مئهران باهارلی
by Mehran Baharli on Friday,
November 4, 2011 at 9:28pm
(قسمتی از مقاله‌ی اصلی:
مئهران باهارلی. خدمات تورکان اویغور به فرهنگ و تمدن ایران. خط و
زبان تورکی اویغوری از خطوط و زبان‌های رسمی دولت‌های تورک حاکم بر ایران)
در زمان‌های قدیم در تورک‌ایلی و در میان کسبه‌ی تورکِ با سواد، خطی ریاضی بنام خط سیاق (سایاق) مرسوم بود که به عنوان وسیله‌ای برای نوشتن قیمت‌ها و ارقام و اعداد و یادداشت کردن اقلام نسیه به حساب مشتری بکار می‌رفت. کاسب‌های بی‌سواد نیز با کومک فرزندان و یا دیگران این حساب‌ها را یادداشت می‌کردند. این خط امروز هم در میان بعضی از بازاریان قدیمی تورک رواج دارد. اعداد در خط سایاق که دارای حروف چسبیده و منفصل و ارقام خاص خود است، با دو واحد قیران Qıran (از لقب فتح‌علی شاه قاجار، صاحبِ قِران) و تومه‌ن Tümen (کلمه‌ای تورکی به معنی ده هزار) حساب می‌شوند و با آن می‌توان تا رقم ٩٩٩٩٩٩٩ را نشان داد.
نام این خط از کلمه‌ی تورکی سایاق به معانی حساب؛ نوع، طور، سبک، قاعده، روش؛ و طرز محاسبه و ....، از فعل سایماق Saymaq به معنی شمردن گرفته شده است[1]. (ریشه‌شناسی نام خط سیاق که کلمه‌ی تورکی سایاق است با سیاگ – سیاک – سیاه پارسی و یا سیاهه به معنی چرک‌نویس، ایضا ربط دادن آن به خط اوستایی، ادعاهایی غیر علمی با سائقه‌ی ناسیونالیزم افراطی فارسی است).
عده‌ای ظهور خط سایاق را در دوره‌ی دولت تورک سلجوقی و آن را مرتبط با خط و الفبای قدیم اویغوری تورکان، حتی از بقایای آن شمرده‌اند. برخی نیز «خط سایاق» را فورم متحول شده‌ی «خط سیاقت» دوره‌ی خلافت عباسی و رایج در ممالک اسلامی می‌دانند. قدیمی ترین متون آموزشی سایاق از دوره‌ی دولت‌های تورک موغول ایلخان‌لی و تیموری باقی مانده است: سعادت‌نامه، قانون السعاده (نویسنده‌ی هر دو یک تبریزی به نام علاء الدین عبدالله بن علی تبریزی مشهور به خواجه عبدالله فلکی)، فلکیه (تالیف شده در تبریز)، صاحبیه، شمس السیاق، .... بخش بسیار بزرگی از اسناد تاریخی و مکاتبات دولت‌های تورک و موغول ایلکا نویان، ایلخان‌لی، تیموری، قارا‌قویون‌لو، آغ‌قویون‌لو، بابوریان (گورکانیان) هند، قیزیل‌باش، افشار و قاجار که بالغ بر صدها هزار و بنا به برخی میلیون‌ها عدد می‌شود، به خط سیاق است. خط سایاق به دوره‌ی امپراتوری تورک موغول ایلخان‌لی – که خط و زبان اویغوری از زبان‌ها و خطوط رسمی آن‌ها بود - از تورک‌ایلی ظاهرا توسط یک اردبیلی به نام سعدالدین ابوبکر المستوفی الاردبیلی به قلمروی عثمانلی منتقل شد و بعدها از سوی عثمانلی‌یان برای محاسبات دیوانی، ثبت اسناد و دفاتر دخل و خرج، و به عنوان خطی رمزی در تحریر اسناد دولتی سری و محرمانه مورد استفاده قرار گرفت و به خط سیاقت معروف شد. کاتبان عثمانلی برای اعداد و کلمات در خط سیاقت، اختصاراتی وضع می‌کردند که خواندن آن برای بسیاری آسان نبود[1].
