نکاح‌نامه‌ی تورکی جماعت شاه‌ی‌سئوه‌ن طبق فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک در قرن شانزده میلادی

 

نکاح‌نامه‌ی تورکی جماعت شاه‌ی‌سئوه‌ن

طبق فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک در قرن شانزده میلادی 

مئهران باهارلی

16. yüzyıldan bir Türkçe Kızılbaş (Türk Alevi) dini nikâh belgesi - töreni, Şah’ı Seven Cemâatı

A Turkish marriage certificate- religious ceremony according to the Turkish Kızılbash sect of Alevi religion in the 16. century from Shahiseven community, Iran

نکاح‌نامه‌ی تورکی جماعت شاه‌ی‌سئوه‌ن طبق فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) در قرن شانزده میلادی

در نسخه‌ی خطی یک جونگ[1] مربوط به دوران قیزیل‌باشیه (صفویه) به اسم «جونگ احمد غلام عمله‌ی خزانه» (کتاب‌دار کتاب‌خانه‌ی قیزیل‌باشیه)، بخشی از یک نوشته به زبان تورکی در باره‌ی مراسم نکاح «جماعت شاه‌ی سئوه‌ن» آمده است. زبان این نکاح‌نامه تورکی معیار و مشترک آن دوره (تورکی رومی) و دارای لغات اصیل تورکی با افزوده‌هایی از لهجه‌ی تورکمانی است.

این نوشته‌ی منحصر به فرد که بخش اول آن ظاهراً در صفحه‌ی دیگری بوده که از جونگ افتاده و بخش پایانی آن نیز ناتمام است، دارای ارزش فوق‌العاده‌ی تاریخی از جنبه‌ی تاریخ شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها، فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی)، ارکان و سنن این فرقه‌ی مذهبی، تحول آداب عقد و نکاح‌های تورک، زبان ادبی تورکی، حقوق زنان، ادبیات فولکلور، ... است. این سند، تنها منبع تاریخی تاکنون پیدا شده است که در آن اطلاعاتی در باره‌ی مراسم نکاح طبق موازین فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) داده شده است.

این نکاح‌نامه مربوط به تورکان قیزیل‌باشی است که به تازه‌گی از خاک آناتولی و عوثمان‌لی به ایران مهاجرت و یا فرار کرده بودند. آن‌ها هنوز بر مذهب غلات تورک دوازده‌امامی بودند و در نتیجه‌ی سیاست‌های قیزیل‌باش‌کُشی و سرکوب و ریشه‌کن کردن مذهب علوی تورک (همه‌ی فرقه‌های آن) توسط برخی شاهان قیزیل‌باش – خاندان صفوی (شاه تهماسب، شاه عباس اول، ....)، در مذهب فارسی شیعی امامی استحاله نیافته بودند.

طبق این سند مراسم نکاح توسط «خلیفه»، مقام مذهبی قیزیل‌باشان تورک (معادل «موللا»ی شیعیان و «کشیش» مسیحیان) انجام یافته است. از دیگر نکات بسیار مهم و جالب توجه این سند آن است که فلسفه‌ی نکاح تورکان قیزیل‌باش را بر دو اساس، نخست سنن و آداب ملی تورک - «تؤره‌ی تورک»؛ و سپس ارکان فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) – «قول خلیفه» دانسته است. این نیز یک بار دیگر تائید می‌کند که فرقه‌ی قیزیل‌باشی، گونه‌ی تورک مذهب علوی و یا غلات شیعه‌ی دوازده امامی است. هم‌چنین این سند نشان می‌دهد که تورکی در آن مقطع هنوز زبان مراسم دینی و عبادات فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی (علی‌اللهی) تورک بود.

در زیر متن این نکاح‌نامه‌ی تورکی شاه‌ی سئوه‌نی بر اساس اعتقادات و ارکان فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) را نقل کرده و سپس توضیحاتی در باره‌ی آن داده‌ام.

نكاح‌نامه‌ی جماعت شاه‌ی سئوه‌ن

[خلیفه (ده‌ده) بؤلومو]

... عرصه‌یه گه‌تیردی‌له‌ر، عبارت‌یله نظمه یئتیردی‌له‌ر. پیغمبر‌ه صلوات: «صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ!»

[اوغلان وکیلی (موصاحیبی) بؤلومو]

سؤیله‌دی اوْغلان وکیلی: «آللاه‌ێ بیر بیله‌لیم، پیغمبر‌ی نور بیله‌لیم. علی‌نی سرّ بیله‌لیم! اێراق ایکه‌ن یاوۇق اوْلالێم. یاد ایکه‌ن قوْوۇم اوْلالێم!  شاه‌ێن دۆیه‌جییی‌ن.ی، شاه‌ێن بۇغاجێغێ‌نا آلالێم! شۇ نکاح اوْلسۇن، ایکی‌سی‌نین آراسێ‌ندا؛ تۆرک‌ۆن تؤره‌سی‌یله، خلیفه‌نین قوْولۇیلا!». اوْغلان وکیلی ختم ائیله‌دی سؤزۆنۆ. حاقق‌ا مناجاتا تۇتدۇ یۆزۆنۆ.

[جماعت بؤلومو]

حاضر جماعت یێغێلدێ‌لار بیر یئره. «گه‌له بۇ قوْولا!» دئدی‌له‌ر. شرط ایچۆن شَکَر یئدی‌له‌ر.

[قیز وکیلی (موصاحیبی) بؤلومو]

آن‌دان سوْنرا قێز وکیلی فکر ائیله‌دی. عقلی‌نجه نیچه سؤزله‌ر سؤیله‌دی، که: «بۇن‌دان سوْنرا پیشمان‌لێق وئجه گه‌لمه‌ز. گۆن گئتدی، بۇداق باتدێ (؟). یاخشێ یامان یوْلا گئتدی. آخێر گه‌لدی سیزه یاخدێ (؟). جاهل‌لێق‌دا گئچه‌ن ایشی، یۆزه گه‌تیرمه!‌ اۇز کیشی ایچی قان‌دێر، داشێ گؤن‌دۆر. محبّت‌لی، شیرین جان‌دێر. اه‌ل ده‌یمه‌دین(؟) یۆزۆ یاتێر(؟)! قێز گه‌لدی، اوْغلان آلدێ. کۆره‌نگ (؟) آرادا نه قالدێ».

[جماعت بؤلومو]

حاضر جماعت یێغێلدێ‌لار. اه‌ل گؤتۆرۆپ دوعا قێلدێ‌لار. که: «آت‌لێ اوْلسۇن، ده‌وه‌لی اوْلسۇن! اؤنۆ اۆرۆسۆن(؟)، آردێن.ێ بۆرۆسۆن(؟)! سیزه داش آتانێن، اه‌لی قۇرۇسون! چۆن اوْلار اوْلدۇلار راضی، داخێ حاجت دئییل قاضی. آل قۇجاغا، باس بۇجاغا! قالدێر قێچێن.ێ قبول‌لۇغۇنا، بوْل‌لۇغۇنا! بیر ...»

