سنگ قبرها و اعلامیه‌های ترحیم و آگهی‌های فوت یک تورک، باید به زبان تورکی باشد

سنگ قبرها و اعلامیه‌های ترحیم و آگهی‌های فوت یک تورک، باید به زبان تورکی باشد 

مئهران باهارلی 

Thursday, November 08, 2007

آنیمساتما: بو یازی تورک‌جه یازی‌لی مزارداش‌لاری ایله ایلگی‌لی یازیلمیش ایلک اینجه‌له‌مه اولان و اون‌بئش ایل قاباق یازدیغیم اوزون یازقامین (مقاله‌مین) بیر بؤلومودور. او مقاله‌نی یازان‌دا، تورک‌ایلی و ایران‌دا تورک‌جه یازی‌لی سین‌داش‌لاری، وار اولمالاری‌نا رغمن، چوخ آز ایدی. یازقامین دا بو دورومون ده‌ییشمه‌سی‌نده به‌ل‌لی ائتگی‌سی اولدو و تورک‌جه مزارداش‌لاری‌نین سایی‌سی آرتدی. تاریخی اؤنه‌می اولدوغو اوچون، بو یازی‌نی یئنی‌ده‌ن یاییم‌لاییرام.

مئهران باهارلی

سنگ قبرهای تورک میراثی است که از ما به فرداهایمان خواهد ماند.

بنا به مشهور، پدیده‌ی سنگ قبر به شکل امروزی آن نخستین بار از طرف موسویان باستان آغاز شده است. در آغاز سنگ قبرها عبارت از سنگ‌های صاف (به تورکی «سال» و «یاسی داش») بود که بر روی قبر انداخته و یا گذاشته می‌شد. بعدها در طرف سر قبر («باش داشی») سنگ‌های نقش‌دار عمودی («تیکیلی سوس‌لو داش‌لار») نصب شدند. در قرون اخیر در بسیاری نقاط در طرف پای قبر («آیاق داشی») نیز سنگی نصب می‌شود.

فرهنگ اسلامی در آغاز ساختن قبر همیشه‌گی را گناه می‌شمرد و صرفا برای این‌که پس از دفن، حیوانات وحشی جسدها را از خاک بیرون آورده و متلاشی نه‌کنند، به گذاشتن یک سنگ بر روی خاک مساعده می‌کرد. هم‌چنین در فرهنگ اسلامی بدون نوشته بودن سنگ قبرهای بالا و پائین مزار مقبول‌تر و مقدس‌تر، حتی سنگ قبرهای اشخاص زاهد ترجیحا بدون نوشته است. اما این قواعد اسلامی در میان تورک‌ها از رغبت و قبول برخوردار نه‌شد و  فرهنگ مزار تورکی پیش از اسلام، پس از آن نیز ادامه پیدا کرد. اگرچه در میان تورکان کوچنده نیز به عنوان یک اصل، مزارها اغلب بدون نوشته و به صورت «تیکمه داش» بوده‌ و هستند. درج نوشته بر سنگ قبرها یکی از نتایج گسترش شهرنشینی است. پس از آن، در عهد دولت‌های تورک تنها سنگ قبرهای جلادان بدون نوشته بود.

سنگ قبرها اوراق تاریخ هستند، صفحه‌های ادبیات و کتاب‌های کتاب‌خانه‌ای سنگی هستند که از گذشته به امروز رسیده‌اند. از آن‌ها می‌توان سرنخ‌هائی در باره‌ی هویت و شخصیت متوفا بدست آورد. با خواندن هر سنگ مزار می‌توان به دنیای درونی متوفی و بازمانده‌گانش، جهان‌بینی آن‌ها، و حتی به پورتره‌ی عمومی خانواده، شهر، اجتماع و یا دوره‌ی وی، به چیزهایی که آن‌ها اهمیت می‌داده‌اند پی برد. سنگ قبرها، گاهی اوقات منعکس کننده‌ی یک تاریخ، یک مویه، و بسیاری اوقات نیز پژواکی غم‌ناک و تلخ از زبان متوفی است. سنگ قبرها در عین حال نمونه‌ی زیبائی از محصولات زبانی و خزینه‌ای پربها برای زبان‌شناسان، تاریخ‌نگاران، فولکلورشناسان، عالمان فلسفه و ادبیات هستند. قبرستان‌ها موزه و سنگ قبرها یادبود کسانی که در آنجا آرمیده‌اند، و دلیلی برای اثبات وجود آن‌هایند. این‌ها منبعی برای علوم اجتماعی، سند و در عین حال خارقه‌ای هنری مرکب از سخن و نقش در آغوش طبیعت‌اند. قبرستان‌ها ثروتی بزرگ، حاوی اسناد تاریخی و آثار هنری فراوان می‌باشند.

سنگ مزارهای تورکان، بسیار بیش‌تر از یک سنگ قبر صرف بودن، به لحاظ ساخت و طراحیشان و از جنبه‌ی نوشته‌های تورکی بر روی آن‌ها، منعکس کننده‌ی دنیای درونی، ذوق و تفکر انسان تورک و آئینه‌ی تمام‌نمای درک تورکان از زنده‌گی هستند. در این سنگ مزارها، آداب و رسوم و سنن نیز جای خود را دارند. مانند گذاشتن سرپوش بر مزار مردان، گل‌ها و یا جواهرات گوناگون پیشانی و گردن بر مزار بانوان و دختران که نشان از لطافت و ظرافت آن‌ها دارد، و یا گذاردن «دوواق» بر تابوت، ساختن سنگ قبر دختران جوان فوت کرده به شکل دوواق، حک کردن غنچه‌ی گل شکسته شده بر آن‌ها، .... ظرافت و عمقی که در سنگ مزارهای تورکان دیده می‌شود، این ادعا که تورکان صرفا ملتی جنگ‌جویند را باطل می‌سازد.

قدیمی‌ترین نمونه‌های ادبیات تورک، نوشته‌های سنگ مزارها است

 اؤلو: سه‌ن بیلیرسه‌ن که مه‌نیم عرب‌جه ساوادیم یوخ‌دور. صبر ائیله عرب مترجمی چاغیریم تلقینینی ترجمه ائیله‌سین.

