نکاح‌نامه‌ی تورکی جماعت شاه‌ی‌سئوه‌ن طبق مذهب علوی تورک در قرن شانزده میلادی

نکاح‌نامه‌ی تورکی جماعت شاه‌ی‌سئوه‌ن طبق مذهب علوی تورک در قرن شانزده میلادی

مئهران باهارلی

 

16. YÜZYILDAN ŞAH’I SEVEN CEMÂATINA ÂİT BİR TÜRKÇE ALEVİ NİKÂH TÖRENİ ANLATISI

A TURKISH ALEVI MARRIAGE CEREMONY NARRATIVE FROM THE SHAH'I SEVEN COMMUNITY FROM THE 16TH CENTURY

Méhran Baharlı

خلاصه:

در نسخه‌ی خطی یک جونگ به خط «احمد غلام» کتاب‌دار کتاب‌خانه‌ی قیزیل‌باشیه (صفویه) قسمتی از یک نوشته به زبان تورکی در باره‌ی مراسم نکاح «جماعت شاه‌ی سئوه‌ن» آمده است. این نوشته‌ی منحصر به فرد که به صورت نکاح‌نامه معرفی شده، دارای ارزش تاریخی بسیار از جنبه‌های تاریخ شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها، فرقه‌ی سیاسی قیزیل‌باش، ارکان و سنن مذهب علوی تورک (علی‌اللهی)، تحول آداب عقد و نکاح‌های تورک، زبان ادبی تورکی، حقوق زنان تورک، ادبیات فولکلور تورک، ... است. این نکاح‌نامه مربوط به تورکان قیزیل‌باشی است که به تازه‌گی از خاک آناتولی و عوثمان‌لی به قلمروی دولت قیزیل‌باش مهاجرت کرده بودند. آن‌ها هنوز بر مذهب غلات تورک دوازده‌امامی بودند و در نتیجه‌ی سیاست‌های قیزیل‌باش‌کُشی و سرکوب و ریشه‌کن کردن مذهب علوی تورک توسط برخی شاهان قیزیل‌باش (شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب اول، شاه عباس اول، ....)، در مذهب فارسی شیعی امامی استحاله نیافته بودند. طبق این سند فلسفه‌ی نکاح تورکان شاه‌ی سئوه‌ن بر دو اساس است، نخست سنن و آداب ملی تورک - «تؤره‌ی تورک»؛ و سپس ارکان مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) – «قول خلیفه». این سند نشان می‌دهد تورکی در آن مقطع هنوز زبان مراسم دینی و عبادات شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها و قیزیل‌باش‌ها که بر مذهب علوی (علی‌اللهی) تورک بودند بود. اگرچه قبول مذهب شیعه‌ی امامی که فارسی زبان مقدس آن است توسط شاه اسماعیل اول و دیگر شاهان صفوی، باعث شد که فارسی به تدریج به زبان مقدس قیزیل‌باش‌ها هم تبدیل شود. در حالی که زبان مقدس علوی‌های تورک غیر قیزیل‌باش در ایران و تورک‌ایلی (قاراقویون‌) و دیگر علوی‌های تورک و بکتاشی‌ها در آناتولی که به دور از صفویان بودند هم‌چنان تورکی باقی ماند. در این مقاله، متن نکاح‌نامه‌ی تورکی شاه‌ی سئوه‌نی را نقل کرده و سپس توضیحاتی در باره‌ی ارکان و اعتقادات مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) ذکر شده در آن، و تطور معنایی مفهوم شاهی سئوه‌ن در طول تاریخ داده‌ام. هم‌چنین نشان داده‌ام که دو کلمه‌ی «قول» و «قوم» که در این نکاح‌نامه و بعضی دیگر از متون تورکمانی قدیم دیده می‌شوند، نه عربی، بلکه محرف کلمات تورکی – موغولی «قوُوُل» (قاعده و آیین) و «قادوُم» (خویشاوند سببی) هستند.

Özet

Kızılbaş (Safevi) devlet kütüphanesi kütüphanecisi Ahmed Gulam tarafından yazılmış bir cönk içinde "Şah'ı seven" topluluğunun evlilik törenini anlatan bir Türkçe metin bulunmaktadır. Nikâhnâme (evlenme bitisi) diye tanıtılan bu eşsiz metin, Şah'ı seven'lerin tarihi, Kızılbaş siyasi akımı, Türk Alevi (Ali-Allahi) mezhebinin temelleri ve gelenekleri, Türk evlilik adetlerinin evrimi, Türk edebi dili, Türk kadın hakları ve Türk folklor edebiyatı açısından muazzam bir değere sahiptir. Nikâhnâmede anlatılan evlilik töreni, yakın zamanda Anadolu ve Osmanlı topraklarından Kızılbaş devleti ülkesine göç eden Kızılbaş Türklerine âittir. Onlar hala Türk Alevi mezhebinin takipçileriydi ve Şah İsmail I, Şah Tahmasp I, Şah Abbas I’ın ülkede yaptıkları Kızılbaş katliamları ve Türk Aleviliği ortadan kaldırılmaları nedeniyle Fars Şii İmami mezhebine geçmemişlerdi. Bu belgede Şah'ı seven Türklerinin evlilik felsefesi iki temele dayandırılmaktadır: birincisi, Türklerin ulusal gelenek ve göreneklerini ifade eden "Türk Töre"si; ikincisi, Türk Alevi (Ali-Allahi) mezhebinin erkanını temsil eden "Halife Quul"u. Belge, ayrıca o dönemde, Türk Alevi (Ali-Allahi) mezhebinin takipçileri olan Şah'ı sevenlerin ve Kızılbaşların dini törenlerinde ve ibadetlerinde kullanılan dilin Türkçe olduğunu göstermektedir. (Şah İsmail I ve diğer Safevi şahların kutsal dili Farsça olan İmami Şii mezhebini benimsemesi socunuda, Farsça zaman içinde Kızılbaşların da kutsal dili haline geldi. Ancak bunların tersine, Türkili ve İran'daki Kızılbaş olmayan Alevi Türkler (Karakoyun) ve coğrafi olarak Safevilerden uzak kalan Anadolu'daki Alevi Türkler ve Bektaşilerin kutsal dili, Türkçe olmaya devam etti). Bu makalede, bu Türkçe Şah'ı seven nikâhnâmesini (evlenme bitisini) irdeledim, Anlatıda bulunan Türk Alevi (Ali-Allahi) mezhebinin erkanı ve inançları ile Şah-ı seven kavramının tarih boyunca semantik evrimi hakkında açıklamalarda bulundum. Ayrıca, bu ve Türkmanlara âit bir sıra başka eski metinde geçen iki "q.v.l" ve "q.v.m" kelimesinin Arapça "kavm" ve "kavl" kelimeleri olmayabileceğini, bunların kural ve yasa anlamına gelen Türk-Moğol "qauli - quul" ve evlilik yoluyla akrabalık anlamına gelen "kadum - kavum" kelimelerinin değişime uğramış halleri olabileceğini gösterdim.

Abstract

In a manuscript (Jong) written by Ahmad Ghulam, the librarian of the Qizilbash (Safavid) state library there is a Turkish text narrating the marriage ceremony of the "Shah’i Seven" community. This unique text holds immense value in terms of the history of the Shah’i Sevens, the Qizilbash political sect, the pillars and traditions of the Turkish Alevi (Ali-Allahi) religion, the evolution of Turkish marriage customs, the Turkish literary language, women's rights, and Turkish folklore literature.

This marriage ceremony text belongs to the Qizilbash Turks who recently migrated to Iran from Anatolia and the Ottoman lands. They were still followers of the Turkish Alevi religion and had not converted to the Persian Shiite Imami religion due to the massacres and suppression of the Qizilbash and the eradication of the Alevi Turkish religion by Shah Ismail I, Shah Tahmasp I, Shah Abbas I, etc.

In this document the marriage philosophy of the Shah’i Seven Turks is based on two foundations: first, "Turkish Töre" which refers to the national traditions and customs of the Turks; and secondly, “Qauli of Khalifa”, which represents the pillars of the Turkish Alevi (Ali-Allahi) religion. The document demonstrates that during that period, Turkish remained the language used in religious ceremonies and worship by the Shah’i Seven and the Qizilbash sect, who were followers of the Turkish Alevi (Ali-Allahi) religion.

However, the adoption of the Imami Shia religion, with its sacred language being Persian, by Shah Ismail I and other Safavid kings resulted in Persian gradually becoming the sacred language of the Qizilbash as well. This was in contrast to the sacred language of the non-Qizilbash Alevi Turks in Iran and the Turkili (Qaraqoyun) and other Alevi Turks and Bektashis in Anatolia, which continued to be Turkish because of their geographical distance from the Safavids.

In this article, I have presented Turkish text of the Shah’i Seven marriage narrative. Then I have provided explanations about the pillars and beliefs of the Turkish Alevi (Ali-Allahi) religion mentioned in it, as well as the semantic evolution of the Shah’i Seven concept throughout history. Additionally, I have shown that the two words “q.v.l” and “q.v.m” that appear in this narrative and some other old Turkman texts are not Arabic words “kavm” and “kavl”, but rather modifications of the Turkic-Mongol words “qauli - quul” meaning rule and law, and “qadum – qavum” meaning relation by marriage and in-laws.

مقدمه

در نسخه‌ی خطی یک جونگ[1] مربوط به دوران قیزیل‌باشیه (صفویه) به اسم «جونگ احمد غلام عمله‌ی خزانه» (کتاب‌دار کتاب‌خانه‌ی قیزیل‌باشیه)، بخشی از یک نوشته به زبان تورکی در باره‌ی مراسم نکاح «جماعت شاه‌ی سئوه‌ن» آمده است. زبان این نوشته که عنوان نکاح‌نامه‌ی شاه‌ی سئوه‌نی را بر خود دارد، تورکی معیار و مشترک آن دوره (تورکی رومی - شاخه‌ی غربی اوغوز غربی) و دارای لغات اصیل تورکی با افزوده‌هایی از لهجه‌ی تورکمانی (شاخه‌ی شرقی اوغوز غربی) است.

این نوشته‌ی منحصر به فرد که بخش اول آن ظاهراً در صفحه‌ی دیگری بوده که از جونگ افتاده و بخش پایانی آن نیز ناتمام است، دارای ارزش فوق‌العاده‌ی تاریخی از جنبه‌ها‌ی تاریخ شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها، فرقه‌ی سیاسی قیزیل‌باش، ارکان و سنن مذهب علوی تورک (علی‌اللهی)، تحول آداب عقد و نکاح‌های تورک، زبان ادبی تورکی، حقوق زنان تورک، ادبیات فولکلوریک تورک، ... است. این سند، تنها منبع تاریخی تاکنون پیدا شده است که در آن اطلاعاتی در باره‌ی مراسم نکاح شاه‌ی‌سئوه‌ن‌های قیزیل‌باش طبق موازین مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) داده شده است.

این نکاح‌نامه مربوط به تورکان قیزیل‌باشی است که به تازه‌گی از خاک آناتولی و عوثمان‌لی به قلمروی دولت قیزیل‌باش مهاجرت و یا فرار کرده بودند. آن‌ها هنوز بر مذهب غلات دوازده‌امامی و یا علویسم تورک بودند و در نتیجه‌ی سیاست‌های قیزیل‌باش‌کُشی و سرکوب و ریشه‌کن کردن مذهب علوی تورک (همه‌ی فرقه‌های آن) توسط برخی شاهان قیزیل‌باش – خاندان صفوی (شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب اول، شاه عباس اول، ....)، در مذهب فارسی شیعی امامی استحاله نیافته بودند.