NİKÂHNÂME-Yİ CEMÂET-İ ŞAHISÉVEN

[Xelife (Dede) Bölümü]

Erseye getirdiler ibâretiyle nezme yétirdiler. Péyğember’e selevat: Selli elâ Mehemmed!

[Oğlan Vekîli (Musahibi) Bölümü]

Söyledi oğlan vekîli: “Allâh’ı bir bilelim, Péyqember’i nur bilelim, Elî’ni sırr bilelim: Iraq iken yavuq olalım, yad iken qovum olalım. Şah’ın düyeciyin.i, Şah’ın boğacığına alalım. Şu nikah olsun ikisinin arasında, Türk’ün töresiyle, Xelife’nin qovluyla!”. Oğlan vekîli xetm éyledi sözünü, Haqq’a münacata tutdu yüzünü.

[Cemâet Bölümü]

Hazır cemâet yığıldılar bir yére, “Gele bu qovla!” dédiler, şert içün şeker yédiler.

[Qız Vekîli (Musahibi) Bölümü]

Andan sonra qız vekîli fikir éyledi, aqlınca néçe sözler söyledi ki: “Bundan sonra pişmanlıq véce gelmez. Gün gétdi; budaq batdı; yaxşı yaman yola gétdi; axır geldi, size yaxdı. Cahıllıqda géçen işi yüze getirme. Uz kişi içi qandır, daşı göndür. Mehebbetli şirin candır. El deymedin yüzü yatır. Qız geldi, oğlan aldı. Küreñ arada ne qaldı.”

[Cemâet Bölümü]

Hazır cemâet yığıldılar. El götürüp dua qıldılar ki: “Atlı olsun, develi olsun! Önü ürüsün, ardın.ı bürüsün! Size daş atanın eli qurusun!” Çün olar oldular razı, daxı hâcet dâyil qâzî! Al qucağa; bas bucağa; qaldır qıçın.ı qebulluğuna, bolluğuna! Bir…

NİKÂHNÂME-Yİ CEMAAT-I ŞAH’I SEVEN (Türkiye Türkçesinde)

[Halîfe (Dede) Bölümü]

… arsaya getirdiler, ibâretiyle nazma yetirdiler. Peygamber’e salavât: Salli Alâ Muhammed

[Oğlan Vekîli (Musahibi) Bölümü]

Söyledi oğlan vekîli: “Allâh’ı bir bilelim, Peygamber’i nur bilelim, Alî’ni sırr bilelim: Irak iken yavuk olalım, yad iken kavim olalım. Şah’ın düyeciyin.i, Şah’ın boğacığına alalım. Şu nikah olsun ikisinin arasında, Türk’ün töresiyle, Halîfe’nin kavlıyla!” Oğlan vekîli hatm eyledi sözünü, Hakk’a münâcâta tuttu yüzünü.

[Cemaat Bölümü]

Hazır cemaat yığıldılar bir yere, “Gele bu kavle!” dediler, şart için şeker yediler.

[Kız Vekîli (Musahibi) Bölümü]

Andan sonra kız vekîli fikir eyledi, aklınca niçe sözler söyledi kim: “Bundan sonra pişmanlık vece gelmez. Gün gitti; budak battı; yakşı yaman yola gitti; ahır geldi, size yaktı. Cahıllıkta geçen işi yüze getirme. Uz kişi içi kandır, daşı göndür. Muhabbetli şirin candır. El deymedin yüzü yatır. Kız geldi, oğlan aldı. Küren arada ne kaldı.”

[Cemaat Bölümü]

Hazır cemaat yığıldılar. El götürüp dua kıldılar, ki: “Atlı olsun, develi olsun! Önü ürüsün, ardın.ı bürüsün! Size taş atanın eli kurusun!” Çün olar oldular razı, dahı hâcet deyil kadı! Al kucağa; bas bucağa; kaldır kıçın.ı kabulluğuna, bolluğuna! Bir…

توضیحات:

١-جماعت: این متن در کتاب «جونگ احمد غلام عمله خزانه» با عنوان «نکاح‌نامه‌ی جماعت شاه‌ی سئوه‌ن» ثبت شده است. کلمه‌ی «جماعت» در فرهنگ اسلامی دارای دو معنی است. نخست گروهی که برای انجام یک عبادت دینی مانند نماز گرد هم می‌آیند. بدین معنی این مفهوم، ریشه‌ی «جامع» (مسجد) در فرهنگ اسلامی است. (خود مفهوم «جامع» اسلامی به معنی مسجد، بر گرفته از «کِنِسِت»-کنشت عبری و ترجمه‌ی آن به یونانی «سیناگوگ»، هر دو به معنی محل جمع شدن و گردهم‌آیی است. کلمه‌ی کلیسا، به تورکی کیلیسه، معبد مسیحیان هم، کلمه‌ای اصلاً یونانی از اکلیسییا (εκκλησία) و عیناً مانند کنشت عربی و ترجمه‌ی یونانی آن سیناگوگ به معنی تجمع، قورولتای، توپلانتی است. «جمع‌ائوی»[2] علویان تورک، «جمع‌خانه»‌ی اهل حق ایرانیک، «جماعت‌خانه» در مذهب-دین اسماعیلیه، و ... معادل «جامع» مسلمانان است). معنی دوم جماعت، گروه‌ه‌هایی منسجم که دارای دیدگاه‌ها و اعتقادات معینی در حیطه‌ی دین و ... می‌باشند است. در ترمینولوژی تصوف، این‌گونه جماعت‌ها را «طریقت» و به تورکی «یول» می‌نامند.

نام بردن از شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها (با املای شاهی سِوَن) به عنوان «جماعت» در این نوشته نشان می‌دهد که به هنگام تالیف آن، شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها و یا قیزیل‌باش‌های تورک تازه وارد شده به ایران از قلم‌روی عوثمان‌لی، هنوز به عنوان یک جماعت مذهبی، و نه یک مفهوم سیاسی و هویت ایلی - طائفه‌ای که بعدها پدیدار شدند (نگاه کنید به توضیحات مربوط به شاه‌ی سئوه‌ن در زیر) وجود داشتند. به عبارت دیگر، زمان تالیف این نکاح‌نامه محتملاً مربوط است به قرن شانزده میلادی، حتی نیمه‌‌ی اول آن (دوره‌ی حاکمیت شاه اسماعیل اول و یا شاه  تهماسب).

٢-شاه: در متن نکاح‌نامه از عروس به شکل «شاه‌ین دوییه‌جییی» و از داماد به شکل «شاه‌ین بوغاجیغی» نام برده می‌شود. «شاه» یکی از موتیوهای بسیار مهم شعر مردمی تورک (اوغوزهای غربی در خراسان،  ایران، تورک‌ایلی، آزربایجان قفقاز ، آسیای صغیر و بالکان) است.