Ölü: Sen bilirsen ki menim Erebce savadım yoxdur. Sebr éyle Ereb mütercimi çağırım telqînini tercüme éylesin.

(مرده: تو می‌دانی که من سواد عربی نه‌دارم. صبر کن یک مترجم عربی صدا به‌زنم تا تلقین تو را ترجمه کند) 

موللا نصرالدین، شنبه ٩ ربیع الاخر، ١٣٤٣ [نووامبر ٦، ١٩٢٤]، اون‌سه‌ککیزینجی ایل، سایی ٢٢، ص ١٢

Molla Nesreddin, Şenbe 9 Rebi’elâxir 1343 [Nov 6, 1924], Onsekkizinci il, Sayı 22, s. 12

قدیمی‌ترین نمونه‌های ادبیات تورک عبارات و نوشته‌های سنگ مزارها است:

١- سنگ مزارهای گؤک تورک: در اواسط قرن ششم میلادی دولتی بزرگ در آسیای میانه ظهور کرد. طایفه‌ی حاکم این دولت «تورک» نام داشت و این نام بعدها به قلمروی بزرگی اطلاق شد که به سرعت گسترش یافت. از فرمان‌روایان این قوم اولین متون منسجم در فورم کتیبه‌های سنگ مزار به گویشی از تورکی کهن به جا مانده است. این کتیبه‌های سنگ مزار، نخستین مأخذ شناخته شده‌اند که در آن کلمه‌ی تورک بارها به عنوان نام جمعی از مردمان به کار رفته و بهترین تحقیق جامع در باره‌ی همه‌ی آنچه از زبان تورکی تا امروز بازمانده می‌باشند. کتیبه‌های مذکور که به سده‌های هفتم ـ دهم تعلق دارند با پیشینه‌های جوغرافیایی ـ سیاسی گوناگون کهن‌ترین اسناد زبان تورکی‌اند. بعضی از آن‌ها به ویژه کتیبه‌های طولانی و منسجم اورخون امکان تجزیه و تحلیل در جزئیات ساختاری زبان تورکی را فراهم می‌کنند. سنگ‌نبشته‌های اورخون در دو حوضه‌ی رودهای اورخون و تالاس و ینی سئی است که شامل چند سنگ قبر از جمله سنگ قبر کول تگین (731) و بیلگه قاغان / خاقان (734) می‌باشد. این متون اغلب به خط مشهور به رونی و یا رونی شکل  نوشته شده‌اند.

٢- سنگ مزارهای تورکان باستانی بولقار - بولغار: تورک‌های باستان در اوروپای شرقی در مثلث جوغرافیایی گسترده‌ای شامل نواحی پونتیک (سواحل جنوب شرقی دریای سیاه در آناتولی)، وولگا (روسیه‌ی مرکزی) و بالکان (جنوب شرقی اوروپا) مستقر شده بودند که بولغارها نمونه‌ای از آنانند. بولغارها یکی از اقوام اوغوری‌اند که از قرن پنجم تا هفتم میلادی در منطقه‌ی پونتیک به سر می‌بردند و بعدها در قرن هفتم به شمال شرق بالکان نزدیک رودخانه‌ی دانوب و در تاریخی نامعلوم به وولگا کوچ کردند. زبان بولغارهای شمال شرق بالکان، تورکی بولغاری دانوب نامیده می‌شود. شواهد بر جا مانده از زبان‌ تورکان بولغار، همانند زبان تورکان خزر نام‌های‌ جای‌ها و اشخاص‌ در فهرست شاهزاده‌گان بولغاری و چند «گور نوشته‌» و کلمات و القاب و اسامی تورکی و وام‌واژه‌هایی از زبان اسلاونیک یعنی شکل قدیمی زبان بولغاری امروز (اسلاوی) است. متون کوتاه اما منسجم کتیبه‌های تورکی سنگ مزارهای بولغار وولگا که به خط عربی نوشته شده، از مهم‌ترین مدارک زبان شناختی در باره‌ی زبان آن‌ها و بررسی گذشته‌ی زبانشان محسوب می‌شوند. امروزه‌ با توجه‌ به‌ کتیبه‌ی کشف‌ شده‌ در سرزمین‌ بولغارهای‌ کرانه‌ی رود دانوب‌ معلوم‌ شده‌ است که زبان‌ بولغارها به‌ زبان‌ معاصر چوواش‌ها نزدیک‌، و جزو زبان‌های‌ تورکىک‌ غربى‌ بوده و به‌ گروه‌ زبان‌های‌ اغوز - پچناک‌ (پئچه‌نه‌ک) تعلق‌ داشته‌ است.

در ضرورت بازگرداندن زبان تورکی به سنگ قبرها

سنگ مزارها علاوه بر آن که نشانی (به‌ل - به‌ل‌لیک) از صاحب مزارند، سندی (به‌لگه) در باره‌ی حوادث اجتماعی نیز می‌باشند. با بررسی این اسناد می‌توان در باره‌ی برخی از حوادث گذشته و یا حاضر، مخصوصا در عرصه‌ی هویت و شعور ملی تورک وقوف یافت. چنان‌چه با بررسی سنگ قبرهای تورکان در ایران می‌توان به روند شتابان فارس‌شونده‌گی تورکان (در دوره‌های پهلوی و جمهوری اسلامی) و هویت‌زدائی و تورک‌زدائی از صحنه‌ی ایران پی برد و آثار گذار حاکمیت سیاسی از تورکان به فارس‌ها در ایران در قرن گذشته را به روشنی دید. عمده‌ترین این آثار عدم کاربرد زبان تورکی در نوشته‌های سنگ مزارهاست. امروز کسی که به قبرستان‌های تورک‌ایلی و دیگر نقاط تورک‌نشین ایران مراجعه کند به سختی می‌تواند سرنخی به دست آورد که نشان از  تعلق آن‌ها به سرزمین و ملتی تورک باشند. چرا که قبرستان‌های تورک‌ها در ایران بیش از خود تورک، حال و هوای همسایه‌ یعنی قوم فارس و فارسستان را پیدا کرده‌اند.