در روایت این سند، مراسم نکاح توسط «خلیفه»، مقام مذهبی علوی‌های تورک (معادل «موللا»ی شیعیان و «کشیش» مسیحیان) انجام می‌یابد. از دیگر نکات بسیار مهم و جالب توجه این سند آن است که فلسفه‌ی نکاح تورکان شاه‌ی سئوه‌ن را بر دو اساس، سنن و آداب ملی تورک - «تؤره‌ی تورک»؛ و ارکان مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) – «قوُل خلیفه» دانسته است. این نیز یک بار دیگر تائید می‌کند که شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها و عموما قیزیل‌باش‌های اولیه، علی رغم تحمیل مذهب شیعه‌ی امامی فارسی توسط شاه اسماعیل اول و دیگر شاهان صفوی، بر مذهب علوی تورک و یا غلات شیعه‌ی دوازده امامی (علی اللهی) بودند. هم‌چنین این سند نشان می‌دهد که تورکی در آن مقطع هنوز زبان مراسم دینی و عبادات شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها و قیزیل‌باش‌ها که بر مذهب علوی (علی‌اللهی) تورک بودند بود. (در نتیجه‌ی قبول مذهب شیعه‌ی امامی که فارسی زبان مقدس آن است توسط شاه اسماعیل اول و دیگر شاهان صفوی، فارسی به تدریج به زبان مقدس فرقه‌ی قیزیل‌باش هم تبدیل شد. در حالی که تورکی هم‌چنان زبان مقدس علوی‌های تورک غیر قیزیل‌باش در ایران و تورک‌ایلی (قاراقویون‌ها)، و علوی‌های تورک آناتولی و بکتاشی‌ها که به لحاظ جوغرافیایی به دور از صفویان بودند باقی ماند.

در زیر متن این نکاح‌نامه‌ی تورکی شاه‌ی سئوه‌نی بر اساس را نقل کرده و سپس توضیحاتی در باره‌ی اعتقادات و ارکان مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) ذکر شده و تشریح بعضی از کلمات و اصطلاحات مندرج در آن را داده‌ام. 

نکاح‌نامه‌ی جماعت شاه‌ی سئوه‌ن 

[خلیفه (ده‌ده) بؤلومو]

... عرصه‌یه گه‌تیردی‌له‌ر، عبارت‌یله نظمه یئتیردی‌له‌ر. پیغمبر‌ه صلوات: «صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ!»

[اوغلان وکیلی (موصاحیبی) بؤلومو]

سؤیله‌دی اوْغلان وکیلی: «آللاه‌ێ بیر بیله‌لیم، پیغمبر‌ی نور بیله‌لیم. علی‌نی سرّ بیله‌لیم! اێراق ایکه‌ن یاوۇق اوْلالێم. یاد ایکه‌ن قاوۇم اوْلالێم! شاه‌ێن دۆیه‌جییی‌ن.ی، شاه‌ێن بۇغاجێغێ‌نا آلالێم! شۇ نکاح اوْلسۇن، ایکی‌سی‌نین آراسێ‌ندا؛ تۆرک‌ۆن تؤره‌سی‌یله، خلیفه‌نین قاولێ/قوُ‌لوُ ایله!». اوْغلان وکیلی ختم ائیله‌دی سؤزۆنۆ. حاقق‌ا مناجاتا تۇتدۇ یۆزۆنۆ.

[جماعت بؤلومو]

حاضر جماعت یێغێلدێ‌لار بیر یئره. «گه‌له بۇ قاولا/قوُلا!» دئدی‌له‌ر. شرط ایچۆن شَکَر یئدی‌له‌ر.

[قیز وکیلی (موصاحیبی) بؤلومو]

آن‌دان سوْنرا قێز وکیلی فکر ائیله‌دی. عقلی‌نجه نیچه سؤزله‌ر سؤیله‌دی، که: «بۇن‌دان سوْنرا پیشمان‌لێق وئجه گه‌لمه‌ز. گۆن گئتدی، بۇداق باتدێ (؟). یاخشێ یامان یوْلا گئتدی. آخێر گه‌لدی سیزه یاخدێ (؟). جاهل‌لێق‌دا گئچه‌ن ایشی، یۆزه گه‌تیرمه!‌ اۇز کیشی ایچی قان‌دێر، داشێ گؤن‌دۆر. محبّت‌لی، شیرین جان‌دێر. اه‌ل ده‌یمه‌دین(؟) یۆزۆ یاتێر(؟)! قێز گه‌لدی، اوْغلان آلدێ. کۆره‌نگ (؟) آرادا نه قالدێ؟».

[جماعت بؤلومو]

حاضر جماعت یێغێلدێ‌لار. اه‌ل گؤتۆرۆپ دوعا قێلدێ‌لار. که: «اه‌ده‌لێ اوْلسۇن، دۆده‌لی اوْلسۇن! (؟)، اؤنۆ اۆرۆسۆن(؟)، آردێن.ێ بۆرۆسۆن(؟)! سیزه داش آتانێن، اه‌لی قۇرۇسون! چۆن اوْلار اوْلدۇلار راضی، داخێ حاجت دئییل قاضی. آل قۇجاغا، باس بۇجاغا! قالدێر قێچێن.ێ قبول‌لۇغۇنا، بوْل‌لۇغۇنا! بیر ...»

NİKÂHNÂME-Yİ CEMÂET-İ ŞAHISÉVEN

[Xelife (Dede) Bölümü]

Erseye getirdiler ibâretiyle nezme yétirdiler. Péyğember’e selevat: Selli elâ Mehemmed!

[Oğlan Vekîli (Musahibi) Bölümü]

Söyledi oğlan vekîli: “Allâh’ı bir bilelim, Péyqember’i nur bilelim, Elî’ni sırr bilelim: Iraq iken yavuq olalım, yad iken qavum olalım. Şah’ın düyeciyin.i, Şah’ın boğacığına alalım. Şu nikah olsun ikisinin arasında, Türk’ün töresiyle, Xelife’nin qavlı/qûlu ile!”. Oğlan vekîli xetm éyledi sözünü, Haqq’a münacata tutdu yüzünü.

[Cemâet Bölümü]

Hazır cemâet yığıldılar bir yére, “Gele bu qavla/qûla!” dédiler, şert içün şeker yédiler.

[Qız Vekîli (Musahibi) Bölümü]

Andan sonra qız vekîli fikir éyledi, aqlınca néçe sözler söyledi ki: “Bundan sonra pişmanlıq véce gelmez. Gün gétdi; budaq batdı; yaxşı yaman yola gétdi; axır geldi, size yaxdı. Cahıllıqda géçen işi yüze getirme. Uz kişi içi qandır, daşı göndür. Mehebbetli şirin candır. El deymedin yüzü yatır. Qız geldi, oğlan aldı. Küreñ arada ne qaldı?”

[Cemâet Bölümü]

Hazır cemâet yığıldılar. El götürüp dua qıldılar ki: “Edeli olsun, düdeli olsun! Önü ürüsün, ardın.ı bürüsün! Size daş atanın eli qurusun!” Çün olar oldular razı, daxı hâcet déyil qâzî! Al qucağa; bas bucağa; qaldır qıçın.ı qebulluğuna, bolluğuna! Bir…

NİKÂHNÂME-Yİ CEMAAT-I ŞAH’I SEVEN (Türkiye Türkçesinde)

[Halîfe (Dede) Bölümü]

… arsaya getirdiler, ibâretiyle nazma yetirdiler. Peygamber’e salavât: Salli Alâ Muhammed

[Oğlan Vekîli (Musahibi) Bölümü]

Söyledi oğlan vekîli: “Allâh’ı bir bilelim, Peygamber’i nur bilelim, Alî’ni sırr bilelim: Irak iken yavuk olalım, yad iken kavum olalım. Şah’ın düyeciyin.i, Şah’ın boğacığına alalım. Şu nikah olsun ikisinin arasında, Türk’ün töresiyle, Halîfe’nin kavlı/kûlu ile” Oğlan vekîli hatm eyledi sözünü, Hakk’a münâcâta tuttu yüzünü.

[Cemaat Bölümü]

Hazır cemaat yığıldılar bir yere, “Gele bu kavla/kûla!” dediler, şart için şeker yediler.

[Kız Vekîli (Musahibi) Bölümü]

Andan sonra kız vekîli fikir eyledi, aklınca niçe sözler söyledi kim: “Bundan sonra pişmanlık vece gelmez. Gün gitti; budak battı; yakşı yaman yola gitti; ahır geldi, size yaktı. Cahıllıkta geçen işi yüze getirme. Uz kişi içi kandır, daşı göndür. Muhabbetli şirin, candır. El deymedin yüzü yatır. Kız geldi, oğlan aldı. Küreng arada ne kaldı?”

[Cemaat Bölümü]

Hazır cemaat yığıldılar. El götürüp dua kıldılar, ki: “Edeli olsun, düdeli olsun! Önü ürüsün, ardın.ı bürüsün! Size taş atanın eli kurusun!” Çün olar oldular razı, dahı hâcet deyil kadı! Al kucağa; bas bucağa; kaldır kıçın.ı kabulluğuna, bolluğuna! Bir …

توضیحات:

١-جماعت: این متن در کتاب «جونگ احمد غلام عمله خزانه» با عنوان «نکاح‌نامه‌ی جماعت شاه‌ی سئوه‌ن» ثبت شده است. معادل جماعت در زبان تورکی «قووراقQuvraq » از مصدر قووراماقQuvramaq  - قوبراماقQubramaq  به معنی تجمع، گرد هم آمدن است. در فرهنگ اسلامی کلمه‌ی «جماعت» دارای دو معنی است:

١- نخست گروهی که برای انجام یک عبادت دینی مانند نماز گرد هم می‌آیند. جماعت در این معنی ریشه‌ی پدیده‌ی «جامع» به معنی مسجد (بزرگ و مناره‌دار) در فرهنگ اسلامی است که خود برگرفته از «کِنِسِت» (הַכְּנֶסֶת) -کنشت عبری و ترجمه‌ی آن به یونانی «سیناگوگ» (συναγωγή)، هر دو به معنی محل جمع شدن و گردهمایی است. کلمه‌ی «کلیسا»، به تورکی کیلیسه، معبد مسیحیان هم، کلمه‌ای اصلاً یونانی از اکلیسییا (εκκλησία) و به معنی مکان تجمع، قورولتای، توپلانتی جماعت دینی و مذهبی است. «جمع‌ائویCem’évi »[2] علویان تورک، «جمع‌خانه»‌ی اهل حق ایرانیک، «جماعت‌خانه» در مذهب-دین اسماعیلیه، و ...، معادل «جامع» مسلمانان اورتودوکس است.

٢- معنی دوم جماعت، گروه‌ه‌هایی منسجم که دارای دیدگاه‌ها و اعتقادات معینی در حیطه‌ی دین و ... می‌باشند است. در ترمینولوژی تصوف، این‌گونه جماعت‌ها را «طریقت» می‌نامند. معادل طریقت در زبان تورکی «سورله‌کSürlek » و یا «یولYol » است.

نام بردن از شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها (با املای شاهی سِوَن) به عنوان «جماعت» در این نوشته نشان می‌دهد که به هنگام تالیف آن، شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها و یا قیزیل‌باش‌های تورک تازه وارد شده به قلم‌روی قیزیل‌باش از عوثمان‌لی، هنوز به عنوان یک جماعت مذهبی، و نه یک مفهوم سیاسی و هویت ایلی - طائفه‌ای که بعدها پدیدار شدند وجود داشتند. (نگاه کنید به توضیحات مربوط به شاه‌ی سئوه‌ن در زیر). در نتیجه زمان تالیف این نکاح‌نامه محتملاً مربوط است به قرن شانزده میلادی، و شاید دوره‌ی حاکمیت شاه اسماعیل اول و یا شاه تهماسب.

٢-شاه: در متن نکاح‌نامه از عروس به شکل «شاه‌ین دوییه‌جییی» و از داماد به شکل «شاه‌ین بوغاجیغی» نام برده می‌شود. از آن‌جائی که در این نکاح‌نامه‌ «شاه» و «حق» هر دو و جداگانه استفاده شده‌اند (حاقق‌ا مناجاتا توتدو یوزونو)، لفظ شاه محتملاً به معنی شاه اسماعیل اول و یا شاه تهماسب اول است.