در قرن چهارده میلادی، درویشان و صوفیان به اول نام اولیاء، مراد، مرشد، شیخ، ده‌ده و پیرشان كه نسبت به سیادت می‌رسانیدند و بازمانده‌گان پیغمبر اسلام محسوب می‌شدند، لقب «سلطان» و پس از آن «شاه» را اضافه می‌کردند که هم‌زمان معنی سلطه و تسلط معنوی، سروری، برتری و ممتاز بودن نیز داشت. مانند شاه نعمت‌الله ولی و شاه قاسم انوار.

در تاریخ فرهنگ باطنی تورک معنی «حق» (خدا) نیز به شاه افزوده شد و از جمله در اشعار تورکی شاه اسماعیل اول، مفاهیم «حق» و «شاه» یکی گشت. «شاه» در میان تورک‌های غالی قیزیل‌باش و دیگر علویان تورک، نام «علی» که آن‌ها وی را به مقام الوهیت می‌رسانند («شاهِ مردان»، «شاهِ نجف»، «شاهِ ولایت»)، و امامان («شاهِ کربلا»: امام حسین، «شاهِ خراسان»: امام رضا) هم است[3]. نهایتاً در فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) بسیاری اوقات شاه به معنی «شاه اسماعیل اول»، «شاه تهماسب» و ... که به اعتقاد قیزیل‌باشان تجلّی علی و تجسّم خدا شمرده می‌شدند است[4]. القاب «شاه اسماعیل اول» در ادبیات تورکی فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) «گؤزه‌ل شاه» و «شئیخ‌اوغلو شاه» و لقب تهماسب فرزند او «آلاگؤزلو شاه» و «شاه جهان» (نیز «ده‌ده ده‌هْمه‌ن – ده‌هْمان[5]») می‌باشد. در این نکاح‌نامه‌ی شاه‌ی سئوه‌نی، از آنجائی که «شاه» و «حق» هر دو و جداگانه استفاده شده‌اند (حاقق‌ا مناجاتا توتدو یوزونو)، لفظ شاه محتملاً به معنی شاه اسماعیل اول و یا شاه تهماسب است.

دوگانه‌ی «شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین» - «شاه‌ا گئتمه‌ک»: در فرهنگ فرقه‌ی قیزیل‌باشی (از جمله در آثار پیر سولطان آبدال) مفهوم «شاه‌ا گئتمه‌ک» (به سوی شاه رفتن) از مفاهیم اساسی است. طلب یاری و کومک از «شاه» که برای غلات تورک قیزیل‌باش عوثمان‌لی سمبول رهایی و اومید و عدالت بود، در بطن خویش نوعی عصیان و شورش آن توده‌های تورک در مقابل نظام ستم‌گر موجود است. در دوره‌ی قیزیل‌باشیه، «شاه‌ا گئتمه‌ک» به نوعی لبیک گفتن و پاسخ مثبت به دعوت «شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین» (آن که دوست‌دار شاه است بیاید) شاهان قیزیل‌باش شمرده می‌شد.

٣-شاه‌ی سئوه‌ن: در عنوان این نکاح‌نامه‌ی تورکی اصطلاح «شاه‌ی سون»، و نه فورم متاخّر شاهسون، آمده که خود قدمت آن را می‌رساند.

تطور معنایی مفهوم شاه‌ی ‌سئوه‌ن-شاهسون

شاه‌ی سئوه‌ن، لفظاً به معنی آن که شاه را دوست می‌دارد، به لحاظ مصداق و مفهوم تاریخی چهار مرحله را پشت سر گذرانیده است.

مرحله‌ی نخست: مصداق و مفهوم مذهبی

مرحله‌ی دوم: مصداق و مفهوم سیاسی

مرحله‌ی سوم: مصداق و مفهوم طائفه‌ای

مرحله‌ی چهارم: مصادیق و مفاهیم نادرست

مرحله‌ی نخست- مفهوم مذهبی: جماعت شاه‌ی سئوه‌ن

 اصطلاح شاه‌ی سئوه‌ن در دوره‌ی شاه اسماعیل اول از سوی اسکندر بیگ تورکمان و دیگران ضمن فتح عراق عرب و وقایع زمان شاه تهماسب، به معنی تورکمانان غلات دوست‌دار شاه و شاه‌دوست، سرسپاری صوفیان قیزیل‌باش تورک به طریقت صفویه که در آن مقطع قیزیل‌باشیه شده بود، فداکاری و جان‌بازی و جان‌فشانی آن‌ها‌ در راه تقویت و تحکیم سلطنت و مقاصد شاه قیزیل‌باش - که بنا به برداشت آن‌ها نماینده و تجلی و تجسم حق و علی و امامان و ... پیشوای مذهبی و «مرشد کامل» ایشان شمرده می‌شد- است. در این دوره شاه‌ی سئوه‌نی، به عنوان یک انگیزه‌ی مذهبی، یک‌پارچه‌گی و هم‌بسته‌گی و هم‌راهی و یاوری صادقانه‌ی طوائف گوناگون تورک قیزیل‌باش با یک‌دیگر و با شاه قیزیل‌باش و تبدیل آن‌ها به‌صورت یک نیروی واحد و موثر نظامی- سیاسی تورک را تامین می‌کرد.

نام بردن از شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها به عنوان «جماعت» در منابع این دوره نشان می‌دهد که در آن هنگام، شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها و یا قیزیل‌باش‌های تورک عوثمان‌لی تازه وارد شده به ایران، هنوز به عنوان منسوبین یک دسته‌ و طریقت مذهبی، و نه یک مفهوم سیاسی و یا هویت ایلی-طائفه‌ای که بعدها پدیدار شدند شناخته می‌شدند.

مرحله‌ی دوم- مفهوم سیاسی: جار شاه‌ی سئوه‌ن

در این دوره شاه‌ی سئوه‌ن به معنی بخشی از طوائف تورک قیزیل‌باش فرمان‌بردار و هواخواه متعصب شاهان و دودمان صفوی که در کشمکش‌های سیاسی به امر و نفع آن‌ها عمل می‌کردند، و «فرمان شاه‌ی سئوه‌نی کردن» به معنی دعوت شاهان خاندان صفوی از قیزیل‌باشان تورک متعصب و وفادار به خود برای بسیج و به حرکت در آمدن و سرکوب فوری هر آن کس که شاه طالب نابودی آن بود است. هر چند لبیک گفتن و اعلام شاه‌ی‌ سئوه‌نی از سوی این دسته از غلات قیزیل‌باش تورک، هنوز هم بدین معنا بود که آنان پیروی از فرامین شاه را در حکم فریضه‌ی دینی و اخلاقی خود تلقی می‌کردند، با این همه در طرف دیگر، شاهان و خاندان صفوی از باور صادقانه‌ و وفاداری بدون قید و شرط این بخش از طوائف قیزیل‌باش تورک به خود، نه بر اساس اعتقادات مذهبی خود، بلکه صرفاً به عنوان ابرازی برای سرکوب دشمنان و مخالفین داخلی و خارجی (اغلب دیگر علویان تورک و قیزیل‌باشان مخالف و متمرد) فریب‌کارانه سوء استفاده می‌کردند.