این وضعیت ناخوشایند، منحصر به عوام الناس که از حق تعلیم و تعلم به زبان تورکی محروم مانده‌اند نیست، بلکه سنگ قبر بسیاری از بزرگان تورک و تورک‌ایلی که عمر خود را در راه اعتلای حقوق ملی و فرهنگی ملت تورک صرف کرده‌اند و یا خدماتی تاریخی به فرهنگ و ملت تورک انجام داده‌اند، مانند مستوره افشار و مریم جهانگیری و شهریار و صمد بهرنگى، ... حتی سلاطین و خواقین دولت‌های تورک و موغول حاکم بر ایران، با کمال تعجب و تاسف به زبان تحمیلی و استعماری قوم برتری‌طلب هم‌سایه، فارسی است. این، وضعیتی به معنی دقیق کلمه شرم‌آور است. علاوه بر این شخصیت‌ها، حتی ضروری است که سنگ مزار شخصیت‌هایی که «هویت ملی انتخابی»شان تورک نه‌بود و یا با تورکیت مساله داشتند هم، مثلا سنگ مزارهاى فریدون ابراهیمى، شیخ محمد خیابانى، ستارخان، مرضیه اوسکوئی، رشدیه، کولونل پسیان، صفر خان، غلامحسین ساعدی ، .... به سبب «ملیت تباری تورک‌»شان، به تورکی نوشته شود.

در گذشته گروه‌های گوناگون تورک در تورک‌ایلی مزارهای خود را به تورکی می‌نوشتند. به عنوان نمونه تورکان علوی (علی اللهی، اهل حق، ...) بر کاربرد زبان تورکی در مزارها و مراسم دینی‌شان تاکید داشتند. در تورک‌ایلی و ایران نوشتن سنگ مزارهای تورکان علوی به زبان تورکی حتی در دوره‌ی پهلوی رایج بود. (این رفتار بر خلاف فرهنگ قاطبه‌ی شیعیان امامی تورک است که به شدت تحت تاثیر فرهنگ مذهبی فارس‌ها و زبان فارسی قرار دارند و سنگ قبرهایشان نوعاً به زبان فارسی است). یکی از نمونه‌های سنگ قبرهای تورکی علویان (علی اللهی، اهل حق) تورک را غلامحسین ساعدی در کتاب ایلخی‌چی خود ذکر کرده است:

بیر پرى پیکر، مَلَک صورت‌لی‌نین‌دیر بو مزار

گؤر نئجه خاک ایله یک‌سان ائیله‌ییپ‌دیر روزگار!

اهمیت و ارزش‌های فرهنگی که در سنگ مزارها نهفته است اخیرا و دوباره از طرف ملت تورک در ایران کشف شده و به موازات آن در سال‌های اخیر انفجاری در نوشتن سنگ قبرها به زبان تورکی، با الفباهای تورکی قدیم و لاتین و سمبول‌های تورک (هلال ماه و ستاره، ...) از جمله در تورک‌ایلی به ویژه استان‌های مرکزی، آزربایجان غربی، همدان، زنجان و تهران مشاهده می‌شود.

ملاحظات و پیشنهاداتی در باره‌ی متون تورکی سنگ قبرها

سنگ مزارهای تورکان ایران و تورک‌ایلی می‌باید به عنوان آثاری هنری، و قبرستان‌های تورک و تورک‌ایلی می‌بایست به شکل موزه‌های روباز تلقی و ارزیابی شوند. از همین رو ضروری است که از طراحی سنگ مزارها گرفته تا نقش و نگارهای حک شده بر آن‌ها و متون و اشعار تورکی‌شان، همه مانند گذشته - علاوه بر اطلاعات شخصی در باره‌ی کسی که در آن مزار آرمیده است - در باره‌ی هویت ملی او، وطن تورک‌ایلی و ملت تورک نیز معلومات دهند. در این استقامت ملاحظه‌ی پیشنهادات آتی مفید خواهد بود:

- آگهی‌های فوت، اعلامیه‌های ترحیم، تعزیه (یاس)، ختم و ... تورکان می‌باید به زبان تورکی باشد.

- سنگ قبرهای تورکان در هر کجای کشور که باشند، مطلقا می‌بایست به زبان تورکی نویسانده شوند. تورکی‌نویسی سنگ قبرهای تورکان نه‌می‌باید محدود به تورک‌ایلی باشد، تمام تورکان در سراسر ایران می‌باید سنگ قبرها را به زبان ملی خود تورکی به‌نویسند.

- در صورت مخالفت مسئولین با سنگ قبرهای تورکی، نه‌باید به راحتی از این امر گذشت و به فارسی نوشت. باید با تمام امکانات به این محدودیت و ممنوعیت اعتراض کرد، از چنین محدودیت‌هائی به مراجع صالحه شکایت نمود، و این شکایت‌ها را – حتی اگر اومیدی به دادخواهی نیز نه‌باشد - با جدیت تعقیب کرد.

- محدودیت‌ها و تضییقات دولتی در نوشتن سنگ قبرها به زبان تورکی، می‌باید رسانه‌ای شود و در گزارش‌های حقوق بشری انعکاس یابد.

-در صورت اصرار مقامات در جلوگیری از سنگ قبرهای تورکی، باید سرپیچی کرد و علی رغم ممنوعیت اقدام به تهیه و نصب سنگ قبرهای تورکی کرد. در صورت تخریب و برداشته شدن سنگ قبر تورکی، باید یک سنگ قبر تورکی دیگر به جای سنگ قبر تورکی قبلی نصب کرد.

-باید سنگ مزارها و کتیبه‌ها و تابلوهای مقابر شخصیت‌های مهم تاریخی و معاصر تورک، به تورکی نوشته شوند. در صورت جلوگیری از این امر توسط مقامات دولتی، به عنوان نافرمانی مدنی می‌توان پرینت‌هایی از سنگ مزار و کتیبه و تابلوی تورکی تهیه و بر روی سنگ مزار و کتیبه و تابلوهای فارسی چسباند. در صورت کنده شدن توسط مقامات، این پرینت‌های تورکی دوباره باید چسبانده شوند.

-بر سنگ قبرهای شخصیت‌های معروف تاریخی و یا معاصر، شعرا، هنرمندان، سیاسیون، شهیدان و ... حتما باید کلمه‌ی «تورک» در معرفی آن‌ها گنجانده شود: تورک یازار، تورک سیاست‌چی، تورک آغان (شهید)، .... مانند سنگ مزار شهدای سولدوز که بر آن‌ها نام تورک ذکر شده است: «بورادا بیر غیرت‌لی تورک یاتیپ‌دیر».