شاه یکی از موتیوهای مهم شعر مردمی و تصوفی تورک (اوغوزهای غربی در خراسان، ایران، تورک‌ایلی، آزربایجان قفقاز، آسیای صغیر و شبه‌جزیره‌ی بالکان) است. در قرن چهارده میلادی، درویشان و صوفیان به اوّلِ نامِ اولیاء، مراد، مرشد، شیخ، ده‌ده، آتا و پیرشان که به اعتقاد آن‌ها نسبت به سیادت می‌رسانیدند و بازمانده‌گان پیغمبر اسلام محسوب می‌شدند، لقب «سلطان» و بعدها «شاه» را اضافه می‌کردند که هم‌زمان معنی سروری، برتری و ممتاز بودن نیز داشت. مانند «شاه نعمت‌الله ولی» و «شاه قاسم انوار». در فرهنگ و ادبیات باطنی تورک معنی «حق» (خدا) نیز به این معانی افزودهıشد. چنانچه در اشعار تورکی شاه اسماعیل اول «شاه» با «حق» یکی شده است.

«شاه» در میان تورک‌های غالی علوی، هم‌چنین نام دیگر «علی» که آن‌ها وی را به مقام الوهیت می‌رسانند («شاه مردان»، «شاه نجف»، «شاه ولایت») است. به همیت سبب گونه‌ی تورک علوی‌گری «علی‌اللهی» هم نامیده می‌شود. «علی» غلات تورک یک شخصیت دینی - اوسطوره‌ای – افسانه‌ای در مذهب ایشان است و ربط چندانی به «امام علی» تاریخی و حقیقی نه‌دارد. «الاه» تورک‌های غالی علوی نخست «گؤک تانری، گونه‌ش تانری» در باورهای تنگریسم و شامانیسم و ... تورکان باستان بود که بعدها لباس «علی» را بر تن کرده است. بعضا امامان شیعی هم شاه نامیده شده‌اند («شاه کربلا»: امام حسین، «شاه خراسان»: امام رضا).

نهایتا در میان علویان پیوسته به فرقه‌ی سیاسی قیزیل‌باش، بسیاری اوقات «شاه» به معنی «شاه اسماعیل اول»، بعضا «شاه تهماسب اول» و دیگر شاهان تورک که به باور قیزیل‌باشان تجلی علی و تجسم خدا شمرده می‌شدند است. القاب «شاه اسماعیل اول» در ادبیات تورکی قیزیل‌باش‌ها «گؤزه‌ل شاه»، «شئیخ اوغلو شاه»؛ و لقب تهماسب فرزند وی «آلاگؤزلو شاه»، «شاه جهان» (و «ده‌ده ده‌هماز - ده‌هْمه‌ز Dehmaz»، محرف تهماسب) است.

یک تاجر ونیزی که هم‌زمان با آغاز امر شاه اسماعیل اول در منطقه بوده است، در باره‌ی یکی شمردن «شاه» و «خدا» و «شاه اسماعیل اول» توسط قیزیل‌باش‌ها چنین می‌نویسد: «این صوفو [شاه اسماعیل اول] توسط مردم و جماعت خود مخصوصا لشکریان و سربازانش به عنوان خدا دوست داشته می‌شود و مورد تکریم و احترام است. بسیاری از سربازان او بدون زره وارد جنگ می‌شوند با این انتظار و اومید که آقا و اربابشان اسماعیل در نبرد مراقب و نگاهبان آن‌ها باشد. هم‌چنین عده‌ای دیگر هستند که بدون زره به جنگ می‌روند، و می‌خواهند برای پادشاه خود به‌میرند و کشته شوند. از این رو با سینه‌های برهنه به پیش می‌تازند و فریاد می‌زنند: «شاه، شاه!». نام خدا در سراسر ایران فراموش شده و تنها اسم اسماعیل به خاطر مانده است. اگر کسی هنگام سواری از اسب سرنگون شود، یا بیافتد، به هیچ خدای دیگری جز «شاه» متوسل نه‌می‌شود. و از این نام به دو صورت استفاده می‌کند. اول شاه به عنوان خدا، ثانیاً به معنی پیامبر. همان‌طور که مسلمانان می‌گویند: «لا اله الله، محمد رسول الله»، ایرانیان [قیزیل‌باش‌ها] می‌گویند: «لا اله الا الله، اسماعیل ولی الله». علاوه بر این، همه و به خصوص سربازانش او را جاودانه می‌دانند، ...».[3]

دوگانه‌ی شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین – شاه‌ا گئتمه‌ک

در فرهنگ و ادبیات علویان تورک که به فرقه‌ی سیاسی قیزیل‌باشی ملحق و طرف‌دار صفویان شده بودند (از جمله در آثار پیر سولطان آبدال)، مفهوم «شاه‌ا گئتمه‌ک» (به سوی شاه رفتن) از مفاهیم اساسی و دارای چند معنا است:

-لبیک گفتن و پاسخ مثبت به دعوت «شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین» شاهان قیزیل‌باش صفوی (آن که دوست‌دار شاه است بیاید).

-نافرمانی و سرپیچیدن از تبعیت سلطان عوثمان‌لی،

-عصیان و شورش مسلحانه بر علیه عوثمان‌لی که به زعم آن‌ها نظام ستم‌گر بود،

-طلب یاری و کومک از «شاه» که برای غلات قیزیل‌باش تورک در عوثمان‌لی سمبول رهایی و اومید و عدالت بود،

-مهاجرت و فرار به قلمروی دولت و شاهان قیزیل‌باش و به خدمت آن‌ها در آمدن.

تطور معنایی مفهوم شاه‌ی ‌سئوه‌ن-شاهسون

اصطلاح تورکی «شاه‌ی سئوه‌ن» (و فورم متاخر شاهسون) در لفظ به معنی آن که شاه را دوست می‌دارد است. در عنوان این نکاح‌نامه‌ی تورکی اصطلاح «شاهی سون»، و نه فورم متاخّر شاهسون، آمده که خود قدمت آن را می‌رساند. فورم قدیمی‌تر «شاهیسیونŞahı sėven » (شاهی سیوه‌ن) که در بعضی منابع اولیه دیده می‌شود و در آن به جای حرف ئé  – کسره، حرف ی ė (صدایی بینi  و é) به کار رفته، به تلفظ جغتایی است و این واقعیت را تائید می‌کند که علویان تورک اولیه اغلب موغول‌ها – تاتارها و چاغاتای‌ها بودند که بعدها به «تورکمان» موسوم شده‌اند.

شاه‌ی سئوه‌ن به لحاظ مصداق و مفهوم تاریخی اقلا چهار مرحله را پشت سر گذرانیده است:

مرحله‌ی نخست، مصداق و مفهوم مذهبی: جماعت شاه‌ی سئوه‌ن

مرحله‌ی دوم، مصداق و مفهوم سیاسی: جار شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین

مرحله‌ی سوم، مصداق و مفهوم طائفه‌ای: ایل شاه‌ی سئوه‌ن

مرحله‌ی چهارم، مصادیق و مفاهیم نادرست: سلطنت‌طلب

مرحله‌ی نخست- مفهوم مذهبی: جماعت شاه‌ی سئوه‌ن

 اصطلاح «شاه‌ی سئوه‌ن» در دوره‌ی شاه اسماعیل اول از سوی اسکندر بیگ تورکمان و دیگران ضمن تصرف عراق عرب و وقایع زمان شاه تهماسب اول، به معنی علویان تورک و تورکمانان غلات دوست‌دار شاه و شاه‌دوست، سرسپاری صوفیان قیزیل‌باش تورک به طریقت صفویه که در چند مرحله از سنی‌گری شافعی به علویسم تورک (قاراقویون) گذر کرده و در آن مقطع قیزیل‌باشیه شده بود، فداکاری و جان‌بازی و جان‌فشانی صوفیان قیزیل‌باش تورک در راه تقویت و تحکیم سلطنت و مقاصد شاه قیزیل‌باش - که بنا به برداشت آن‌ها نماینده و تجلی و تجسم حق و علی و امامان و ... پیشوای مذهبی و «مرشد کامل» ایشان شمرده می‌شد - است. در این دوره شاه‌ی سئوه‌نی، به عنوان یک انگیزه‌ی مذهبی، یک‌پارچه‌گی و هم‌بسته‌گی و هم‌راهی و یاوری صادقانه‌ی طوائف گوناگون قیزیل‌باش با یک‌دیگر و با شاه قیزیل‌باش و تبدیل آن‌ها به ‌صورت یک نیروی ضربت واحد و موثر نظامی- سیاسی را تامین می‌کرد.

نام بردن از شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها به عنوان «جماعت» در این نکاح‌نامه‌ی تورکی شاه‌ی سئوه‌نی و دیگر منابع آن دوره نشان می‌دهد که در نیمه‌ی اول قرن شانزده، شاه‌ی ‌سئوه‌ن‌ها هنوز به عنوان یک دسته‌ی خاص مذهبی (افراطی‌ترین و مخلص‌ترین قیزیل‌باش‌های تورک تازه وارد شده از عوثمان‌لی به ایران که بی چون و چرا و هر لحظه در امر و فرمان شاهان صفوی بودند و عمل می‌کردند) شناخته می‌شدند، و نه یک مفهوم سیاسی و یا هویت ایلی-طائفه‌ای که بعدها پدیدار شد. البته این را نیز باید ذکر کرد از آن جائی که شاه‌ی سئوه‌ن‌ها نوعا عامی و به شدت درگیر مسائل سیاسی بودند، چندان در مذهب علویسم تورک عمیق نه‌بودند. به همین دلیل به سرعت اعتقادات و آداب و سنن مذهب خود را فراموش می‌کردند. چنان چه امروز در میان شاه‌ی ‌سئوه‌ن‌ها در ایران و تورک‌ایلی، اعتقاد آگاهانه به مذهب علویسم تورک و اجرای مراسم و آئین‌ها و ارکان مذهبی آن مشاهده نه‌می‌شود، اگر چه شاه‌ی ‌سئوه‌ن‌ها با شیعه‌ی امامی فارسی فقهی – متشرعه هم نوعاً و کلاً بیگانه هستند.

مرحله‌ی دوم- مفهوم سیاسی: جار شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین

در این دوره شاه‌ی سئوه‌ن به معنی آن دسته از طوائف قیزیل‌باش است که وفادارترین، فرمان‌بردارترین و  متعصب‌ترین هواخواهان شاهان و دودمان صفوی بودند و به دعوت «شاهی سئوه‌ن گه‌لسین» آن‌ها لبیک گفته، بسیج شده و به حرکت در می‌آمدند و  در کشمکش‌های سیاسی به فرمان و نفع آن‌ها، بی چون و چرا عمل می‌کردند. این عمل معمولا به صورت سرکوب فوری و خونین و بی رحمانه‌ی هر آن کس بود که شاه نابودی او را خواستار می‌شد. در این مرحله اساس شاه سئوه‌ن بودن را یک عمل سیاسی (لبیک به جار شاهی سئوه‌ن گه‌لسین) برای نابود کردن سران متمرد قیزیل‌باش و ایجاد وحشت و ترور در میان صفوفشان تشکیل می‌داد[4]. هر چند لبیک گفتن و اعلام شاه‌ی‌ سئوه‌نی از سوی این دسته از غلات قیزیل‌باش تورک، بدین معنا بود که آنان هنوز هم پیروی از فرامین شاه را در حکم فریضه‌ی دینی و اخلاقی خود تلقی می‌کردند.

در حالی که شاهان و شاه‌زاده‌گان و اعضای خاندان صفوی، بر خلاف شاه‌ی سئوه‌ن‌ها هیچ‌گونه انگیزه‌ی مذهبی و اعتقادی در صدور دعوت «شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین» نه‌داشتند. آن‌ها از ایمان صادقانه‌ و وفاداری بدون قید و شرط این بخش از طوائف ساده‌لوح قیزیل‌باش به خود فریب‌کارانه سوء استفاده می‌کردند و ایشان  را صرفاً به عنوان ابرازی برای سرکوب دشمنان و مخالفین داخلی و خارجی خود که در اغلب موارد، دیگر علویان تورک و قیزیل‌باشان مخالف و متمرد بودند به کار می‌بردند. (پس از فروپاشی اوسطوره‌ی اولوهیت شاه اسماعیل اول در جنگ چالدیران، خیانت او به علویان تورک با اعلام شیعه‌ی امامی فارسی – عربی به عنوان دین رسمی دولت خود به جای علویسم تورک، و به ویژه در دوره‌ی شاه تهماسب اول که خود نیز رسماً به شیعه‌ی امامی فارسی -عربی تغییر مذهب داد و شروع به سرکوب و قتل عام گسترده‌تر علویان تورک و تورکمان‌ها نمود، و عموماً هم‌سویی شاهان صفوی با کلیسای ارمنی و دولت‌های صلیبی و کشتار تورکمان‌ها و روند شیعه‌سازی - تاجیک‌سازی افزاینده‌‌ی دولت قیزیل‌باشیه توسط شاهان و خاندان صفوی، بسیاری از سران قیزیل‌باش تدریجاً متوجه ابعاد فاجعه و بازی خورده‌گی‌شان می‌شدند و بر علیه شاهان صفوی عصیان و تمرد می‌کردند).