نخستین نمونه‌های این‌گونه فریب‌کاری و سوء استعمال سیاسی، در کشمکش بین قیزیل‌باشان تورک بر سر جانشینی شاه تهماسب دیده شد که پری‌خان دختر وی به طرف‌داری از اسماعیل میرزا خود را شاه‌ی سئوه‌ن اعلام نمود. بعدها سلطان محمد خدابنده برای مقابله با اوزبکان و عوثمان‌لی‌ها و نیز در اختلافات داخلی با دیگر قیزیل‌باش‌ها و تورکمان‌ها، با اجرای شاه‌ی سئوه‌نی به جلب حمایت و استفاده از طوائف و افراد قیزیل‌باش وفادار برای غلبه بر مخالفان و دشمنانش پرداخت. (پس از جنگ چالداران به ویژه در دوره‌ی شاه تهماسب بسیاری از سران قیزیل‌باش بر علیه روند شیعه‌سازی - تاجیک‌سازی افزاینده‌‌ی دولت قیزیل‌باشیه توسط شاهان و خاندان صفوی عصیان کرده بودند).

شاه عباس اول و یا حقیر هم، شورش برخی از سران قیزیل‌باش در سال ١٥٨٧ به هنگام جلوسش بر تخت سلطنت را بهانه‌ای برای تصفیه‌ی قیزیل‌باشان تورک از ارتش و دولت که اداره‌ی همه‌ی امور مملکت را در دست داشتند و قدرتی بزرگ بودند، توسط بخش دیگری که به جار «شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین» او پاسخ مثبت می‌دادند قرار داد. «جمعی از نمک به حرامان قیزیل‌باشیه بر شاه عباس خروج کرده پای جرأت و جسارت پیش نهادند. شاه فرمود «شاهسون گلسین» (شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین)، یعنی هر که شاه را دوست دارد بیاید. لذا از هر فرقه آمده، طاغیان شاه را شکست دادند». شاه عباس حقیر مانند پدر خویش محمد شاه برای سرکوب سران متمرد قیزیل‌باش فرمان شاه‌ی سئوه‌نی صادر کرد و عشایر و طوائف تورک علی‌اللهی افراطی قیزیل‌باش ایران و آزربایجان و تورکیه و سوریه و بی‌خبر از جریانات مرکز را برای سرکوب دیگر طوائف و سران قیزیل‌باش علوی که عموماً دارای شعور قومی تورک و وفادار به فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) بودند و به همین سبب بر علیه شاهان خاندان صفوی سر به طغیان گذاشته بودند، بسیج نمود. بدین ترتیب شاه عباس اول توانست با رو در رو قرار دادن طوائف و گروه‌های مختلف تورک قیزیل‌باش با یک‌دیگر، امر سرکوب و کشتار بی رحمانه‌ و تصفیه‌ی قیزیل‌باشان دارای شعور قومی تورک و بزرگان فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) در ایران را به دست دسته‌ای دیگر از قیزیل‌باشان تورک فاناتیک بنام شاه‌ی سئوه‌نان عملی سازد.

مرحله‌ی سوم- مفهوم طائفه‌ای: ایل شاهی‌سئوه‌ن

پس از شاه عباس اول نام شاه‌ی سئوه‌ن که قبلاً به عنوان صفت طوائف تورک قیزیل‌باش که به دعوت «شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین» شاهان خاندان صفوی پاسخ مثبت می‌دادند به کار می‌رفت، جای نام ایلی شماری از آن طوائف تورک (به ویژه گروهی تازه وارد از عوثمان‌لی به رهبری «یون سئوه‌ر پاشا») را گرفت و آن‌ها به جای نام‌های اصلی ایلی خود، با نام جدید ایل شاهی‌‌سئوه‌ن – که به واقع متشکل از ایلات و تیره‌های گوناگون تورکمانان قیزیل‌باش بود - نامیده شدند و بدین ترتیب ایل تورک «شاه‌ی‌سئوه‌ن» متولد گردید. (در همین دوره با سیری مشابه، «تورکمان» که قبلاً به عنوان نام ایلات شرقی اوغوزهای غربی در خاورمیانه به کار می‌رفت، تبدیل به نام یک ایل خاص از آن‌ها گردید).

مرحله‌ی چهارم- معانی نادرست: ائل سئوه‌ن

به موازات قطع رابطه‌ی انسانی و مذهبی تورکان منسوب به فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) قلمروی دولت قیزیل‌باشیه با مسقط الراس خود عوثمان‌لی و آناتولی، تصفیه‌ی آن‌ها از ارتش و دولت، شیعه و تاجیک-فارس شدن نزدیک به همه‌ی آن‌ها، سقوط خاندان صفوی، ... کم کم معانی و مفاهیم واقعی شاه‌ی سئوه‌نی از حافظه‌ی جمعی ملت تورک ساکن در ایران زدوده شد و به جای آن‌ها معانی نادرست متعددی جعل گردید. از جمله ادعا شد که شاهی‌سئوه‌ن‌ها بازمانده‌گان دسته‌ای از «قوشون ویژه‌ی شاه عباس اول» هستند، در حالی که هم‌چو  قوشونی وجود نداشت. بعدها هم عنوان شاه‌سئوه‌ن به کلیه‌ی «کوچ‌نشینان تورک در آزربایجان و ایران» اطلاق شد.

در دوره‌ی پهلوی مفهوم شاهسئوه‌نی این بار، با خلط معنایی بین شاه غلات تورک و شاه به معنای پادشاه در زبان فارسی، به شکل «میهن‌دوستی، ایران‌پرستی، سلطنت‌طلبی» و ..... بازتعریف شد. حتی از آنجا که رژیم سلطنتی پهلوی ضد تورک بود، شاهسونی به نوعی بار تورک‌ستیزی پیدا کرد. در دوره‌ی جمهوری اسلامی ایران، جای‌گزین نظام سلطنتی، نام تاریخی طائفه‌ی «شاه‌ی‌سئوه‌ن» که ریشه در گذشته و هویت ملی اعتقادی تورکان غلات قیزیل‌باش دارد، با نام بی پایه و بدون تاریخ «ائل سئوه‌ن» تعویض شد. در حالی ‌که «شاه» موجود در فرهنگ دینی و ادبی توده‌ها و طوائف تورک قیزیل‌باش در ایران و تورک‌ایلی  آزربایجان و تورکیه، و در نام شاه‌ی سئوه‌ن، ربطی به «سلطنت» و رژیم فارس‌گرای پهلوی و فارسیت و ایرانیت.... ندارد.