-اکیدا باید از توصیف‌هایی ضد تورک و استعمارساخته مانند «آذری» و «آذرائلی» و «آذربایجان‌لی» و ... برای توصیف ملیت متوفیان که صرفا تورک است اجتناب کرد.

-می‌باید از سمبول‌های تورک و تورک‌ایلی در اعلامیه‌های ترحیم، آگهی‌های فوت و سنگ قبرها استفاده نمود. مانند: هلال ماه و ستاره، تمغاها - دامقاهای ایلات تورک ساکن در منطقه (افشار، بایات، باییندیر، ....)، سمبول‌های دول تورک مربوط به منطقه، پرچم ملی تورک و تورک‌ایلی (پرچم «دولت تورک اتحاد» به صدارت جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی – مجدالسلطنه ١٩١٨)، و کاربرد مجمسه‌های بالبال‌گونه در مزارها و ...

- می‌باید تمام سنگ‌نوشته شامل قسمت‌های نثر و توضیحات و اشعار و ابیات به زبان تورکی باشد، نه‌باید صرفا به درج ابیات و شعر تورکی در سنگ قبرها بسنده شود.

- در نوشته‌های تورکی می‌باید از نوشتن به تورکی کوچه بازاری اجتناب کرد، از تورکی ادبی و معیار استفاده نمود و به درست نوشتن کلمات و املاء فونتیک آن‌ها دقت فراوان مبذول داشت.

- در نوشته‌های تورکی حتی المقدور می‌باید از به‌کار بردن کلمات فارسی و عربی رایج در فارسی اجتناب کرد.

- در آگهی‌های فوت، اعلامیه‌های ترحیم، و سنگ قبرهای تورکان حتما می‌باید نام زنان و دختران، و نواده‌های مونث و ...  نیز مانند مردان و پسران ذکر شوند.

- در صورت امکان می‌باید بخشی از نوشته‌های تورکی - اقلا نام متوفی- به خط لاتینی تورکی نیز نوشته شود.

-در بعضی از سنگ قبرها، کلماتی مخصوصا نام «تورک» با الفبای قدیمی تورک اورخون (𐱅𐰇𐰼𐰚 / 𐱅𐰇𐰼𐰰) نوشته می‌شود که امر مثبتی است.

- ایل‌آی‌گون و یا تاریخ‌ها ترجیحا می‌باید هم به صورت شمسی (گونه‌ش ایلی) و هم میلادی (دوغوش ایلی) حرفی و با ذکر ماه و روز عددی ذکر شوند.

-در نوشته‌های تورکی با الفبای لاتین باید از کاربرد حرف استالینیستی و ضد تورک Ə اجتناب کرد و فتحه را به صورتE  و کسره را به صورتÉ  نشان داد. ƏƏ

آناتومی یک سنگ قبر تورکی

١- آی اولدوز - ماه و ستاره ☪ [علامت اسلام و تورکیت]، سول اه‌ل - دست چپ [علامت تشیع].

٢- اولو تانری‌نین آدی ایله، تانری‌نین آدیی‌نان، هامی تانری‌یا قاووشاجاق‌دیر، ...

٣- عرب‌جه: هو الباقی، الحی، هو الحی، الخلاق، هو الحی الباقی، هو الخلاق الباقی، یاهو، هو، هوالمعین، آه من الموت [در باره‌ی دختران و زنان جوان]، ...

٤- تانری قالیجی‌دیر، تانری قالارقی‌دیر، تانری مه‌نگی‌دیر، تانری دیری و قالیجی‌دیر، تانری یاراتقان‌دیر، تانری یارادان‌دیر، تانری کؤمه‌ک‌چی‌دیر،  ...

١-٥- باغیش‌لانمیش [رحمت‌لیک]، سویورقانمیش [مغفور، مغفوره]، اه‌سیرگه‌نمیش [مرحوم، مرحومه]، یارلیقانمیش

٢-٥-  بورادا یاتیپ‌دیر – یاتمیش‌دیر [مدفون‌دور]

١-٦-  حئیدر و فاطما اوغلو

٢-٦-  بیرجه قیزیمیز، گه‌نج اوغلوموز، اؤزوئری‌لی - سئوگی‌لی آنامیز، وارلیغیمیز آتامیز، سئویم‌لی ائشیم، ائویمیزین بؤیویو، سایین باجاناغیمیز، ...

١-٧-  توغرول به‌ی گه‌می‌چی‌نین

٢-٧-  جلال و فاطما قیزی

١-٨-  سون ائوی، سون یوردو

٢-٨- سونا خانیم قیلیچ‌خان‌لی

٩- دوغوم، دوغومو، دوغوم ایلی، دوغولدوغو ایل: گونه‌ش ایلی، ... دوغوش ایلی ...

١٠- اؤلوم، اؤلومو، دونیاسی‌نی ده‌ییشدییی، توپراغا دوشدویو، کؤچدویو، اوچدوغو، اوچماغا واردیغی، آیریلدیغی، ... ایل: گونه‌ش ایلی، ... دوغوش ایلی ...

١١- [تورک‌جه یازی - قوشوق (شئعر)]

١٢- روحونا فاتیحه، روحونا الفاتیحه، روحو اوچون فاتیحه، روحو اوچون الفاتیحه، فاتیحه ائحسان ائیله، ائیله روحوما فاتیحه، فاتیحه اوخویون روحونا، مه‌نه ائیله بیر فاتیحه