از نخستین نمونه‌های این‌گونه فریب‌کاری و سوء استعمال سیاسی با جار شاه‌ی سئوه‌نی، در کشمکش بین قیزیل‌باشان تورک بر سر جانشینی شاه تهماسب اول دیده شد که پری‌خان دختر وی به طرف‌داری از اسماعیل میرزا خود را شاه‌ی سئوه‌ن اعلام نمود. بعدها سلطان محمد خدابنده برای مقابله با اوزبکان و عوثمان‌لی‌ها و در اختلافات داخلی با دیگر قیزیل‌باش‌ها و تورکمان‌ها، با جار شاه‌ی سئوه‌نی به جلب حمایت و بسیج و استفاده از طوائف و افراد قیزیل‌باش وفادار برای غلبه بر مخالفان و دشمنانش پرداخت[5].

شاه عباس اول هم مانند پدر خویش محمد شاه با صدور فرمان شاه‌ی سئوه‌نی، طوائف و گروه‌های مختلف قیزیل‌باش را رو در روی یک‌دیگر قرار می‌داد. او شورش برخی از سران قیزیل‌باش به هنگام جلوسش بر تخت سلطنت در سال ١٥٨٧ را بهانه قرار داد و سران متمرد قیزیل‌باش را توسط قسمتی از قیزیل‌باش‌ها که به جار «شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین» او پاسخ مثبت ‌دادند، سرکوب و کشتار کرد: «جمعی از نمک به حرامان قیزیل‌باشیه بر شاه عباس خروج کرده پای جرأت و جسارت پیش نهادند. شاه فرمود «شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین»، یعنی هر که شاه را دوست دارد بیاید. لذا از هر فرقه آمده، طاغیان شاه را شکست دادند»[6]. شاه عباس اول به این هم اکتفا نه‌کرد و در تطابق با خواست کلیسای ارمنی – دولت‌های صلیبی، طوائف و سران قیزیل‌باش را که قدرتی بزرگ بودند و هنوز اداره‌ی امور مملکت را در دست داشتند و عموماً دارای شعور قومی تورک-تورکمان و اغلب هنوز معتقد به مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) بودند و بسیاری به همین سبب بر علیه شاهان خاندان صفوی سر به طغیان گذاشته بودند را به دست عشایر و طوائف افراطی و فاناتیک قیزیل‌باش ایران و آزربایجان و تورکیه و سوریه (شاه‌ی سئوه‌ن‌ها) که نوعا بی‌خبر از جریانات مرکز و نیات شاه عباس اول بودند، بی رحمانه‌ سرکوب و از ارتش و دولت قیزیل‌باش تصفیه کرد.

مرحله‌ی سوم- مفهوم طائفه‌ای: ایل شاهی‌سئوه‌ن

تولد ایلی به اسم شاهی سئوه‌ن در دوره‌ی حاکمیت شاه عباس اول حادث شده است. قبل از آن مفهوم «شاه‌ی سئوه‌ن» صرفا به معنای طرف‌داران و فدائیان و غلامان خاندان صفویه وجود داشت و به صورت صفت برای افراد و دسته‌جات و طوائف تورک قیزیل‌باش که با انگیزه‌های اعتقادی و سیاسی به دعوت «شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین» شاهان و شاهزاده‌گان و منسوبین به خاندان صفوی پاسخ مثبت می‌دادند به کار می‌رفت. اما بعد از شاه عباس اول، صفت شاه‌ی سئوه‌ن، اسامی اصلی شماری از آن طوائف افراطی قیزیل‌باش را به حاشیه راند و تبدیل به نام مشترک و جدید ایشان (به ویژه گروهی گویا تازه وارد از عوثمان‌لی به رهبری «یون سئوه‌ر پاشا») شد. بدین ترتیب ایل جدید «شاه‌ی‌سئوه‌ن» مرکب از تعدادی از ایلات و تیره‌های قیزیل‌باش که به جار شاه‌ی سئوه‌ن گه‌لسین پاسخ مثبت داده بودند متولد گشت (در همین دوره در روندی مشابه، «تورکمان» که قبلاً نام عمومی ایلات شرقی اوغوزهای غربی در خاورمیانه بود، در ایران تبدیل به نام یک ایل خاص از آن‌ها گردید). حتی بنا به بعضی منابع شاه عباس اول خود در تشکیل ایل جدید شاهی سئوه‌ن دخیل بود: «و این نام را شاه عباس بر فوجی از سپاهیان گذاشت که خاصه‌ی خود بود و فرمان داد هر ایلی که خواهد نام خود را برداشته به این ایل تازه درآید و این نام بر خود نهد و با آن‌ها در بهره‌ی عنایات شاهی شریک باشد. گویند در همان روز اولی که این حکم را کرد ده هزار نفر در آن داخل شدند». (ناظم الاطباء ).

مرحله‌ی چهارم- معانی نادرست: ائل سئوه‌ن

پس از قبول مذهب امامی شیعی فارسی به عنوان دین رسمی توسط شاه اسماعیل اول، آغاز کشت و کشتار قیزیل‌باش‌ها و علویان تورک بومی غیر قیزیل‌باش و قیزیل‌باش توسط او و سپس شاه تهماسب اول و شاه عباس اول، تصفیه‌ی قیزیل‌باش‌ها از ارتش و دولت و سرکوب سیستماتیک مذهب علوی تورک، روابط انسانی و مذهبی علویان تورک باقی‌مانده در عوثمان‌لی و آناتولی با قیزیل‌باش‌ها و دولت قیزیل‌باش (صفوی) قطع شد. چرا که قیزیل‌باش‌ها به تدریج متوجه می‌شدند که قلم‌روی قیزیل‌باش، بیش‌تر از بهشت بودن، جهنمی برای ایشان و دیگر علویان تورک، حتی تورکمان‌ها است. هم‌چنین به سبب خصومت ایجاد شده و جنگ‌های متمادی بین دولتین عوثمان‌لی و قیزیل‌باش، ارتباطات مذهبی و انسانی بین تورکان منسوب به مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) غیر قیزیل‌باش (قاراقویون، بکتاشی) ساکن در قلمروی دولت قیزیل‌باشیه با مسقط‌الراس خود عوثمان‌لی و آناتولی، و موسسات مذهبی آن‌ها با یک‌دیگر (اوجاق‌ها، ...) عملا غیر ممکن شد. در ادامه، کشت و کشتار سیستماتیک علویان تورک قیزیل‌باش و غیر قیزیل‌باش (قاراقویون، بکتاشی) و تحمیل شیعه‌ی امامی فارسی به باقی‌مانده‌ی  قیزیل‌باش‌ها و علویان تورک توسط صفویان، منجر به ریشه‌کن شدن مذهب علویسم تورک در ایران گشت.

با ریشه‌کن شدن مذهب علویسم تورک در ایران، فرهنگ و روایات تاریخی جماعات علوی تورک در ایران و تورک‌ایلی تماما نابود؛ و در این میان معانی واقعی شاه‌ی سئوه‌نی هم از حافظه‌ی جمعی ملت تورک ساکن در ایران – که اکنون به زور شیعه و ناآگاه از تاریخ و گذشته‌ی خود گردیده بودند - زدوده شد. خلاء حاصله در حافظه‌ی تاریخی ملت تورک کم کم با روایات جعلی و معانی نادرست متعددی پر گشت. (مشابه روند ریشه‌یابی‌های فارسی جعلی برای کلمات و اسامی تاریخی تورکی که به سبب فراموش شدن معانی اصلی آن‌ها از طرف مردم تورک آفریده می‌شوند). از جمله ادعا شد که شاهی‌سئوه‌ن‌ها بازمانده‌گان دسته‌ای از «قوشون ویژه‌ی شاه عباس اول» هستند، در حالی که هم‌چو قوشون متشکلی وجود نه‌داشت. بعدها هم عنوان شاه‌سئوه‌ن به کلیه‌ی «کوچ‌نشینان تورک در آزربایجان و ایران» اطلاق شد.

در دوره‌ی سلطنت پهلوی این بار مفهوم شاه‌سئوه‌نی با خلط «شاه» ادبیات تصوفی غلات تورک به معنی حق و تجلی حق با «شاه» به معنای پادشاه در زبان فارسی، به شکل «میهن‌دوستی، ایران‌پرستی، سلطنت‌طلبی» و .... بازتعریف شد. حتی از آن‌جا که سلطنت پهلوی رژیمی ضد تورک بود، به مفهوم شاهسون بار تورک‌ستیزانه تحمیل گردید. پس از انقلاب اسلامی که دشمن و براندازنده‌ی نظام سلطنتی بود، به سبب حساسیت به کلمه‌ی «شاه»، نام تاریخی طائفه‌ی «شاه‌ی‌سئوه‌ن» با نام بی پایه و بدون تاریخ «ائل سئوه‌ن» تعویض شد. در حالی ‌که «شاه» در نام شاه‌ی سئوه‌ن، ربطی به «سلطنت» و رژیم فارس‌گرای پهلوی و فارسیت و ایرانیت .... نه‌دارد. بلکه ریشه در فرهنگ دینی و ادبیات تصوفی توده‌ها و طوائف تورک غلات قیزیل‌باش ایران و تورک‌ایلی و آزربایجان و تورکیه دارد و به معنی حق و تجلی حق است.

ارکان، مراتب و اصول مذهب علوی تورک در نکاح‌نامه‌ی شاه‌ی سئوه‌ن

مراتب و سلسله‌ی مذهب علوی

ده‌ده بابالیق در بکتاشی‌گری: «عاشق»، «محب» («طالب». دارای نصیب است. اقرار به طریق حق، محمد و علی کرده، قربانی ذبح می‌کند)، «درویش» (در جمع‌ائوی اجرای وظائف می‌کند)، «بابا» (رئیس تکیه، می‌تواند ارشاد کند؛ در جمع‌ائوی آئین جمع و جماعت برگزار می‌کند)، «ده‌ده» (خلیفه بابا)، «ده‌ده بابا» (عالی‌ترین رتبه‌ی خلیفه بابایی، ساکن پیرائوی، نماینده‌ی حاجی بکتاش ولی)

اوجاق در علوی‌گری تورک (علی‌اللهی، قاراقویون): «مرشد»، «پیر»، «رهبر»، «ده‌ده». ده‌ده‌ها آئین‌ها را اجرا می‌کنند و رهبری جماعت را بر عهده دارند. هم‌چنین به عنوان حَکَم و قاضی در دادگاه‌های روستایی (دوشگون مئیدانی) انجام وظیفه می‌کنند. آن‌ها مقام روحانی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) هستند. این مقام از پدر به پسر به ارث می‌رسد.

خلیفه: در نکاح‌نامه‌ی شاه‌ی سئوه‌نی مشخصاً نام «خلیفه» آمده است: «تورک´ون تؤره‌سی‌یله، خلیفه‌نین قوولویلا!». «خلیفه» مقام روحانی علویان تورک و یا «ده‌ده» است که آئین‌ها از جمله مراسم نکاح را اجرا می‌کند. وظایف خلیفه در میان شاخه‌ی «اهل حق» علویان تورک کنونی، اداره‌ی جمع‌خانه، اجرای آداب و رسوم مانند کشتن قربانی، تقسیم نقدینه، مراسم سرسپرده‌گی-اقرار، راه انداختن شاه بایرامی، عقد نکاح، ... است.