٤-مراتب و سلسله‌ی مذهب علوی

در بکتاشی‌گری (ده‌ده بابالیق): «عاشق»، «محب» («طالب». دارای نصیب است. اقرار به طریق حق، محمد و علی کرده، قربانی ذبح می‌کند)، «درویش» (در جمع‌ائوی اجرای وظائف می‌کند)، «بابا» (رئیس تکیه، می‌تواند ارشاد کند؛ در جمع‌ائوی آئین جمع و جماعت برگزار می‌کند)، «ده‌ده» (خلیفه بابا)، «ده‌ده بابا» (عالی‌ترین رتبه‌ی خلیفه بابایی، ساکن پیرائوی، نماینده‌ی حاجی بکتاش ولی)

در قیزیل‌باشی‌گری (اوجاق): «مرشد»، «پیر»، «رهبر»، «ده‌ده». ده‌ده‌ها آئین‌ها را اجرا می‌کنند و رهبری جماعت را بر عهده دارند. هم‌چنین به عنوان حَکَم و قاضی در دادگاه‌های روستایی (دوشگون مئیدانی) انجام وظیفه می‌کنند. آن‌ها مقام روحانی فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) هستند. این مقام از پدر به پسر به ارث می‌رسد.

خلیفه: در نکاح‌نامه‌ی شاه‌ی سئوه‌نی مشخصاً نام «خلیفه» آمده است: «تورک´ون تؤره‌سی‌یله، خلیفه‌نین قوولویلا!». «خلیفه» مقام روحانی علویان تورک و یا «ده‌ده» است که آئین‌ها از جمله مراسم نکاح را اجرا می‌کند.

در دولت قیزیل‌باش و دوره‌ی صفویه به صوفیان قیزیل‌باش تورک - تورکمان بی‌شمار که دارای لقب و عنوان «خلیفه» بودند برخورد می‌شود. در این دوره دو تشکیلات دینی موازی یکی برای علویان قیزیل‌باش، صوفیان تورک، تورکمانان متصوفه به ریاست «خلیفه الخلفاء»، دیگری برای روحانیان و شیعیان امامی (متشرعه) تاجیک - فارس به ریاست «صدر» وجود داشت. «خلیفه‌گی» نظام روحانی فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) و تشکیلات مسلکی صوفیان بود و «خلیفه الخلفاء» رئیس روحانی همه‌ی صوفیان قیزیل‌باش، بزرگ‌ترین مقام بعد از «مرشد کامل»، و استاد و نائب شاه شمرده می‌شد. تا قابل از جنگ چالدیران مرشد کامل و یا شاه اسماعیل اول، رهبر مذهبی تورکان غالی معتقد فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) بود. اما پس از جنگ چالدیران، رهبر مذهبی واقعی تورکان قیزیل‌باش، نه خاندان صفوی و شاه، بلکه «خلیفه الخلفاء» شد.

در این دوره خلیفه، مقام روحانی علویان قیزیل‌باش تورک (در طریقت بکتاشی «خلیفه بابا»، معادل «ده‌ده») بود. وظیفه‌ی اصلی خلیفه، تبلیغ عقاید و تعالیم و اجرای مراسم و آئین‌های فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی)، تحریک طوائف تورکمان آناتولی و شام به شورش بر علیه امپراتوری عوثمان‌لی‌ و جمع‌آوری مرید و کومک مادی برای شیوخ طریقت صفویه بود. (وظایف خلیفه در میان شاخه‌ی «اهل حق» علویان تورک کنونی، اداره‌ی جمع‌خانه، اجرای آداب و رسوم مانند کشتن قربانی، تقسیم نقدینه، مراسم سرسپرده‌گی-اقرار، راه انداختن شاه بایرامی، عقد نکاح، ... است). خلیفه‌ها هم‌چنین صاحب اختیارات و نفوذ سیاسی نامحدود در دولت و ارتش قیزیل‌باشیه، و خود و طائفه‌شان دارای حقوق و امتیازات در خور توجه بودند. بسیاری از امرا و حکام و صاحب‌منصبان و مقامات دیوانی و دولتی و نظامی دولت قیزیل‌باشیه، از میان خلیفه‌ها و یا مقام دینی فرقه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) انتخاب می‌شد.

٥-تثلیث و سه‌گانه‌ی الله، محمد، علی: در مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) (فرقه‌ی قیزیل‌باشی، طریقت بکتاشی، ...) سه‌گانه‌ی «الله، محمد، علی» فورم تحول یافته‌ی مفهوم «تثلیث» (اوچ‌له‌مه) در مسیحیت (آتا، اوغول، قوت‌سال تین) است. تثلیث (و حلول، تناسخ، موسسه‌ی ده‌ده-بابالیق، مه‌نگوچ = حلقه‌ی تسلیم، ...) در زمان «بالیم سولطان» (پیر ثانی طریقت بکتاشیه) و از طریق حروفی‌گری جزء ارکان بکتاشی‌گری شده است. در متن این عقدنامه‌ی شاه‌ی سئوه‌نی «تثلیث» به شکل آتی بیان می‌شود: «آللاه‌ی بیر بیله‌لیم، پیغمبر‌ی نور بیله‌لیم. علی‌نی سرّ بیله‌لیم!». در آئین‌های جمع علویان معاصر در تورکیه تثلیث با عباراتی مشابه بیان می‌گردد: آللاه‌ی بیر بیله‌لیم، علی‌یی ذکر ائده‌لیم، محمد‌ه صلوات وئره‌لیم، اه‌ره‌ن‌له‌ر مروّت (Allah’ı bir bilelim, Ali’yi zikredelim, Muhammed’e salavat verelim erenler mürüvvet).

٦-مراسم نکاح و ارکان عقد طبق مذهب تورکی علوی در آناتولی: در حال حاضر مراسم و ارکان نکاح در نزد علویان تورک آناتولی به شرح زیر است: مراسم نکاح را یک ده‌ده‌ی اوجاق‌زاده به جا می‌آورد که از نسل امامان و یا اولیاء است. ده‌ده در جلو و روبه روی جماعت می‌نشیند. در ردیف جلو دختر و پسر، در کنارشان مصاحب‌هایشان، در پشت آن‌ها پدر و مادر جای می‌گیرند. نخست ده‌ده با یک دعا چراغی را روشن کرده و صلوات و گول‌بانگ (گۆر بانگ) می‌آورد. در این هنگام همه در مقابل وی زانو می‌زنند. سپس ده‌ده در باره‌ی قواعد اخلاقی تورک - تؤره، ساختار خانواده، عرف و عادات، حق اولاد و پدر و مادر، همسایه‌گان، حق راه - یول حاققی، و .... توضیحاتی می‌دهد. بعد از آن از پدر و مادر هر دو طرف می‌پرسد که آیا راضی به این ازدواج هستند و یا نه. پس از آن از جماعت حاضر رضایت خواسته می‌شود. پس از اخذ رضایت‌ها ارکان آغاز می‌گردد. در نکاح‌نامه‌ی شاه‌ی سئوه‌نی هم تقریباً این مراسم و ارکان منعکس شده‌اند:

-قسمتی از سخنان آغاز نکاح‌نامه و از جمله صلوات بر محمد از ده‌ده نقل شده است.