١٣- [تاریخ، ایل‌آی‌گون] ... گونه‌ش ایلی، ... دوغوش ایلی

سین‌داشی یازیتی اؤرنه‌یی-١ (آتا اوچون)	سین‌داشی یازیتی اؤرنه‌یی-٢ (آنا اوچون)	سین‌داشی یازیتی اؤرنه‌یی-٣ (اوشاق اوچون)
☪ آی اولدوز	☪ آی اولدوز	☪ آی اولدوز
اولو تانری‌نین آدی ایله «هوالباقی!» تانری مه‌نگی‌/قالارقی‌دیر/هامیمیز اونا قاییداجاییق	هامی تانری‌یا قاووشاجاق‌دیر «یا هو!» تانری یاراتقان/یارادان‌دیر/هامی اونا دؤنه‌جه‌ک‌دیر	بؤیوک تانری‌نین آدی‌ینان «آه من الموت!» تانری دیری/کؤمه‌ک‌چی‌دیر
ائویمیزین بؤیویو، وارلیغیمیز آتامیز باغیش‌لانمیش [رحمت‌لیک] تینی‌بایار/تینی‌دینج/سایین حئیدر و جئیران اوغلو توغرول به‌ی گه‌می‌چی‌نین سون ائوی	بورادا یاتیپ‌دیر اه سیرگه‌نمیش/یارلیقانمیش [مرحومه] سئوگی‌لی‌/اؤزوئری‌لی آنامیز جلال و فاطما قیزی سونا خانیم قیلیچ‌خان‌لی	سویورقانمیش [مغفوره] دونیانین چیچه‌ک باخچاسی‌ندا بیر قونچا ایکه‌ن اجل یئلی‌نین خزان ائیله‌دییی بیرجه‌/گه‌نج/سئویم‌لی قیزیمیز سارا  آغ‌داش‌ین سون یوردو
دوغوم: ... اؤلوم: ...	دوغولدوغو ایل‌آی‌گون: ...... دونیاسی‌نی ده‌ییشدییی/اوچماغا واردیغی ایل‌آی‌گون: ......	دوغوم ایلی: ... توپراغا دوشدویو/ کؤچدویو/اوچدوغو ایل: ...
[تورک‌جه یازی + قوشوق]	[تورک‌جه یازی + قوشوق]	[تورک‌جه یازی + قوشوق]
روحونا فاتیحه!	روحو اوچون فاتیحه!	فاتیحه اوخویون روحونا!
... گونه‌ش ایلی - ... دوغوش ایلی	... گونه‌ش ایلی - ... دوغوش ایلی	... گونه‌ش ایلی - ... دوغوش ایلی

در سنگ مزارهای تورکی به جای حادثه‌ی مرگ - اؤلمه‌ک معمولا تعابیر مجازی زیر به‌کار می‌رود: یوخ اولماق، یوخالماق، اوچماق، اوچاوارماق، آیریلماق، گئتمه‌ک، کؤچمه‌ک، سولماق، سارارمیش قورو یاپراق اولماق، توپراغا دوشمه‌ک، اجل شربتی‌نی ایچمه‌ک، اجل شربتی‌نی ایچمیش‌دیر، اجل‌ین اوخونا اوغراییپ‌دیر، گه‌نج یاش‌دا اجل‌ین آغی‌نا دوشموش‌دور، اجل آمان وئرمه‌میش‌دیر، دونیانین گول باخچاسی‌ندا بیر قونچا ایکه‌ن اجل یئلی اونو خزان ائیله‌میش‌دیر، گه‌نج یاش‌دا اجل پئیمانه‌سی دولموش‌دور، اجل نشتری‌نه دوشموش‌دور، ...

استفاده از آثار قدیمی و کلاسیک ادبیات تورک:

قسمت تورکی متن بسیاری از سنگ قبرها معمولا حاوی ابیاتی از شعرا و سروده‌های بزرگان تورک و آثار ادبی قدیمی و کلاسیک تورک است:

ابیاتی از دولت‌مرد تورک هدایت‌الله آغ‌قویون‌لو:

بیر گونه‌ش دوغدو، دریغ اولدو بولوت ایچره نهان

بیر گول آچیلدی، یئره سالدی اونو بادِ خزان

بیر گران‌مایه گؤهر خالق اه‌لی‌نه دوشموش ایكه‌ن

قاپدی فی‌الحال، آمان وئرمه‌ییبه‌ن دورِ زمان

بیر نشان خالْقا نزول ائتمیش ایكه‌ن رحمت‌ده‌ن

یئتدی حكمِ ازل، اولدو یینه بی ‌نام و نشان

خیر و شر هر نه كه وار چون‌ كه «هدایت» حاق‌‌دیر

چرخِ دوّار اه‌لی‌نده‌ن نه دیییم آه و فغان؟

 

از مقدمه‌ی کتاب دده قورقوت:

ایمدی هانێ اؤیدۆیۆم به‌ی اه‌ره‌ن‌له‌ر؟

دۆنیا مه‌نیم دییه‌ن‌له‌ر؟

اوْنلار داخێ بۇ دۆنیایا گه‌لدی، گئتدی

کاروان کیمی قوْندۇ، کؤچدۆ

اوْنلارێ داخێ اجل آلدێ، یئر گیزله‌دی

فانی دۆنیا کیمه قالدێ؟

گه‌لیم‌لی، گئدیم‌لی دۆنیا

آخێر، سوْن اۇجۇ اؤلۆم‌لۆ دۆنیا

العاقبت، اۇزۇن یاشێن

اۇجۇ اؤلۆم، آخێرێ آیرێ‌لێق

 

یوغ آلپ ارتونقا – افراسیاب:

آلپ اه‌ر تونقا اؤلدو مو؟

ایس‌سیز آجون قالدی می؟

اؤدله‌ک اؤجون آلدی می؟

ایمدی یوره‌ک ییرتیلیر!

 

از فضولی:

جان‌ی جانان دیله‌میش، وئرمه‌مه‌ک اولماز ائی دِل

نه نزاع ائیله‌یه‌لیم؟ اول نه سه‌نین‌دیر، نه مه‌نیم

 

اشعاری از محمد عاکیف در باره‌ی شهیدان، در برخی از سنگ قبرها نوشته شده است:
 ائی بو توپراق‌لار اوچون توپراغا دوشموش عسکر

گؤک‌ده‌ن اجداد اینه‌ره‌ک اؤپسه او پاک آلنی، ده‌یه‌ر

در زیر نمونه‌هائی دیگر از سنگ قبرها که به زبان تورکی نوشته شده‌اند آورده می‌شود: 

١-بوتونویله تورک‌جه یازیلمیش، آی اولدوزلو اؤرنه‌ک بیر سین داشی- اورمو

[آی اولدوز ☪]

هامی تانری‌یا قاووشاجاق‌دیر
آزه‌ربایجان‌ین گه‌نج ملیت‌چی شاعری
اسماعیل کریم‌زاده اصل
ذولف‌علی اوغلو