در دولت قیزیل‌باش و دوره‌ی صفویه به صوفیان قیزیل‌باش تورک - تورکمان بی‌شمار که دارای لقب و عنوان «خلیفه» بودند برخورد می‌شود. در آغاز این دوره دو تشکیلات دینی موازی یکی برای علویان قیزیل‌باش (گروهی از صوفیان تورک، تورکمانان متصوفه) به ریاست «خلیفه الخلفاء»، دیگری برای روحانیان و شیعیان امامی (متشرعه) تاجیک - فارس به ریاست «صدر» وجود داشت. «خلیفه‌گی» نظام روحانی مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) صوفیان قیزیل‌باش و تشکیلات مسلکی مقامات روحانی ایشان بود و «خلیفه الخلفاء» استاد و نائب شاه، بزرگ‌ترین مقام بعد از «مرشد کامل»، و رئیس روحانی همه‌ی صوفیان قیزیل‌باش شمرده می‌شد. تا قابل از جنگ چالدیران مرشد کامل و یا شاه اسماعیل اول، رهبر مذهبی و روحانی تورکان غالی قیزیل‌باش معتقد به مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) بود (البته علوی‌های تورک غیر قیزیل‌باش (قاراقویون، بکتاشی، ...) هرگز شاه اسماعیل و یا دیگر شاهان صفوی را به عنوان رهبر مذهبی خود نه‌پذیرفته بودند). اما پس از جنگ چالدیران، رهبر مذهبی و روحانی واقعی تورکان غالی قیزیل‌باش، نه خاندان صفوی و شاه، بلکه «خلیفه الخلفاء» شد. در این دوره «خلیفه»، مقام روحانی مذهب علوی تورک (در طریقت بکتاشی «خلیفه بابا»، معادل «ده‌ده») بود. وظیفه‌ی اصلی خلیفه، تبلیغ عقاید و تعالیم و اجرای مراسم و آئین‌های صوفیان قیزیل‌باش بر اساس مذهب علوی تورک (علی‌اللهی)، تحریک طوائف تورکمان علوی در آناتولی و شام به قیزیل‌باش شدن یعنی شورش و قیام مسلحانه بر علیه امپراتوری عوثمان‌لی،‌ و جمع‌آوری مرید و کومک مادی برای شیوخ طریقت صفویه بود. خلیفه‌ها هم‌چنین صاحب اختیارات و نفوذ سیاسی نامحدود در دولت و ارتش قیزیل‌باشیه، و خود و طائفه‌شان دارای حقوق و امتیازات در خور توجه بودند. بسیاری از امرا و حکام و صاحب‌منصبان و مقامات دیوانی و دولتی و نظامی دولت قیزیل‌باشیه، از میان خلیفه‌ها و یا مقام دینی صوفیان قیزیل‌باش بر مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) انتخاب می‌شد.

تثلیث و سه‌گانه‌ی الله، محمد، علی: در مذهب علوی تورک (علی‌اللهی - قاراقویون، طریقت بکتاشی، ...) سه‌گانه‌ی «الله، محمد، علی» فورم تحول یافته‌ی مفهوم «تثلیث» (اوچ‌له‌مه) در مسیحیت (آتا، اوغول، قوت‌سال تین) است. تثلیث (و حلول، تناسخ، موسسه‌ی ده‌ده-بابالیق، مه‌نگوچ = حلقه‌ی تسلیم، ...) در زمان «بالیم سولطان» (پیر ثانی طریقت بکتاشیه) و از طریق حروفی‌گری جزء ارکان بکتاشی‌گری شده است. در متن این عقدنامه‌ی شاه‌ی سئوه‌نی «تثلیث» به شکل آتی بیان می‌شود: «آللاه‌ی بیر بیله‌لیم، پیغمبر‌ی نور بیله‌لیم. علی‌نی سرّ بیله‌لیم!». در آئین‌های جمع علویان معاصر در تورکیه تثلیث با عباراتی مشابه بیان می‌گردد: آللاه‌ی بیر بیله‌لیم، علی‌یی ذکر ائده‌لیم، محمد‌ه صلوات وئره‌لیم، اه‌ره‌ن‌له‌ر مروّت (Allah’ı bir bilelim, Ali’yi zikredelim, Muhammed’e salavat verelim erenler mürüvvet).

مراسم نکاح و ارکان عقد طبق مذهب تورکی علوی در آناتولی: در حال حاضر مراسم و ارکان نکاح در نزد علویان تورک آناتولی به شرح زیر است: مراسم نکاح را یک ده‌ده‌ی اوجاق‌زاده به جا می‌آورد که از نسل امامان و یا اولیاء است. ده‌ده در جلو و روبه روی جماعت می‌نشیند. در ردیف جلو دختر و پسر، در کنارشان مصاحب‌هایشان، در پشت آن‌ها پدر و مادر جای می‌گیرند. نخست ده‌ده با یک دعا چراغی را روشن کرده و صلوات و گول‌بانگ (گۆر بانگ) می‌آورد. در این هنگام همه در مقابل وی زانو می‌زنند. سپس ده‌ده در باره‌ی قواعد اخلاقی تورک - تؤره، ساختار خانواده، عرف و عادات، حق اولاد و پدر و مادر، همسایه‌گان، حق راه - یول حاققی، و .... توضیحاتی می‌دهد. بعد از آن از پدر و مادر هر دو طرف می‌پرسد که آیا راضی به این ازدواج هستند و یا نه. پس از آن از جماعت حاضر رضایت خواسته می‌شود. پس از اخذ رضایت‌ها ارکان آغاز می‌گردد. در نکاح‌نامه‌ی شاه‌ی سئوه‌نی هم تقریباً این مراسم و ارکان منعکس شده‌اند:

-قسمتی از سخنان آغاز نکاح‌نامه و از جمله صلوات بر محمد از ده‌ده نقل شده است.

- احتمالاً وکیل پسر و وکیل دختر (اوغلان وکیلی، قیز وکیلی) ذکر شده در نکاح‌نامه‌ی شاهی‌سئوه‌نی، به جای «مصاحب»های دختر و پسر است.

-در مذهب علوی تورک، دختران و پسران قبل از ازدواج با هم‌دیگر مراوده داشته و با یک‌دیگر آشنا می‌شوند و با رضای خود تصمیم به ازدواج و تشکیل خانواده می‌گیرند. در این نکاح‌نامه هم این موضوع منعکس شده است، آن جا که می‌گوید: «چون اولار اولدولار راضی، داخی حاجت دئییل قاضی». یعنی چون تصمیم به ازدواج از طرف دختر و پسر گرفته شده، دیگر احتیاجی به حکم و تصمیم‌گیری قاضی نیست.

-در این نکاح‌نامه به اعلان رضایت جماعت هم اشاره شده است: «حاضیر جماعت بیر یئره ییغیلدی‌لار. «گه‌له بو قوُوُلا!» دئدی‌له‌ر».

در باره‌ی برخی اصطلاحات و کلمات عقدنامه‌ی شاه‌ی سئوه‌نی:

متن این نکاح‌نامه نثر مسجع است و در آن اغلب کلمات به صورت هم‌وزن و مترادف و متضاد به کار رفته‌اند: ایراق - یاووق، یاد - قاووم، دویه‌جیک - بوغاجیق، ایچی - داشی، اؤنو - آردی، راضی – قاضی، گه‌تیردی‌له‌ر - یئتیردی‌له‌ر، بیر – نور - سرّ، سؤزونو - یوزونو، دئدی‌له‌ر - یئدی‌له‌ر، ائیله‌دی - سؤیله‌دی، یاخشی - یامان، قان – گؤن - جان، گه‌لدی - قالدی، ییغیلدی‌لار - قیلدی‌لار، اه‌ده‌لی - دۆده‌لی، اوروسون – بوروسون - قوروسون، قوجاغا - بوجاغا، قبول‌لوغونا - بول‌لوغونا.

تورک تؤره‌سیTürk Töresi : آئین و عرف، سیستم اخلاقی تورک. ضیاء گؤک‌آلپ، نام تورک را ریشه گرفته از توره دانسته است.

تؤره Töre – تۆره Türe: قانون، عرف، نظام، آداب، اصول. قوانین و قواعد غیر مکتوب و نامدون یک جمعیت که به صورت عرف و عادت درآمده‌اند، محکمه‌های مردمی در روستاها. ریشه‌ی این کلمه «تؤرۆ.مه‌ک» (آفریدن، تنظیم و اصلاح کردن) است (شاید هم‌ریشه با دوزمه‌ک به معنی تنظیم و اصلاح کردن، در نتیجه‌ی تبدیل ر به ز: روتاسیسم-زئتاسیسم[7]). در زبان موغولی اصطلاحات «یئکه تؤرو» (قانون اساسی)، «آیماق‌ین تؤرو» (قانون و مدیریت کشوری)، «نوم‌ون تؤرو» (قانون و مدیریت دینی، شریعت)، قاغان‌ین تؤرو (سلطنت)، «قان تؤرو باریغو» (سلطنت و حکومت کردن)، ... وجود دارند. فورم تورکی تؤرۆ بعدها در زبان موغولی و از جمله در یاساهای چینگیز خان شکل تۆره Türe را گرفته و در این فورم جدید دوباره به زبان تورکی وارد شده است. امروزه در زبان تورکی فورم تؤره‌مه‌ک Töremek به معانی عرف و آئین و اخلاقی و شایسته بوده، و مشتقات آن (تؤره، تؤره‌ن، تؤره‌لی، تؤره‌مه‌لی، ... به کار می‌رود. (فورم تۆره‌مه‌ک Türemek به معانی زاد و ولد، تولید و مشتق شدن و مشتقات آن تۆره‌و، تۆره‌مه، ... است).

تؤرهTöre ، که‌پره‌م Keprem: مفهوم تؤره به معنی سنت و آئین‌ها در مراسم عقد به مرور زمان تحدید معنایی پیدا کرده است. چنان‌چه امروز در قاراداغ صرفاً به هدایا و «خونچا»یی که طبق سنت از خانه‌ی داماد به خانه‌ی عروس («تؤره آپارماق») و از خانه‌ی عروس به خانه‌ی داماد («تؤره گه‌تیرمه‌ک») برده می‌شود «تؤره» می‌گویند (لحاف، توشک - دؤشه‌ک و متکّای اهدایی عروس به داماد که جداگانه در داخل پارچه‌ای بزرگ به اسم «باغ‌لاما» گذاشته می‌شود «که‌پره‌م» نام دارد. معنی اصلی «که‌پره‌م»: لحاف؛ بالش و توشک که در گهواره‌ی کودک گذاشته می‌شود است.)

بیله‌لیم، اولالیم، آلالیمBilelim, Olalım, Alalım : به‌دانیم، باشیم، به‌گیریم. قالب امر، اول شخص جمع: بیله‌ییم، بیله‌سین، بیله، بیله‌لیم، بیله‌سینیز، بیله‌له‌ر. امروز در زبان تورکی محاوره‌ای در ایران، تورک‌ایلی و آزربایجان به جای «قالب امر» بیله‌لیم، «قالب آرزو» بیله‌ک به کار می‌رود.

گه‌لهGele! : به معنی گه‌لسین! برای اعلان موافقت و استقبال از وقوع امری گفته می‌شود. قالب آرزو، سوم شخص مفرد: گه‌له‌م، گه‌له‌سین، گه‌له؛ گه‌له‌ک، گه‌له‌سینیز، گه‌له‌له‌ر (راست گه‌له: راست گه‌لسین).

اۇز کیشیUz kişi : عاقل، شخص مجرب و باتجربه در فن و هنر خود، ماهر، با درایت، حاذق، استاد و حکیم، اهل، با اهلیت، صاحب معرفت، شایان و لایق. قسمت اوز به نظر بسیاری از ریشه‌شناسان، مشتق از مصدر اوماق به معنی توانستن است: او + ر =اور (توانا، قادر). کلمه‌ی «اور» به نوبه‌ی خود در اثر پدیده‌ی روتاسیسم-زئتاسیسم به «اوز» مبدل شده است. بنا به نظر دیگری اوز مخفف اؤگ‌غوز (اؤگ+غوز) و یا اؤگوز (اؤگ + وز، پسوند اسم‌ساز از اسم مانند توپ + وز = توپوز)، به معنی عاقل و خردمند، از اؤگ به معنی عقل و خرد، و معادل استاد فارسی است. اصطلاح اوز کیشی در بعضی منابع به صورت اوس کیشی نوشته شده است (اوُس: هوش). نهایتا در دیوان لغات الترک، «اوُز کیشی» به معنی ماهر و تردست، و  «اؤز کیشی» به معنی خویشاوند و اقربا آمده است[8]. مثال‌ها: «ائی جانیمین جانی اۇز کیشی - کیم ایش‌له‌یه سه‌نین ایش‌له‌دییین ایشی» (مسعود بن احمد، سهیل و نوبهار، ١٣٨٧ میلادی)؛ «بیر کیشی وار ایدی آنا رافع بن آمر دئرله‌ردی. غایت‌ده اوْل اۇز کیشی ایدی یول‌لار بیلمه‌ک‌ده گئجه‌له‌ر ایچی‌نده»؛ «میجاز: تقلیل کلام ائده‌گه‌ن، آز سؤزلو اۇز کیشی» (تاراما سؤزلویو، جیلد ٦).