- احتمالاً وکیل پسر و وکیل دختر (اوغلان وکیلی، قیز وکیلی) ذکر شده در نکاح‌نامه‌ی شاهی‌سئوه‌نی، به جای «مصاحب»های دختر و پسر است.

-در مذهب علوی تورک، دختران و پسران قبل از ازدواج با هم‌دیگر مراوده داشته و با یک‌دیگر آشنا می‌شوند و با رضای خود تصمیم به ازدواج و تشکیل خانواده می‌گیرند. در این نکاح‌نامه هم این موضوع منعکس شده است، آنجا که می‌گوید «چون اولار اولدولار راضی، داخی حاجت دئییل قاضی». یعنی تصمیم به ازدواج از طرف دختر و پسر گرفته شده و دیگر احتیاجی به حکم و تصمیم‌گیری قاضی نیست.

-در این نکاح‌نامه به اعلان رضایت جماعت هم اشاره شده است: «حاضیر جماعت بیر یئره ییغیلدی‌لار. «گه‌له بو قوولا!» دئدی‌له‌ر».

٧-در باره‌ی برخی اصطلاحات و کلمات عقدنامه‌ی شاه‌ی سئوه‌نی:

متن این نکاح‌نامه نثر مسجع است و در آن اغلب کلمات به صورت هم‌وزن و مترادف و متضاد به کار رفته‌اند: ایراق-یاووق، یاد-قوووم، دویه‌جیک-بوغاجیق، ایچی-داشی، اؤنو-آردی، راضی–قاضی، گه‌تیردی‌له‌ر-یئتیردی‌له‌ر، بیر-نور-سرّ، سؤزونو-یوزونو، دئدی‌له‌ر-یئدی‌له‌ر، ائیله‌دی-سؤیله‌دی، یاخشی-یامان، قان-گؤن-جان، گه‌لدی-قالدی، ییغیلدی‌لار-قیلدی‌لار، آت‌لی-ده‌وه‌لی، اوروسون-بوروسون-قوروسون، قوجاغا-بوجاغا، قبول‌لوغونا-بول‌لوغونا.

تورک تؤره‌سیTürk Töresi : آئین و عرف، سیستم اخلاقی تورک. ضیاء گؤک‌آلپ، خود نام تورک را هم ریشه گرفته از توره دانسته است.

تؤره Töre – تۆره Türe: قانون، عرف، نظام، آداب، اصول. قوانین و قواعد غیر مکتوب و نامدون یک جمعیت که به صورت عرف و عادت درآمده‌اند، محکمه‌های مردمی در روستاها. ریشه‌ی این کلمه «تؤرۆ.مه‌ک» (آفریدن، تنظیم و اصلاح کردن) است. در زبان موغولی اصطلاحات «یئکه تؤرو» (قانون اساسی)، «آیماق‌ین تؤرو» (قانون و مدیریت کشوری)، «نوم‌ون تؤرو» (قانون و مدیریت دینی، شریعت)، قاغان‌ین تؤرو (سلطنت)، «قان تؤرو باریغو» (سلطنت و حکومت کردن)، ... وجود دارند. فورم تورکی تؤرۆ بعدها در زبان موغولی و از جمله در یاساهای چینگیز خان شکل تۆره Türe را گرفته و در این فورم جدید دوباره به زبان تورکی وارد شده است. امروزه در زبان تورکی فورم تۆره‌مه‌ک (Türemek) به معانی زاد و ولد، تولید و مشتق شدن و مشتقات آن (تۆره‌و، تۆره‌مه، ...)؛ فورم تؤره‌مه‌ک (Töremek) به معانی عرف و آئین و اخلاقی و شایسته و ...، و مشتقات آن (تؤره، تؤره‌ن، تؤره‌لی، تؤره‌مه‌لی، ...) به کار می‌رود.

تؤرهTöre ، که‌پره‌م Keprem: مفهوم تؤره به معنی سنت و آئین‌ها در مراسم عقد به مرور زمان تحدید معنایی پیدا کرده است. چنانچه امروز در قاراداغ صرفاً  به هدایا و «خونچا»یی که طبق سنت از خانه‌ی داماد به خانه‌ی عروس («تؤره آپارماق») و از خانه‌ی عروس به خانه‌ی داماد («تؤره گه‌تیرمه‌ک») برده می‌شود «تؤره» می‌گویند (لحاف، توشک - دؤشه‌ک و متکّای اهدایی عروس به داماد که جداگانه در داخل پارچه‌ای بزرگ به اسم «باغ‌لاما» گذاشته می‌شود «که‌پره‌م» نام دارد. معنی اصلی «که‌پره‌م»: لحاف؛ بالش و توشک که در گهواره‌ی کودک گذاشته می‌شود است.)

آت‌لی ده‌وه‌لیAtlı Develi : دارای اسب و دارای شتر. ظاهراً دعایی برای طلب رفاه و بی نیازی زوج تازه ازدواج کرده، است. این ترکیب شاید محرف اصطلاح «آتالی ده‌ده‌لی»، به معنی تحت حمایت والدین و خانواده‌دار (آتالی) و در میان جماعت قیزیل‌باش و پیوسته به مذهب مردم خود (ده‌ده‌لی) - «آتا» به معنی پدر و سمبول والدین و خانواده، «ده‌ده» به معنی پیر و مقام روحانی در مذهب قیزیل‌باشی و سمبول هم‌بسته‌گی و پیوند با جماعت و مذهب آباء و اجدادی -؛ شاید هم اصطلاحی مانند «ائل‌لی گون‌لو» به معنی دارای اطرافیان و خویشاوندان و وابسته‌گان بسیار است. این اصطلاح به صورت «آدلی دوده‌لی» (آد: اسم، دوده: تبار، اوجاق، نسل، طایفه) هم ریشه‌شناسی شده است. ارتباط اصطلاحات «آت‌لی ده‌وه‌لی»، «آتالی ده‌ده‌لی»، «آدلی دوده‌لی»، ... با یک‌دیگر و اصطلاح «اه‌ده‌لی دوده‌لیEdeli Düdeli » در برخی لهجه‌های معاصر به معنی کار درست و حسابی، یک راست، اساسی، تمام و کمال، صمیمانه و رسمی؛ و اصطلاح «آدا تودا»-«آدالیغ-تودالیغ» در تورکی قدیم به معنی روح بد، شیطان، وحشتناک، خطر، فلاکت، بلا معلوم نیست. اصطلاحاتی مانند «تؤره‌لی بابالیTöreli babalı » در برخی لهجه‌ها، ظاهرا از امتزاج دو مفهوم «تؤره» که فوقاً ذکر شد و «آتالی ده‌ده‌لی»، حاصل شده است.