دوغوم گونو: ٢١-٨-١٣٦٠
دونیا ده‌ییشمه‌سی: ١١-١٢-١٣٨٣

اه‌ن سونوندا اؤلوم‌دور سئوگی‌لیم، اؤلوم
ایسته‌ر ییرتیجی اه‌ل‌له‌رده اولسون
ایسته‌ر گؤزله‌ری‌نین ایسلاق یاتاغی‌ندا
اه‌ن سونوندا اؤلوم‌دور سئوگی‌لیم

 

٢-اولو تانری‌نین آدی‌له
گه‌نج حکیم‌لیک اؤیره‌نجی‌سی اشرف خانیم ذاکری‌نین سون‌ائوی

دوغوم گونو: ٩-١٢-١٣٤٨
اؤلوم گونو: ١٦-٢-١٣٧٣

سه‌ن ده ایسته‌ردین ایشیق‌لاندیراسان ائل یولونو
اولان انسان، ییخیلان‌دا توتاسان ساغ سولونو
اه‌ل‌ده مفتاحِ فضیلت چالیشیردین بلکه
آچاسان درده گرفتار اولانین اه‌ل قولونو
اوستومه اه‌سدی یامان یئل، نئجه که‌سدی خولومو
قیشا دؤنده‌ردی یازیم، قازدی قوپارتدی کولومو
ائل اوبا چوخ دا گه‌لیپ آغلاییپ اه‌سکیلتدی غمیم
ولی من چوخ سئویره‌م سه‌ن‌سیز اولان‌دا اؤلومو

آتاسی: حجه اله ذاکری

٣-اولو تانری آدی‌له

دُرج ایچی‌نده بیر دُردانه یاتیپ‌دیر

موج ایچی‌نده بیر خوش سونا یاتیپ‌دیر

سؤزون دوزو، ملک انسان جلدی‌نده

بوردا بیر مهربان آنا یاتیپ‌دیر

رحمت‌لیک
میسیرقان‌لی علی‌خان به‌ی و به‌یگیم قیزی
خانیم عذرا سعیدی کمالی‌نین
سون ائوی
دوغوم: ١٣٠١، اؤلوم: ٢٨-١-١٣٧٢

٤-( سون یوردو)
مرحوم مشهدی برات‌علی مجیدزاده‌نین همیشه‌لیک ائوی
١٢٥٢ شووالی‌ندا اه‌رده‌بیل‌ین ٦ آغاج‌لیغی نیر قصبه‌سی‌نده دوغولوپ
و ١٣٨٧ هجری محرم‌ین اون دؤردونده اولو تانری رحمتی‌نه قاووشدو

ائی ده‌ده گه‌ره‌ک آغلاییم
سه‌ن اوچون اوره‌ک داغ‌لاییم
بو فلک بیزی آییردی
اونا بیر ده بئل باغلاییم؟ 

٥-حکیم تئلیم خان‌ین سین‌داشی- مه‌ره‌غئی- ساوه - تورک‌ایلی
حکیم تئلیم خان´ین مزارداشی 85/5/13 ده مه‌ره‌غئی که‌ندی‌نده که‌ند آغ ساققال‌لاری‌نین تشبثو ایله و تئلیم خان´ین شعرله‌ری اوزره چالیشان مهندس امیری به‌‌یین ایش‌بیرلی‌یی‌ ایله یئنی‌له‌نیپ‌دیر. 

سین‌داشی یازیتی:
بیله‌ن‌له‌ر بیلسین‌له‌ر، مه‌ن تئلیم خان‌ام
بیلمه‌یه‌ن‌له‌ر بیلسین، گوهره‌م، کانام
ساکنِ مه‌رئغئ‌یه‌م، اصل تورکمان‌ام
گه‌زه گه‌زه بو جهان‌دان گه‌لیره‌م

تئیمور خان اوغلو
حکیم تئلیم خان
دوغوم ایلی: 1126 گونه‌ش ایلی (ه.ش)
اؤلوم ایلی: 1209 گونه‌ش ایلی (ه.ش)

اؤلکه‌میز عراق‌دیر، شه‌هه‌ریمیز ساوا
مه‌زله‌قان چایی‌ندان گؤتوردوم هاوا
عاشق‌لار دردی‌نه ائیله‌ره م داوا
مه‌ن طبیبه‌م، هیندوستان‌دان گه‌لیره‌م

٦-سنگ مزار تورکی با سمبول تورکی ماه و ستاره، لالون (لاله‌جین)، بهار، همدان، تورک‌ایلی 

جوان ناکام (جاراوسیز گه‌نج)

احمد رضایی الماس، فرزند داود 

شان‌لی دوغوم: ١٣٦٣،٢،٥ – غم‌لی اؤلوم١٣٨٦،١٠،٢٠

احمد جان

اولدوزلارا باخ نه گؤزه‌ل پارلاییر

سه‌ن‌سیز گئجه‌له‌ریمیز اولدوزسوز

گون‌له‌ریمیز ایشیق‌سیز

اوره‌ییمیز ایستی‌سیز .... 

ضمیمه: اشعاری از سنگ مزارها

* سوس یوخلاییر!

* زیارت‌ده‌ن مراد دعادیر

بوگون مه‌نه، یارین سه‌نه‌دیر

* بیر چیچه‌ک ایدیم دونیادا

آچامادان قیریلدیم

* آغلارسا آنام آغلار

اؤزگه‌سی یالان آغلار

* جهان‌دا کیمسه قالماز، جمله فانی

قالیر ایتامی‌نا آه و فغانی

* عاقبت سه‌ن ده گه‌لیرسین بو صراطین باشی‌نا

حضرتِ آدم کیمی گیرسه‌ن هزاران یاشی‌نا

کیمسه‌یه باقی دئییل‌دیر بو جهان ظلّ و خیال

غفلت ایله آلدانیپ میل ائتمه قلب نقّاشی‌نا

عاقبت اولسان گه‌ره‌ک‌دیر سه‌ن ده محتاجِ دوعا

اوخو بیر قاچ فاتحه، بخش ائیله‌دین قارداشی‌نا

ائی برادر باخ مه‌نه، یئتمه‌ز می هئچ عبرت سه‌نه؟

شمعِ نامیم بیر نشان اولدو مزاریم داشی‌نا

* بیر گولِ دونیا ایدیم اصلی‌نده مه‌ن

ایشته قوندوم خاکِ قبره مه‌ن ده تن

بیر وفاسیز، اصلی یوخ دونیا ایمیش

ائیله‌دیم کام آلمادان ترکِ وطن

هاردا قالدی بونجا آلاییش‌له‌ریم

اون سه‌کیز یاشی‌ندا گییدیک‌ده کفن

مه‌ن غریبه‌م، گه‌لدیم ائی ربَّ غفور

مغفرت قیل مه‌نی، لطف ائیله سه‌ن

* بو مزارلار درسِ عبرت یئرله‌ری

غفلتی آت، گؤر اؤلومو، اؤلومو!