بوغاجیقBoğacıq : گاو نر جوان، نام عموی سلطان محمود غزنوی. تشبیه انسان‌ها به بعضی از حیوان‌ها، دادن نام حیوان‌ها به عنوان لقب و یا اسم به انسان‌ها، ... ریشه در باورهای توتمیک تورک‌های باستان و قدیم دارد. آن‌ها باور داشتند که با این نام‌گذاری‌ها، ویژه‌گی‌های حیوان مذکور (قدرت، زیبایی، نه‌ترسی، ...) به شخص مورد نظر منتقل می‌شود. طوائف تورک هر کدام یک توتم حیوانی داشتند. حتی به اعتقاد تورک‌های باستان، بعضی از طوائف تورک و موغول زائیده‌ی یک حیوان توتمیک (گرگ، ...) بودند. 

دوگه، دویه، دووهDüge, Düye, Düve : گاو غزال، بز جوان، گوساله‌ی بزرگ

عقلی‌نجهAqlınca : دوشونجه‌سی‌نه گؤره، عقلی سیرا (کیچیمسه‌مه یول‌لو). به خیال و گمان و عقل خود (معمولا با بار منفی)

شَکَر یئدی‌له‌رŞeker yédiler : اولایی دادلی‌یا باغ‌لادی‌لار، هر ایکی طرفین یاراری و ممنون‌لوغو ایله آنلاشما یاپدی‌لار. لفظاً به معنی شکر و قند خوردن، رفتاری نشان‌گر به خوبی و خوشی به توافق رسیدن است.

یولا گئتدیYola gétdi : توکه‌تیلدی، خرج‌له‌ندی، گؤنده‌ریلدی، گؤتورولدو. در راه هدفی خرج و مصرف شد.

یوزه گه‌تیرمه‌کYüze getirmek : بیری‌نین یاپدیغی یانلیش و یا اوتانج وئریجی بیر ایشی اونون اوزونه آچیق‌جا سؤیله‌مه‌ک، آچیق‌لاماق. عمل ناشایست کسی را به روی او نیاوردن و  ذکر نه‌کردن و اغماض نمودن خطا

داش آتماقDaş atmaq : بیری‌نه اوستو اؤرتولو بیچیم‌ده ایینه‌له‌ییجی، توخوناق‌لی بیر سؤز سؤیله‌مه‌ک، سؤز توخوندورماق، کنایه زدن

قیچی‌نی قالدیرماقQıçını qaldırmaq : تنبلی و افسرده‌گی را رها کردن و فعال شدن

وئجی‌نه اولماماقVécine olmamaq : اوموروندا اولماماق (آماسیا)، بی خیال بودن، اهمیت نه‌دادن، ....

وئجVéc : قید، محل اعتناء، ...

داش Daş : دیش، بیرون، خارج

گؤنGön : چرم، در اینجا مجازاً پوست، ده‌ری

خلیفه‌نین «قوُلوُ» ایله «قاووُم» اوْلالیم 

در نکاح‌نامه‌ی شاه‌ی سئوه‌نی عبارات «خلیفه‌نک قولیله» «قوم اوله‌لوم» آمده است. این عبارات را می‌توان با عربی انگاشتن «قول» و «قوم» به صورت «به سخن خلیفه خویشاوند شویم» ترجمه کرد. اما به نظر می‌رسد که دو کلمه‌ی قول و قوم در این‌جا اصلاً نه کلمات عربی، بلکه دو کلمه‌ی تورکی – موغولی «قوُل» به معنای قاعده و آیین و «قاووُم» به معنی خویشاوند سببی باشند که تدریجا قول و قوم عربی به سبب شباهت ظاهری و معنایی، جای‌گزین آن‌ها شده‌اند. احتمال موغولی‌الاصل بودن این دو کلمه را این واقعیت که تبار بسیاری از تورکمان‌های علوی اولیه موغولی بود هم تقویت می‌کند.

قاوُلیQauli  – قوُوُلQuul : در زبان موغولی به معنای ایلکه، اوتوریته، قورال، توزوک، گه‌له‌نه‌ک؛ قاعده، مقررات، سنت، قانون، اصول، عرف، حقوق، رسم، عادت، حکم، نظم، نظام و آیین است. این کلمه محرف واژه‌ی قولی یا خولی چینی است. از این ریشه در زبان موغولی کلمات خوول‌چ (وکیل، حقوق‌دان)، خوول‌چ‌لاخ (قانونی کردن)، و چئریگ‌ون قائولی (قانون نظامی) وجود دارد[9]. فورم قوُلوُ – «خلیفه‌نک قولی‌یله» یعنی با حکم و اوتوریته‌ی خلیفه که در آن کلمه‌ی موغولی قااولی Qauli - قوُوُلQuul  به سبب شباهت، با کلمه‌ی عربی قول (سخن) جای‌گزین شده است. این احتمال را آمدن قوُل بعد از تؤره که آن هم به معنی عرف و آیین و ... است (خلیفه‌نین قوُلوُ، تۆرک‌ون تؤره‌سی) تقویت می‌کند.

Qauli → Qaul → Qavl + ı ⇒ Xelifenin qavlı خلیفه‌نین قَوْلی

Quul → Qûl ⇒ Xelifenin Qûlu خلیفه‌نین قوُلی 

قادوم Qadum– قوهومQohum : کلمه‌ی قادوم در زبان موغولی به معنای خویشاوند از طریق همسر است. این کلمه در لهجه‌های معاصر تورکمانی زبان تورکی به صورت «قوهوم» تلفظ می‌شود که به سبب شباهت ظاهری، کلمه‌ی «قوم» عربی در متون ادبی و افواه رسمی جای‌گزین آن می‌گردد[10]. ریشه‌ی کلمه‌ی قادوم موغولی، قایین تورکی است[11]. قایین در زبان تورکی در آغاز به معنای پدر همسر (پدر شوهر، پدر زن) بود، اما بعدها معانی نسبت پدران عروس و داماد به یک‌دیگر، خویشاوند سببی و برادر همسر و برادر شوهر را کسب کرد[12]. شکل کهن قایین در سنگ‌نوشته‌ها‌ی اورخون قاذینqaḍın ، در تورکی قیپچاقی قازین و در موغولی قادوم است. کلمه‌ی «قاذین» تورکی باستان از یک طرف در تورکی معاصر به صورت «قایین» درآمده، و از طرف دیگر در زبان موغولی به «قادوم» مبدل و از طریق این زبان دوباره به تورکی وارد و پس از تبدیل شدن به «قاووم»، شکل نهایی «قوهوم» را به خود گرفته است. نمونه‌ای دیگر از تبدیل حرف «ذ» تورکی باستان به حرف «و»، کلمه‌ی «هووورhovur » به معنی زمان و وقت است که نهایتا مشتق از «اؤدöḍ » در تورکی باستان به همان معنی است[13]. تبدیل حرف «و» به حرف «ه» نیز در لهجه‌ی تورکمانی ما دیده می‌شود. مانند تبدیل «قاوون» به معنای خربزه به «قوهون – قوهوم» در لهجه‌ی تبریز: قاغون ← قاوون ← قووون ← قوهون ← قوهوم[14]، و یا کؤهول ← کؤوول (غار)، .... این حادثه در کلمات با ریشه‌ی خارجی هم اتفاق می‌افتد: گاوران ← گوْوهاران، طبل ←  داووُل ← دوهول (دُهُل)، گوْو ← گاه (گوو گه‌له‌ر گوو گه‌لمه‌ز، گوو اولار هئچ گه‌له‌مز)[15] . با این وصف اصل این ترکیب «قاووم اولالیم» است که در آن قاووم فورم محرف قادوم به معنی خویشاوندی از طریق ازدواج است. این احتمال را موضوع نوشته هم که ازدواج است تقویت می‌کند. حتی ممکن است این کلمه در اصل قدم (قَدُم، قادوم) بوده که ناسخ به جای حرف «د»، به اشتباه حرف «و» نوشته است، مانند اشتباه او در نوشتن «دده‌لی» (دُدَلی، دوده‌لی) به صورت «دوه‌لو». دۆده‌لی ← دُده‌لی ← دُده‌لو ← دُوَه‌لو ← دوه‌لو.

قادوم ← قاووم ← قوووم ← قوهوم

Qadum → Qavum → Qovum → Qohum

اصطلاحات نامفهوم

متن نکاح‌نامه‌ی شاه‌ی‌سئوه‌ن با خط خوانا نوشته شده، اما بعضی کلمات و اصطلاحات استفاده شده در آن مساله‌دار و یا نامفهوم است.

اوکی اروسون اردی بورسون: فورم اصلی و معنی دقیق این اصطلاح معلوم نه‌شد. شاید «اؤنو اوروسون آردی بوروسون» است.

اورومه‌کÜrümek ، اؤره‌مه‌ک Üremek: زیاد شدن، تکثیر، ازدیاد، فراوان شدن، .... از اوره به معنی ذریت، نسل، احفاد، هم‌ریشه با اوراقوت (آروات بعدی)، اوروق (تبار)، ...

بورومه‌ک Bürümek، بوره‌مه‌ک Büremek، بؤره‌مه‌ک Böremek، په‌ره‌مه‌ک Peremek: پوشاندن کامل سطح چیزی (ریشه‌ی کلمه‌ی بؤرک: کلاه)؛ کامل شدن، به کمال رسیدن؛ غنچه دادن گل‌ها، ...

آتلو اولسون دوه‌لو اولسون: ظاهراً دعایی برای طلب رفاه و بی نیازی زوج تازه ازدواج کرده است. احتمالا دوگانه‌ی آتلو – دوه‌لو املای نادرست اصطلاح امروزی «اه‌ده‌لی دوده‌لیEdeli Düdeli » به معنای عیب‌سیز، تامام، بوتؤو، قوصورسوز، کار درست و حسابی، یک راست، اساسی، تمام و کمال، محتشم، کاری کاملا به‌جا و اصولی[16] است. ریشه‌شناس تورک محمد اردم، اصطلاح امروزی «اه‌ده‌لی دوده‌لی» را مرتبط با اصطلاح «آدا تودا»-«آدالیغ-تودالیغ» در تورکی قدیم به معنی روح بد، شیطان، وحشتناک، خطر، فلاکت، بلا دانسته است[17]. (ریشه‌یابی‌های غیر محتمل دیگر: ١- محرف اصطلاح «آتالی ده‌ده‌لی». «آتا» پدر و سمبول والدین و خانواده و «آتالی» به معنی تحت حمایت والدین و خانواده‌دار، «ده‌ده» به معنی پیر و مقام روحانی در مذهب علویسم تورک و سمبول هم‌بسته‌گی و پیوند با جماعت و مذهب آباء و اجدادی و «ده‌ده‌لی» به معنی پرورده در میان جماعت قیزیل‌باش و پیوسته به مذهب مردم خود. ٢-اصطلاحی مانند «ائل‌لی گون‌لو» به معنی دارای اطرافیان و خویشاوندان و وابسته‌گان بسیار. ٣-آت‌لی ده‌وه‌لی به معنای دارای اسب و دارای شتر  ٤- «آدلی دوده‌لی» (آد: اسم، دوده: تبار، اوجاق، نسل، طایفه)، اگرچه در زبان تورکی فورم دوده - علی رغم تورکی بودن کلمه‌ی دود - وجود نه‌دارد).