بیله‌لیم، اولالیم، آلالیمBilelim, Olalım, Alalım : بدانیم، باشیم، بگیریم. قالب امر، اول شخص جمع: بیله‌ییم، بیله‌سین، بیله، بیله‌لیم، بیله‌سینیز، بیله‌له‌ر. امروز در زبان تورکی محاوره‌ای در ایران و آزربایجان به جای «قالب امر» بیله‌لیم، «قالب آرزو» بیله‌ک به کار می‌رود.

گه‌لهGele! : به معنی گه‌لسین! قالب آرزو، سوم شخص مفرد: گه‌له‌م، گه‌له‌سین، گه‌له؛ گه‌له‌ک، گه‌له‌سینیز، گه‌له‌له‌ر (راست گه‌له: راست گه‌لسین).

اورومه‌کÜrümek ، اؤره‌مه‌ک Üremek: زیاد شدن، تکثیر، ازدیاد، فراوان شدن، .... از اوره به معنی ذریت، نسل، احفاد، هم‌ریشه با اوراقوت (آروات بعدی)، اوروق (تبار)، ...

بورومه‌ک Bürümek، بوره‌مه‌ک Büremek، بؤره‌مه‌ک Böremek، په‌ره‌مه‌ک Peremek: پوشاندن کامل سطح چیزی، کامل شدن، به کمال رسیدن، غنچه دادن گل‌ها، ...

 اۇز کیشیUz kişi : شخص مجرب و باتجربه در فن و هنر خود، ماهر، با درایت، حاذق، استاد، اهل، با اهلیت، صاحب معرفت، شایان و لایق. مثال: «ائی جانیمین جانی اۇز کیشی - کیم ایش‌له‌یه سه‌نین ایش‌له‌دییین ایشی» (مسعود بن احمد، سهیل و نوبهار، ١٣٨٧ میلادی)؛ «بیر کیشی وار ایدی آنا رافع بن آمر دئرله‌ردی. غایت‌ده اوْل اۇز کیشی ایدی یول‌لار بیلمه‌ک‌ده گئجه‌له‌ر ایچی‌نده»؛ «میجاز: تقلیل کلام ائده‌گه‌ن، آز سؤزلو اۇز کیشی» (تاراما سؤزلویو، جیلد ٦)

بوغاجیقBoğacıq : گاو نر جوان، نام عموی سلطان محمود غزنوی. تشبیه انسان‌ها به بعضی از حیوان‌ها، دادن نام حیوان‌ها به عنوان لقب و یا اسم به انسان‌ها، ... ریشه در باورهای توتمیک تورک‌های باستان و قدیم دارد. آن‌ها باور داشتند که با این نام‌گذاری‌ها، ویژه‌گی‌های حیوان مذکور (قدرت، زیبایی، نترسی، ...) به شخص مورد نظر منتقل می‌شود. طوائف تورک هر کدام یک توتم حیوانی داشتند. حتی به اعتقاد تورک‌های باستان، بعضی از طوائف تورک و موغول زائیده‌ی یک حیوان توتمیک (گرگ، ...) بودند. 

دوگه، دویه، دووهDüge, Düye, Düve : گاو غزال، بز جوان، گوساله‌ی بزرگ

عقلی‌نجهAqlınca : دوشونجه‌سی‌نه گؤره، عقلی سیرا (کیچیمسه‌مه یول‌لو)

کورنک-کۆره‌نگKüreñ ؟: معنی آن مفهوم نشد. شاید به معنی ضیافت و جشن عروسی، بزم و سور. چند معنی محتمل این کلمه چنین است.

- گؤرینگ، گؤرۆن۟ک۟، گؤره‌نه‌ک: عیش و عشرت، بزم، سور (تورک‌جه). هم‌ریشه با کلمات موغولی خورین، خوره‌ن، قورونگ به معنی ضیافت، جشن، عروسی

-گۆررۆنگ: (در تورکمنی) صحبت، قونوشما، سؤیله‌نتی، روایت، مصاحبت، مکالمه، گپ دوستانه، گفتگو، قیل و قال. گؤرۆنک‌لاش‌ماک: صحبت و مکالمه ائتمه‌ک، محبت ائیله‌مه‌ک

-کوررونگ-گوررونگ: دانیشماق اوچون توپلانان اینسان توپلولوغو.

-گۆرین-کۆره‌ن: اینسان توپلولوغو، قالابالیق، مجلس، جمعیت. مشتق از گۆره-گۆر: اینسان قالابالیغی.

-گۆرون، گۆره‌ن: خالق، اولوس، اؤلکه

-گۆرین-کۆره‌ن: اوردو ییغینی، اوردونون اولوشدوردوغو حلقه. هم‌ریشه با کوره‌نKüren : چادیر، اوبا، کامپ، خانه‌هایی که در یک ردیف قرار دارند. «یورت»‌های نمدی (به موغولی «گئر») ایلات تورک و موغول کوچنده که با ارابه‌های چرخ‌دار («کانگ‌لی» - «قانق‌لی») حمل می‌شد، هنگامی که در یک محل و موضع فرود می‌آمدند، مانند یک حلقه («جرگه - جه‌رگه») در اطراف بزرگ‌ترین قانق‌لی اجتماع می‌کردند. این کمپ و یا اوبای چادیرها که معمولاً مرکب از هزار یورت و یا گئر بود به تورکی «اوردو» و به موغولی «کوره‌ن» نامیده می‌شد؛

-کوره‌نگ – کُرَنگ: واحدی در سازمان اجتماعی چادرنشینان تورک در ایران مانند ترکاشوند. هر کرنگ مرکّب از چند خانوار چادرنشین است که مراتع مشترک دارند

-کوره‌ن، گوریئن (موغول‌جا Gürien): آولو، ائوین اؤنونده تمیزله‌نمیش بیر یئر، آغیل، آغاییل

-کورون Kürün-گورونGürün ، ایچه‌ری‌سی‌نده قاوون، قارپیز، خییار کیمی شئی‌له‌ر داشینان، سؤیوت کیمی آغاج‌لارین اینجه دال‌لاری‌ندان هؤروله‌ن، دال‌دا یوک داشیمایا یارایان، بؤیوک، ده‌رین، دایانیق‌لی و قابا سیرت سبدی، بؤیوک کوفه؛ ٤-حیوان‌لارین ایچی‌نده‌ن سو ایچدییی یالاق؛ ٥- تیره، نیمه تاریک، به قدر کافی روشن نبودن

شَکَر یئدی‌له‌رŞeker yédiler : اولایی دادلی‌یا باغ‌لادی‌لار، هر ایکی طرفین یاراری و ممنون‌لوغو ایله آنلاشما یاپدی‌لار

یولا گئتدیYola gétdi : توکه‌تیلدی، خرج‌له‌ندی، گؤنده‌ریلدی، گؤتورولدو

یوزه گه‌تیرمه‌کYüze getirmek : بیری‌نین یاپدیغی یانلیش و یا اوتانج وئریجی بیر ایشی اونون اوزونه آچیق‌جا سؤیله‌مه‌ک، آچیق‌لاماق

داش آتماقDaş atmaq : بیری‌نه اوستو اؤرتولو بیچیم‌ده ایینه‌له‌ییجی، توخوناق‌لی بیر سؤز سؤیله‌مه‌ک، سؤز توخوندورماق

قیچی‌نی قالدیرماقQıçını qaldırmaq : تنبلی و افسرده‌گی را رها کردن و فعال شدن

وئجی‌نه اولماماقVécine olmamaq : اوموروندا اولماماق (آماسیا)، بی خیال بودن، اهمیت ندادن، .... وئجVéc : قید، محل اعتناء، ...