گؤر نشان‌سیز یاتان سلطان اه‌رله‌ری

قولاغین آچ، دوی اؤلومو، اؤلومو!

جان ملکه‌یی تسلیم آلمیش جان‌لاری

معمور ایکه‌ن ویران اولموش خان‌لاری

هم چوروموش توپراق اولموش تن‌له‌ری

سؤیله‌شیرله‌ر، بیل اؤلومو اؤلومو!

* یا ربّ بو نه اؤلوم، نو ناصیل ظولوم

آه دیییپ ده آغیر باش‌لار آغلاییر

چیچه‌یی بورنوندا، سولان بو گولوم

توپراغا قاریشان ساچ‌لار آغلاییر

 جان دایانیر می بئله بیر زارا

قالدی قیامته مه‌ن‌ده‌کی یارا

دور مزارچی، قازما وورما مزارا

سه‌ن گؤرمه‌زسین داش‌لار آغلاییر

 اؤتمه بولبول، اؤتمه باغ‌لار یاس‌لی‌دیر

بوگون آردانوش‌دا چای‌لار یاش‌لی‌دیر

قالان بیر کرم‌دیر، گئده‌ن آس‌لی‌دیر

اووالار، یایلالار، کؤشک‌له‌ر آغلاییر

 افکاری! سه‌ن غم‌سیز قالمازسین بیر گون

اورتادا بیر تابوت، بو ناصیل دویون

هر کیمین اوزونه باخدییسام بوگون

چه‌کیلیر اوره‌ک‌له‌ر، ایچ‌له‌ر آغلاییر

(افکاری)

* بیز دونیادان گئده‌ر اولدوق

قالان‌لارا سلام اولسون

بیزیم اوچون خیر دوعا

قیلان‌لارا سلام اولسون

 اجل بوکه بئلیمیزی

سؤیله‌تمه‌یه دیلیمیزی

خسته ایکه‌ن حالیمیزی

سوران‌لارا سلام اولسون

 تنیم اورتایا آچیلا

یاخاسیز گؤمله‌ک بیچیله

بیزی بیر آسان وجه‌یله

یویان‌لارا سلام اولسون

 صلا وئریله قصدیمیزه

گئده‌ر اولدوق دوستوموزا

ناماز اوچون اوستوموزه

دوران‌لارا سلام اولسون

 آشیق یونوس سؤیله‌ر سؤزون

یاش دولدورور ایکی گؤزون

بیلمه‌یه‌ن‌له‌ر نه‌یی بیلمیش

بیله‌ن‌له‌ره سلام اولسون

* گه‌لدی گئچدی عؤمروم مه‌نیم

شول یئل اه‌سیپ گئچمیش کیمی

هه‌له مه‌نه شؤیله گه‌لدی

گؤزوم یوموپ آچمیش کیمی

 ایشته بو سؤز حاق تانیق‌دیر

بو جان گؤوده یه قونوق‌دور

بیر گون اولا چیخا گئده

قفس‌ده‌ن قوش اوچموش کیمی

 بیر خسته‌یه واردین ایسه

بیر ایچیم سو وئردین ایسه

یارین آن‌دا قارشی گه‌له

حاق شارابین ایچمیش کیمی

 یونوس ائمره بو دونیادا

ایکی کیشی قالیر دئرله‌ر

مگر خیضیر ایلیاس اولا

آبِ حیات ایچمیش کیمی

* بیر چیچه‌ک ایدیم دونیادا

آچامادان قیریلدیم

* یاشادیم دونیادا مه‌ن ده بیر مدّت

ائتدیم باجاردیقجا نئچه نصیحت

مقصدیم وئرمه‌ک ایدی دوز یولو نشان

آللاه‌ا تاپشیریپ گؤچدوم دونیادان

* لاچین اوغرونا

افکار قارچییئف (١٩٧٠-١٠-٠٢، ١٩٩٤)

آغلا آنام آغلا

قوی گؤزیاشین‌لا مزاریم اوستونده گول‌له‌ر سولانسین

ائله بیر نعره چه‌ک تیتره‌سین یئر گؤی

غفلت یوخوسوندان خالْقیم اویانسین

داغ‌لارین قوینوندا آچان گول ایدیم

سورمایین آ دوست‌لار، واخت‌سیز سولموشام

آزاد ائتمه‌ک اوچون آزه‌ربایجان`ی

من وطن یولوندا شهید اولموشام

چند کلمه‌ی تورکی مربوط به فوت و مراسم ترحیم و تدفین دینی:

تورکان باستان به خدا «تینگریTiñri ، ته‌نگریTeñri »، به مراسم خاک‌سپاری «یوغYuğ »، به تربه‌ی مزار «قورقانQorqan »، به مجسمه‌ی مزار «بالبالBalbal » و به خادمان دینی «قامQam » می‌گفتند. در زیر معادل تورکی چند کلمه‌ی مربوط دیگر در زبان فارسی آورده می‌شود. شایسته است نویسنده‌گان و شعرا و اهل قلم، این کلمات اصیل تورکی را به جای کلمات فارسی دخیل در زبان تورکی که استقلال و هویت این زبان را تهدید و مخدوش کرده است بکار برند:

مزار: سینSin ، سینهSine ، سین‌له Sinle، مخفف سین‌له‌کSinlek . در جامع التواریخ قرن هفده گفته می‌شود در زبان تورکی سین‌له منحصرا برای نامیدن قبر کفار، و مزار برای نامیدن قبر مسلمانان به کار می‌رود. بنا به بعضی محققین کلمه‌ی سین تورکی به معنی قبر و مزار ممکن است از کلمه‌ی چینی تسین (安葬ts’in) به معنی قبر و مقبره و مزار ریشه گرفته باشد. ظاهرا تشابه کلمه‌ی تورکی «سین» به معنی مزار با کلمه‌ی «سینوس» لاتینی به معنی شکاف و شیار، حادثه‌ای تصادفی است.