حتی اگر خط مورد استفاده‌ی کسبه‌ی تورک، بازمانده‌ی مستقیم خط اویغوری نباشد، باز خطی تورکی است. زیرا اولا نام گونه‌ی سلجوقی مربوط به حساب و ارقام آن «سایاق» و «سیاقات» (سایاق + ات پسوند جمع قدیمی تورکی - موغولی) ریشه‌ی تورکی دارد (اما نام‌های گونه‌ی عربی – عباسی «سیاق» و «سیاقت» ریشه‌ی عربی دارند)، هر چند بعدها طی پدیده‌ی «جعل مشابه» (به‌نزه‌ر قوندارما)[2] سیاق عربی کاملا جای سایاق تورکی را گرفته است. دوما ظهور گونه‌ی حسابی در دوره‌ی دولت تورک سلجوقی است، سوما طرز حروف و ارقام در گونه‌ی سلجوقی و حتی خط سیاقت عباسی و سیاقت عثمانلی متاثر از حروف خط اویغوری قدیم است. به این‌ها تحول و تکامل خط سیاقت توسط عثمانلی‌ها را هم باید اضافه کرد (انواع خطوط اصلی بکار رفته در آثار و کتیبه‌ها و اسناد و کتب خطی تمدن اسلامی عبارتند از: کوفی، نسخ، ثلث، محقق، ریحان، رقاع، توقیع، تعلیق، شکسته تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق. از این‌ها خط سایاق به دوره‌ی سلجوقی، خط سیاقت به همراه خطوطی مانند دیوانی، دیوانی جلی، رقاع، و ..... توسط تورکان در عثمانلی و خطوط نستعلیق و شکسته نستعلیق توسط تورکان در تورک‌ایلی بوجود آمده‌اند. خط نستعلیق، تا پذیرش الفبای لاتینی، خط ملی تورکان تورک‌ایلی بود).
و
نهایتا آنکه سایاق‌نویسی مکمل در ایران، در مناطق تورک‌نشین مخصوصا تورک‌ایلی
(قسمت‌های آزربایجانی و عراقستانی آن) که تخت‌گاه دول تورک و موغول بود، همچنین در
افشاریورت (خراسان) و تورکستان جنوبی (افغانستان) و ... بوده است. چنانچه مولف
فروغستان می‌گوید: «اما در سیاق – آنچه اهل فارس است قاطبةً معقود و معوج
نویسند و اغلب حروف رقومی و تحت السیاق را از قاعده‌ی خود بیرون برند. امثال حروف
اختراعی که بیگانه چندان درست نتواند خواند. و در عراق و آزربایجان [و خراسان و
دارالمرز] روشن‌تر نویسند. به حدی که هر صاحب سواد تواند خواند و حسن خطوط آن راست
کشیدن مدّها و قرینه‌ها و مراعات نظام و سیاق آن است»[3].
پشه نامه – بیچه‌ک تورکی و خط سایاق: در زبان فارسی اصطلاحی به صورت «پِشَه نامه» به معنی (سیاهه و ریز تمام جهیز عروس که به امضای داماد رسانند و به کسان عروس دهند، صورت و سیاهه‌ی اسباب و جهاز زن که به خانه‌ی شوی آرد) وجود دارد. پشه نامه‌ها در گذشته – مانند نمونه‌ای از لالون (لالجین) همدان – تورک‌ایلی که در این نوشته داده‌ام، عموما به خط سایاق نوشته می‌شد. کلمه‌ی «پِشه» در این اصطلاح محرف کلمه‌ی «بیجَک» و یا بیچه‌ک تورکی و به معنی سند و قبضی است که فروشنده برای خریدار صادر می‌کند. مشابه این تغییر در تبدیل «بتیک» (به‌تیک) - «بتک» (به‌ته‌ک) از مصدر تورکی بیتیمه‌ک به معنی تالیف کردن، نوشتن به «پته» در فارسی به معنی نسخه و نوشته روی داده است. ریشه‌ی کلمه‌ی بیجک – بیچه‌ک مصدر بیچمه‌ک تورکی به معنی بریدن است. در تورکی مودرن تورکیه هنوز دادن قبض با مصدر بریدن ادا می‌شود (فاتورا که‌سمه‌ک = قبض و صورت حساب دادن). جالب توجه است که در تورکی و موغولی حروف الفبا هم «بیچیک» نامیده می‌شوند. وجود نوعی از سند دارای نام تورکی (پِشه – بیچه‌ک) که با خط سایاق نوشته می‌شد، قرینه‌ی دیگری بر ارتباطات تکوینی تورکی خط سایاق است.
گؤروت‌له‌ر- عکس‌ها
١-
یک سند از امپراتوری عثمانلی به خط سیاقت، در سال ١٧٦٧
٢- نمونه‌ی خط سیاق از تورک‌ایلی. له‌لون ( لالجین)، همدان. یک پِشَه نامه (سیاهه‌ی عروسی) حدود سال ١٩٦٠
[1] در ریشه‌یابی اصطلاح تورکه سایا: به سبک و قاعده‌ی تورکان؛ سخن صریح و جسورانه، عملی، متمرکز بر موضوع و معطوف به نتیجه
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_18.html
[2] SİYÂKATسياقت : Osmanlı
Devleti’nde idarî ve malî kayıtlarda kullanılmış bir yazı türü.
https://islamansiklopedisi.org.tr/siyakat
Siyakat Nedir? Siyakat Yazı Örnekleri
https://osmanlicaogren.com/siyakat-nedir-siyakat-yazi-ornekleri/
[3] به‌نزه‌ر قوندارما (جعل مشابه): روند جای‌گزین کردن کلمات فارسی و
عربی مشابه به جای کلمات اصلی تورکی
[4] فروغستان، دانشنامه‌ی فن استیفا و سیاق، تالیف محمد مهدی فروغی
تبریزی. چاپ ٢٠٠٠. ص ٨٢
No comments:
Post a Comment