سیزه یقدی: معنی و فورم اصلی اصطلاح «سیزه یقدی» معلوم نه‌شد. یقدی شاید یاخدی از مصدر یاخماقYaxmaq  به معنی ١-یاخلاشماق، یاخین‌لاشماق، نزدیک شدن، تقرب، در نزد و جنب بودن. هم‌ریشه با یاخا، یاخین، یاخلاشیق، .... ٢-توخونماق، تماس و لمس کردن، سودن است.

بوداق باتدیBudaq batdı : معنی و فورم اصلی این اصطلاح معلوم نه‌شد. در زبان تورکی بوْداق و بوُداق به معانی آتی وجود دارند:

بوُداقbudaq  (بوُتاق، پوداق): مرکب از بوتا + پسوند تصغیر -اق: ١- نهال کوچک درخت و ریاحین که تازه به‌نشانند؛ از مصدر بیتمه‌ک. به صورت بوته به زبان فارسی داخل شده است.٢- شاخه، قسمت سخت و سفت شاخه و کنده، نهال، تاک و بن شاخه، چوب، دانه؛ ٣-مجازا قدرت و سختی و مقاوم بودن. در معنی شاخه شاید در ارتباط با کلمه‌ی بوت به معنی ران؛ و بوت تورکی به معنی ران و ران پا و پا شاید ریشه‌ی باجاق تورکی باشد. بوت+اق ← بوتاق ← باتاق ← باجاق.

بوْداقbodaq  (بداق): مرکب از بوتا + پسوند تصغیر -اق، مانند بوتاش. ١- بوت، بوتا، بوتو، بوتاق، پوتوق، ... معادل بوتوقان موغولی: شتر جوان، شتر کوچولو، کره شتر تازه متولد شده، بچه شتر در سال اول، (بوُتالی: دارای بچه شتر) ٢-کودک و فرزند آدمی یا حیوانات (بوتوم-بوتام: فرزندم) ٣- عزیز من، بوتا قیز: دختر خوب[18] ٤- کوتاه، قد کوتاه[19]. ٤- پوتا به معنی توپول و چاقالو، شاید یک اسم تابو.

یوداق: کلمه‌ی بوداق در نکاح‌نامه، در اصطلاح «بوداق باتدی» آمده است. آیا بوداق در اینجا اشتباه ناسخ و در اصل «یوداق» به معنی باتلاق است؟[20]

کورنک اراده: معنی و فورم اصلی این اصطلاح (کوره‌نگ آرادا؟) معلوم نه‌شد. کلمه‌ی کورنک احتمالا از مصدر تورکی کوریماق[21] به معنی جمع شدن و گرد هم آمدن (ریشه‌ی کلمه‌ی قورولتای) است که فورم‌های اسمی آن با پسوند ن و یا م و با املاهای متعدد (کورن، کوران، کورآن، کوراآن، کران، کرن، گوران، کورین، کوریم[22]،...) در معانی متعدد اما نزدیک به هم (جمعیت، جماعت و اجتماع انسانی، در کمپ چادرنشین‌ها، در ضیافت، در مجلس صحبت، ...) در زبان‌های تورکیک وجود دارد[23].

گۆرین-کۆره‌ن: اینسان توپلولوغو، قالابالیق، مجلس، جمعیت. مشتق از گۆره-گۆر: اینسان قالابالیغی.

گؤرینگ، گؤرۆن۟ک۟، گؤره‌نه‌ک: عیش و عشرت، مجلس بزم، سور (تورک‌جه)، ضیافت، جشن عروسی، مهمانی، جشن، عروسی، مجلس شراب. هم‌ریشه با کلمات موغولی خورین، خوره‌ن، قورونگ، خُرَن به همان معانی

کوررونگ-گوررونگ: دانیشماق اوچون توپلانان اینسان توپلولوغو. گۆررۆنگ: (در تورکمنی) صحبت، قونوشما، سؤیله‌نتی، روایت، مصاحبت، مکالمه، گپ دوستانه، گفتگو، قیل و قال. گؤرۆنک‌لاش‌ماک: صحبت و مکالمه ائتمه‌ک، محبت ائیله‌مه‌ک.

-گۆرون، گۆره‌ن: خالق، اولوس، اؤلکه

-گۆرین-کۆره‌ن: اوردو ییغینی، اوردونون اولوشدوردوغو حلقه. هم‌ریشه با کوره‌نKüren : چادیر، اوبا، کامپ، خانه‌هایی که در یک ردیف قرار دارند[24]. «یورت»‌های نمدی (به موغولی «گئر») ایلات تورک و موغول کوچنده که با ارابه‌های چرخ‌دار («کانگ‌لی» - «قانق‌لی») حمل می‌شد، هنگامی که در یک محل و موضع فرود می‌آمدند، مانند یک حلقه («جرگه - جه‌رگه») در اطراف بزرگ‌ترین قانق‌لی اجتماع می‌کردند. این کمپ و یا اوبای چادیرها که معمولاً مرکب از هزار یورت و یا گئر بود به تورکی «اوردو» و به موغولی «کوره‌ن» نامیده می‌شد.

کوره‌نگ – کُرَنگ: واحدی در سازمان اجتماعی چادرنشینان تورک و تورک تبار در ایران مانند ترکاشوند. هر کرنگ مرکّب از چند خانوار چادرنشین است که مراتع مشترک دارند.

کوره‌ن، گوریئن (موغول‌جا Gürien): آولو، ائوین اؤنونده تمیزله‌نمیش بیر یئر، آغیل، آغاییل[25]، محوطه، حیاط

-کورون Kürün-گورونGürün ، ایچه‌ری‌سی‌نده قاوون، قارپیز، خییار کیمی شئی‌له‌ر داشینان، سؤیوت کیمی آغاج‌لارین اینجه دال‌لاری‌ندان هؤروله‌ن، دال‌دا یوک داشیمایا یارایان، بؤیوک، ده‌رین، دایانیق‌لی و قابا سیرت سبدی، بؤیوک کوفه؛ ٤-حیوان‌لارین ایچی‌نده‌ن سو ایچدییی یالاق؛

الدکمدین: اه‌ل ده‌یمه‌دین(؟). دین در اینجا شاید فورم جغتایی پسوند اوغوزی -ده‌ن (به معنی از) است. اه‌ل ده‌یمه‌دین: بدون دست زدن.

---

[1] جونگ، جنگ، چُنگ، جُنگ، جُنْق: دفتری که در آن داستان‌ها و مطالب خواندنی، خاصه شعر و دیوان اشعار گزیده‌ی چندین شاعر، بی نظم و ترتیب، گردآوری شده است. ریشه‌ی کلمه‌ی جونگ غیر قطعی (چینی船 Chuán  به معنی کِشتی، جاوه‌ای، هندی، ...؟) است. جونگ‌ را قبلاً «سفینه» (کشتی در عربی) و بعدها به لحاظ محتوا «کشکول» و ندرتاً «جریده»، «خرقه»، «دستور»، و به سبب قطع «بیاضی» دراز آن‌ها «بیاض» نیز می‌نامیدند.

[2]‌ املای «جمع‌ائوی Cem’évi» به صورت «جم‌ائوی Cemevi» نادرست است. در الفبای لاتین تورکی تورکیه به سبب نه‌بودن حرف عین، جمع‌ائوی صرفا با دو حرف ج و م نشان داده می‌شود (Cemevi). نوشتن این نام در الفبای عربی به صورت «جمع‌ائوی Cem’évi»، ارتباط آن با «جامع» مسلمانان و «جماعت‌خانه»ی اسماعیلیان و در نتیجه تعلق آن به ساحه‌ی وسیع مدنیت اسلامی را آشکار و تاکید می‌کند. اما نوشتن «جمع‌ائوی» به صورت «جم‌ائوی»، باعث اشتباه، حتی ربط دادن نادرست و مغرضانه‌ی آن به جمشید و ایران باستان و زرتشتی‌گری و ... توسط پان‌ایرانیست‌ها و ناسیونالیست‌های افراطی فارس و کورد و ... که منکر ریشه‌ی تورک علوی‌های تورک هستند می‌گردد. این تحریف و دروغ، حتی در تورکیه و از طرف عده‌ای از علویان ناآگاه پذیرفته شده است. بدین سبب مناسب و ضروری است که در نگارش نام عبادت‌گاه علویان تورک، فورم «جمع‌ائوی Cem’évi» (و برای اهل حق و یارسان لک و گوران فورم «جمع‌خانه») را به کار برد.

[3] “This Sophy is loved and reverenced by his people as a god, and especially by his soldiers, many of whom enter into battle without armour, expecting their master Ismael to watch over them in the fight. There are also others to go into battle without armour, being willing to die for their monarch, rushing on with naked breasts, crying " Schiac, Schiac". The name of God is forgotten throughout Persia and only that of Ismael remembered. If any one fall when riding or dismounted, he appeals to no other god but Schiac, using the name in two ways; first as God Schiac; secondly as prophet. As the Mussulmans say "Laylla, laylla Mahamet resuralla”, the Persians say “Laylla yllala Ismael vellialla”. Besides this, everyone, and particularly his soldiers, consider him immortal …”

THE TRAVELS OF A MERCHANT IN PERSIA”, in “A Narrative of Italian Travels in Persia, In the Fifteenth and Sixteen Centuries, by Grey, Charles; Angiolelli, Giovanni Maria degli, b. 1450; Alessnndri, Vincentio d' 16 cent”. Page 206

https://archive.org/details/narrativeofitali00greyrich/mode/2up

[4] «در تواریخ صفوی مضامینی ازاین‌دست بسیار می‌بینیم که شاهزاده‌ای به هنگام اختلاف با امرای قزلباش برای ایجاد تفرقه و آشوب در میان سپاهیان ایشان «فرمان داد شاهیسیون کنند» یعنی در شهر جار بزنند که: «هرکس که فرمان‌بردار و هواخواه دودمان صفوی است بر در دولت‌خانه حاضر گردد». و درکارآئی این حربه می‌خوانیم که چون «طوایف ... صلای شاهیسیونی شنیدند، تزلزل در ارکان جمعیت ایشان افتاد ...».

[5] «و چون این مقدمات بظهور پیوست نواب سکندر شأن و نواب مریم مکان مهد علیا او را به دولتخانه همایون طلب فرمودند که اگر از امراء آثار خلاف بظهور رسد او در دولتخانه شاهی سیون کرده ارباب اخلاص را بر سر خود جمع نموده لوازم جان‌سپاری بتقدیم رساند».

[6] «حضرت اعلی فرمودند که شما ملازم این درگاهید اگر حرف دولت‌خواهانه بخاطر شما رسد یا از بدسلوکی مرشد قلی خان و دیگری شکایت داشته باشید قاعده آنست که بما عرض کنید که بهر چه فرمان ما صادر گردد بعمل آورید به خود سر در میانۀ قزلباش فتنه انگیختن و لشکرکشی نمودن موجب عصیان و طغیان است و بملاحظۀ آنکه مبادا اندیشه دیگر نموده باشند و سودای دیگر در سر داشته باشد دفع ایشان بر ذمت همت لازم دانسته بجهة آنکه سلک جمعیت ایشان از هم پاشیده گردد شاهی سیون فرموده جار کردند که هرکس سر مبارک شاه را دوست می‌دارد به دولتخانه همایون جمع آید طوایف قزلباش گروه گروه به دولتخانه و میدان اسب جمع آمده رفته رفته جمعیت ایشان بتفرقه و پراکندگی روی آورد». تاریخ عالم آرای عباسی

[7] Zetasizm / Rotasizm (Rhotacism, Rhotacisme): z > r değişimi

[8] uz kişi: Eli uz, eli işe yaraşıklı kişi (DLT-I:46); uz kişi; KL 18 us kischi; HH 42, 89 us kişi;

öz kişi: hısım, akraba (DLT-I:46)

[9] -*kaulï ‘law, rule’.

MMo SH qa’uli H64, HY---, Muq---. WM qauli L946a. Kh xuul’ H695b. Bur xuuli C605b. Kalm xuul’ (obs) M614b. Dag kɔ:l^y E149. EYu χu:lə S379, χulu B84. Remaining lgs---.