یاخماقYaxmaq : ١-یاخلاشماق، یاخین‌لاشماق، نزدیک شدن، تقرب، در نزد و جنب بودن. هم‌ریشه با یاخا، یاخین، یاخلاشیق، .... ٢-توخونماق، تماس و لمس کردن، سودن

داش Daş : دیش، بیرون، خارج

گؤنGön : چرم، در اینجا مجازاً پوست، ده‌ری

منابع:

نكاح‌نامه‌ی جماعه شاهی سون (جُنگ احمد غلام عمله خزانه). ص ٣٥٦ با رقمهای بزرگ و ١٧٢ با رقمهای کوچک؛ ص ١٦٥ در پدف. مشخصات منبع: کتابخانه‌ی دیجیتالی كتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. وضعیت نشر ۱۰۶۳-۱۱۴۱. کد دستیابی کتاب: 3455. شماره‌ی ثبت قدیم: 74554. شناسه: 502215. ردیف کتاب: 254. تاریخ ایجاد رکورد: 1398/4/21 اطلاعات مجموعه: جُنگ؛ زبان کتاب: فارسی و عربی و تورکی؛ مولف-کاتب: احمدغلام عمله خزانه؛ تاریخ کتابت: 1063 تا 1141؛ جُنگ طب [ فارسی وعربی وترکی ]؛ شامل نامه‌ها و فرمانها و چند کتاب رساله و گزیده‌هایی از کتابها و رساله‌های نادر و بیشتر آن نوشته و گردآوری احمد غلام کتابدار کتابخانه‌ی صفوی در اواخر سلطنت صفوی بوده و گاه یادداشتهای سودمند درباره‌ی آن زمان دارد. دفتریست بخطها و قلمهای گوناگون. بیشتر صفحات اخیر به خط بسیار ریز احمد غلام عمله خزانه است. مرحوم بهار در برخی از صفحات یادداشتهایی با قلم آبی و گاه نیز ابیاتی نوشته است. اکثر صفحات دارای کمند و شنگرف و برخی برگها وصالی شده و به متن بعضی مطالب آسیب رسیده. بعضی صفحات به چلیپا و عناوین مکتوبات به شنگرف است. در آغاز بیاض فهرستی از گزیده مطالب جنگ نوشته شده.

http://www.icnc.ir/index.aspx?pid=289&metadataId=15bf6666-f9b3-4719-bc7d-78f1903c44bf

http://94.232.175.44/index.aspx?pid=6&ID=36285&CBNID=3630ccb9-f640-487d-b13c-7dbffee6a500

«شاهسون‌ها - شاهی‌سئوه‌ن‌ها» و سیاست «تورک علیه تورک» شاه عباس اول

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/10/blog-post_27.html

پشت کردن خاندان صفوی به تورک‌ها و قیزیل‌باشان

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/10/blog-post_28.html

نامه‌ای تورکی از فرمانده‌ی کل ارتش دولت قیزیل‌باش (صفوی) زینل‌خان بیگدلی شاملو

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_12.html

---

[1] جونگ، جنگ، چُنگ، جُنگ، جُنْق: دفتری که در آن داستان‌ها و مطالب خواندنی، خاصه شعر و دیوان اشعار گزیده‌ی چندین شاعر، بی نظم و ترتیب، گردآوری شده است. ریشه‌ی کلمه‌ی جونگ غیر قطعی (چینی船 Chuán  به معنی کِشتی، جاوه‌ای، هندی، ...؟) است. جونگ‌ را قبلاً «سفینه» (کشتی در عربی) و بعدها به لحاظ محتوا «کشکول» و ندرتاً «جریده»، «خرقه»، «دستور»، و به سبب قطع «بیاضی» دراز آن‌ها «بیاض» نیز می‌نامیدند.

[2]‌ املای «جمع‌ائوی» به صورت «جم‌ائوی» نادرست است. «جمع‌ائوی» معادل «جامع» مسلمانان و «جماعت‌خانه»‌ی اسماعیلیه، همه برگرفته از «کنست» عبری و «سیناگوگ» یونانی و «کلیسا» عربی و به معنی مکان تجمع یک جماعت دینی و مذهبی است. در الفبای لاتین تورکی تورکیه به سبب نبودن حرف عین، جمع‌ائوی صرفا با دو حرف ج و م نشان داده می‌شود (Cemevi). نوشتن این نام در الفبای عربی به صورت «جمع‌ائوی»، ارتباط آن با «جامع» مسلمانان و «جماعت‌خانه»ی اسماعیلیان و در نتیجه تعلق آن به ساحه‌ی وسیع مدنیت اسلامی را آشکار و تاکید می‌کند. اما نوشتن «جمع‌ائوی» به صورت «جم‌ائوی»، باعث اشتباه، حتی ربط دادن نادرست و مغرضانه‌ی آن به جمشید و ایران باستان و زرتشتی‌گری و ... توسط پان‌ایرانیست‌ها و ناسیونالیست‌های افراطی کورد و ... که منکر ریشه‌ی تورک قیزیل‌باشان هستند می‌گردد. این تحریف و دروغ، حتی در تورکیه و از طرف عده‌ای از علویان فریب خورده پذیرفته شده است. بدین سبب مناسب و ضروری است که در نگارش نام عبادت‌گاه قیزیل‌باشان و دیگر علویان تورک، فورم «جمع‌ائوی» (و برای اهل حق کورد و لور فورم «جمع‌خانه») را به کار برد.

[3] «علی» غلات تورک، ربط چندانی به «امام علی» تاریخی ندارد. «الاه» ایشان نخست «گؤک تانری، گونه‌ش تانری» در باورهای باستانی تنگریسم و شامانیسم و ... تورکان بود که بعدها تبدیل به «علی» شده است.

[4] «تابعان این صوفی، شاه اسماعیل، خاصه لشگریانش او را مانند خدائی ستایش می‌کنند. برخی از ایشان بی‌سلاح به جنگ می‌روند و معتقدند که مرشد کامل نگاهبان و مراقب ایشان است».

[5] Dehmen, Dehman, Demen: 1. Sersem, budala, beceriksiz, uyuşuk. 2. Fakir. 3. İçkili, sazlı sözlü toplantı.