Hans Nugteren. Mongolic Phonology and the Qinghai-Gansu Languages

https://www.lotpublications.nl/Documents/289_fulltext.pdf

-хууль (xuulʹ) (Mongolian spelling ᠬᠠᠤᠯᠢ (qauli)); (regular declension): law (both legal and scientific), custom, observance. From Proto-Mongolic *kaxulï, thought to derive from Chinese 法律 (fǎlǜ) compare Daur kooly. Derived terms: хуульч (xuulʹč, “lawyer, jurist”), хуульчлах (xuulʹčlax, “to legalize”)

https://en.wiktionary.org/wiki/%D1%85%D1%83%D1%83%D0%BB%D1%8C

- çerig-ün qauli: military law

The Encircling Hunt of Mongolia: Institutional Structures and sociopolitical implications. by Khohchahar E. Chuluu

جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله همدانی. جلد سوم، به تصحیح و تحشیه محمد روشن، مصطفی روشنی. نشر البرز. ص ٢٣٨٠. قاؤلی

محسن روستایی. ادبیات تاریخی و دیوانسالاری ایران عهد مغول تا سرآغاز دولت صفویه، با تکیه بر متون نثر فارسی و اسناد مکتوب تاریخی و محوریت بررسی لغات و اصطلاحات دیوانی – اجتماعی و سندشناسی قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجری. ١٣٩٥؛ موسسه و انتشارات ندای تاریخ. ص ٦٢٥.به نقل از جامع التواریخ روشن ذیل واژه های مغولی – ترکی، ج ٣، صص ٢٣٨٠

[10] *kadum ‘family-in-law’, and ‘-in-law’ as added to kinship terms. Initial weakening in QG. Similar to the synonymous CT *kadïn, but the CM *u and *m are not normal correspondences of CT *ï and *n.

MMo SH---, HY qadum (ečige, eke) M86 (father, mother) -in-law’, Muq qadum P286a. WM qadum L903b, qadam L903a. Kh xadam H596a. Bur xadam C530a. Kalm xadm M566b. Dag xadəm, xadən E103 ‘family-in-law’ (& several compounds). EYu ġadam B75 ‘family-in-law’ (& compounds). MgrH ġadəm J99b. MgrM ġaduŋ JL477. BaoD---. BaoÑ only in ġadəm ana CN85 ‘mother-in-law’, ġadəm baba CN85 ‘father-in-law’. Kgj---. Dgx ġaduŋ B80 ‘father-in-law’ (&compounds). Mog---.

جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله همدانی. جلد سوم، به تصحیح و تحشیه محمد روشن، مصطفی روشنی. نشر البرز. ص ٢٣٨٠. قاین

[11] *kadum       kayın   akrabalık terimlerine eklenen "kayın" ifadesi. Örneğin kayınpeder "father-in-law" vb.          family-in-law, and -in-law as added to kinship terms.      Similar to the synonymous CT *kadïn           

Ķayın: “hanımın erkek kardeşi, kayın”. Bk. SG (1094)// DLT: Kaḍın “kayın, sıhri akrabalık, hısımlık” (675). Kayın “kayın”// CC: Kayın “Kaynata” (93)// Krgz. Tr: Kayın “Koca veya karı tarafından akraba” (421)// YUyg. Tr: Ķėyin “Kayın” *233)// Moğ-Les: Hadum / Hadam “koca veya karı tarafından akraba” (1393)

https://tr.wiktionary.org/wiki/Ek:Genel_Mo%C4%9Folca

Kayın kelimesi Türkçe'ye Moğolca kadum (yani kadın)'dan girmiş olup evlilik yoluyla hısım anlamına gelmektedir. (Divan-i Lugat-it Türk) Arapça qäim (kaim) sözcüğüyle alakası yoktur. Kayme ise Arapça kaimden gelir ve para yerine geçen  (kamet: duran, varolan) anlamı taşır. kadum + dur “kayınpedere”, nököd + tür “arkadaşlara”, tölöb + tür “görüntüye ...

[12] در زبان‌های تورکیک امروزی اغلب قایین آتا به معنای پدر همسر و قایین آنا به معنای مادر همسر است. عده‌ای از ریشه‌شناسان کلمات «قایین»، «خاقان، قاغان،قاان»، «قان، خان»، «خاتون، قادین» و بن «خان» در کلمات «خانه» و «خانقاه»، و شاید کلمات «کابین»، « قالین، قالینق، قالیم» به معنی مهریه و جهیزیه ‌در تورکی قدیم را هم‌ریشه و ساخته شده از بن «کا»، «قا»، «خا» در تورکی باستان و قدیم به‌ معنی خانواده ‌و خویشاوند دانسته‌اند.

یک تانیق‌لیق - استشهاد‌نامه‌ی تورکی در بخشودن کابین - مَهریه نوشته شده در تورک‌ایلی در پایان عصر ایلخانی ١٣١٥-١٣٣٥ میلادی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_15.html

[13]Hovur, Havur: Nazmi Hovur kelimesini Saat karşılığı olarak önermiştir. Bu kelimenin kökeni Eski Türkçede zaman ve vakit anlamında olan “Ogur” kelimesidir.

 گنجه‌لی علی نظمی: تورک‌جه‌یی گؤزه‌ته‌ک - ١٩٢٧GENCELİ ALİ NAZMİ: TÜRKÇEYİ GÖZETEK -1927

https://sozumuz1.blogspot.com/2024/10/genceli-ali-nazmi-turkceyi-gozetek-1927.html

2) -y-/-y < -ḏ-/-ḏ. Bu gelişim için örnekler şunlardır: Çoğu XX dillerinde ayak şeklinde bulunan VIII aḏak 'bacak, ayak'. Daha sonraki birkaç dilde öy şeklinde bulunan ö:ḏ 'zaman' kelimesi. Farklı dillerde değişik şekillerde karşımıza çıkan bu kelimeler, -ḏ-/-ḏ değişiminin ele alındığı daha sonraki bir bölümde tartışılacaktır.

TÜRKÇE Y VE İLGİLİ SESLER*, The Turkish Y and Related Sounds. Sir Gerard CLAUSON (Çev.: Selcen KOCA SARI**), Gazi Türkiyat, Bahar 2013/12: 175-194

https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/76819

[14] نقدی بر نشر اشعار و ملمعات تورکی قاسم انوار توسط نفیسی، و نشر قسمی آن‌ها توسط دولت آبادی، صدیق و جمهوری آزربایجان

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_42.html

[15] منبع: حیدر بیات

[16] Edeli düdeli (Ağdam, Berde, Şuşa); edili-düdülü (Qazaħ): Her şeyin kuralına uygun ve yerli yerinde olması (166)

[17] اده‌لی-دوده‌لی. نویسنده :محمد اردم. تاریخ:پنجشنبه 10 مهر 1393-01:10 ب.ظ

https://t.me/s/qarlisavalan?q=%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%BA-%D8%AA%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%BA

[18] Botum/Botam: “çocuğum, yavrum”// Bota “yavru, deve yavrusu, potuk”. Bk. AŞ (64b), SG (474)// DLT: “botuk/Botu “deve yavrusu” (596)// Kzk. Tr: Bota/Botaqan “deve yavrusu; çocuklara söylenen sevgi sözü” (93)// Krgz. Tr: Boto “deve yavrusu” (133)// YUyg. Tr: Bota “köşek, deve yavrusu” (49)// Trkm. Tr: Botla- “deve doğurmak” (80)// Derleme: Bot/Bota/ Botuk “deve yavrusu”// Moğ-Les: Botuga/Botugu(n)/ Botgo “deve yavrusu” (197)

[19] Bota: 1-Little camel, young camel, a new born foal of a camel, eing neugeborenes kameel, ein kameeljinges im ersten jahre. 2-my darling, darling, nice. Bota qız: nice girl 3-short, of short height. Bota + diminutive suffix -q, like botash.

[20] yudak: bataklık (DS 4311)

[21] *kurïa- ‘to gather (tr.)’. This is the caus. form of *kurï- ‘to gather (intr)’, which is not as common in the modern languages.

MMo SH quriya-, quriya’a- H73, HY quriya- M92, Muq quri’a- P311b, qura:- P358b. WM quriya- L989b, quraɣa- L987a. Kh xuraax H690a. Bur xuryaaxa C604b. Brg xʊr^ya:- U118. Kalm xurax M610b. Dag xɔr^ye:- E121. EYu χura:- J100b. MgrH xura:- J100a. MgrM qura- DS225b. BaoD-?-. BaoGt ġurï- C108. BaoÑ ġɵra-CN88. Kgj guru- (sic) S289b. Dgx ġura- B85. Mog---.

[22] *kurïm ‘banquet, feast; wedding (banquet)’. From *kurï- ‘to gather’, for which see *kurïa- above.

MMo SH qurim H72, HY qurim M92 ‘gathering’, Muq qurim P118a. WM qurim L990b. Kh xurim H691b. Bur xurim C602b. Kalm xürm M618b. Dag xɔrin E121. EYu χɔrəm B50. MgrH xʊrəm, xʊrən X80, xurəm J100b. MgrM qurəŋ J89. BaoD---. BaoÑ---. Dgx ġuruŋ B86. Mog---.

[23] Nugteren, H. (2011, December 7). Mongolic phonology and the Qinghai-Gansu languages. LOT dissertation series. Utrecht: LOT, Netherlands Graduate School of Linguistics. Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/18188

[24] کورن، کوران، کورآن، کوراآن، کران، کرن، گوران: حلقه، وقتی موغولان در جایی فرود می‌آمدند، به صورت دایره‌ی بزرگ قوم خود را در میان می‌گرفتند و بعد از این روش در جنگ بهره گرفتند تا بیگانه نه‌تواند به میانشان راه یابد. (جامع التواریخ: و معنی کوران حلقه است و در قدیم الایام چون قومی به موضعی فرود می‌آمدند بر مثال حلقه و بزرگ ایشان چون نقطه در میان دایره می‌بود، آن را کوران گفته‌اند و این نیز به وقتی که لشکر یاغی نزدیک باشد بدین هئیت فرو می‌آیند تا بیگانه و یاغی در میان نیاید (ص ٢٤٣)، و معنی کوران آن است که چون در صحرایی خانه‌های بسیار به دور حلقه فرو آیند، آن را کوران گویند و در آن عهد یک هزار خانه را که برین موجب فرو آمدندی یک کوران گفته‌اند (ص ١٧٥)، این سیزده کوران لشکر به موجبی که مفصل نوشته شد، هم بدین ترتیب بر مثال دایره‌ها فرو می آمده‌اند (ص ٢٤٤).

[25] *korïan ‘courtyard; enclosure (usu. for keeping livestock in)’. From *korï- ‘to protect’. The -n was lost in parts of central Mongolic, but exceptionally preserved in MgrM. Kgj could be from *kürien instead, on the other hand there are other unexpected cases of velar g- in Kgj.

MMo SH quru’a H73, qoriya’an H67, HY qoriyan M90, Muq---. WM qoriya(n) L967a, qoroɣa L968b, qoriɣa(n), etc. Kh xoroo(n) H654a. Ord χɔrɔ: M360a. Bur xoryoo C588b, xoroy (?=) C589b. Brg xɔr^yɔ: U112. Kalm xora M597b ‘room’. Dag xɔr^ye: E121. EYu χɔrɔ:n in qəša: χɔrɔ:n B64 (cf. *kasïa). MgrH---. MgrM qoraŋ JL471, qʊ:raŋ C395. Bao---. Kgj gʉrɔ ~ gurɔ S290b. Dgx ġoroŋ B83 ‘courtyard, winnowing area inside the courtyard’. Mog---.

*kürien ‘enclosure, etc’. The preserved -n in MgrH is unexpected. The Kgj form listed under *korïa may in fact go back to *kürien. Cf. *korïa, *kotan.

MMo SH gure’e(n) H52, gureyen H53, HY güriyen M58, Muq---. WM küriye(n) L506a. Kh xüree(n) H706b. Bur xüryee C626a. Kalm kürä M326b. Dag kurye: E158, kurə: E158, cf. also kurə:n E83:133a ‘the old name of Ulaanbaatar’. EYu---. MgrH kuraŋ L282. Bao---. Kgj (see above). Dgx---. Mog---.