قبر، گور، مقبره: باساغاBasağa ، یئرچوYérçü  (هم‌چنین به معنی محیط، اطراف و پیرامون؛ در تلفظ «یئرسوYérsu » به معنی نیاخاک، وطن مادری، .... )، توبلو(ق)Tubluq ، توپلوTuplu ، سؤکیSöki ، قومQom ، توکهTüke ، قوموا Qomva، سیرSir  (در نام «سیر داغی» در اورمو. در زبان مجاری: قبر Sír، مقبره Síremlék، سنگ قبر Sírkő)

مزار تاریک: تونه‌ریکTünerik ، تونهTüne ، تونه‌ره‌کTünerek ، (کلمات تون و توم در اصطلاح «تون به تون»، «توم به توم»، «توم به تین» در زبان تورکی به معنی گور به گور و مجازا آواره و سرگردان، از همین ریشه‌اند. تشابه صوری و معانی تون تورکی با Tomb انگلیسی تصادفی است)، قارایئرQarayér ، قارا دامQaradam ، قارا اورونQaraorun .

مدفن: گؤموتGömüt ، گؤمه‌ج Gömec ، گؤمگه‌نGömgen ، گؤمدو Gömdü

تربه: قورقانQurqan  (قوُرقان تلفظ تاتاری قوْروقان، در تورکی ما قوْرویان، از مصدر قوروماق به معنی محافظه کردن)، باسیریقBasırıq  (نام قورقان «پازیریک» محرف این کلمه‌ی تورکی است. از مصدر باسیرماق به معنی دفن کردن).

آرام‌گاه: یاتیرYatır ، یاتیرائو Yatırév

آرام‌گاه ابدی: مه‌نگی یاتیرMengi Yatır ، اورکه‌ن یاتیرÜrken Yatır  (اورکه‌ن: همیشه‌گی)

مرقد، بقعه: قورقان‌ائو Qurqanév

قبرستان: اؤلولوکÖlülük ، سین‌لیکSinlik ، سین‌له‌کSinlek ، گؤموت‌لوکGömütlük .

گورکن: گؤموت‌چوGömütçü ، سین‌چی Sinçi

گورکنی: گؤموت‌چولوکGömütçülük ، سین‌چی‌لیک Sinçilik

سنگ قبر: سالSal  (سنگ مسطحی که بر روی قبر گذاشته می‌شود)

مجسمه‌ی قبر: بالبال Balbal

کتیبه‌ی سنگ قبر: سین یازیتی Sin yazıtı

ستون یادبود، ستون مزار: تیکمه داشTikme daş ، تیکیلی داش Tikili daş

سنگ عمودی مزار: تیکیت Tikit

سنگ سر مزار: باش‌داشی Başdaşı

سنگ پای مزار: آیاق‌داشی Ayaqdaşı

پارچه‌ی ابریشمی روی قبر: ائشیک Éşik

تابوت: قاپساقQapsaq ، قابیرجاقQabırcaq  

تخته‌ی حمل تابوت: سالاجا Salaca

 

مرگ: اؤلوم Ölüm

اجل: قارایازیQarayazı ، قاراده‌وهQaradeve ، قاراچیخینQaraçıxın ، قارایول Qarayol

مرده: اؤلوÖlü  

جنازه: اؤلوک Ölük

نعش: اؤلوت Ölüt

لش، جسد: جه‌مده‌ک Cemdek

ولادت، متولد ...: دوغومDoğum ، دوغوموDoğumu ، دوغوم‌لو Doğumlu

وفات، فوت: اؤلوموÖlümü ، اؤلوم Ölüm

عزا: یاس Yas

تعزیه: یاس تؤره‌نی Yas Töreni

مرثیه: یاخیمYaxım ، یاخماYaxma ، آغیتAğıt ، آغیAğı  (آغیت: ذکر محاسن و نیکی‌های متوفی و الم و حرمان ناشی از دست دادن وی به شکل منظوم و طبق مقامی مشخص، بیش‌تر از طرف زنان در مرگ اشخاص مشهور و یا آفات اجتماعی گفته می‌شد. از مشهورترین آغیت‌های تورکی، آغیت آلپ اه‌ر تونقا – افراسیاب است).

نوحه: ساغوSağu  (ساغوها که در مراسم یوغ گفته می‌شده‌اند متناسب با خصوصیات متوفی بودند).

نوحه‌خوان: سیغیت‌چیSığıtçı ، ساغیت‌چی Sağıtçı

مویه‌گری: اوخشاما Oxşama

مراسم عزاداری: یاس تؤره‌نی Yas Töreni

ترحیم: یوغYuğ ، قوْراقQoraq ، اه‌یله‌شیم Eyleşim

مجلس ترحیم: یوغ تؤره‌نیYuğ Töreni ، اه‌یله‌شمه Eyleşme

مجلس ترحیم زنانه: قادین‌لار اوچون یوغQadınlar üçün yuğ ، قادین اه‌یله‌شمه‌سی Qadın Eyleşmesi

شرکت کننده در مجلس ترحیم: یوغ‌چو Yuğçu

اعلامیه‌ی فوت، آگهی مرگ: اؤلوم دویوروسوÖlüm Duyurusu ، اؤلوم بیلدیری‌سی Ölüm Bildirisi

آگهی، اعلان، اعلانیه: دویورو Duyuru

اعلامیه، اطلاعیه، بیانیه: بیلدیری Bildiri

آگهی ترحیم: یوغ دویوروسو Yuğ Duyurusu

ابراز هم‌دردی: باش ساغ‌لیغی دویوروسو Bassağlığı Duyurusu.

اعلامیه‌ی تشکر: اؤودوله‌مه دویوروسوÖvdüleme Duyurusu ، ساغ اولون دویوروسو Sağolun Duyurusu

 

مرحوم: سویورقانمیشSuyurqanmış               

رحمت کردن: سویورقاماقSuyurqamaq            

رحیم: سویورقانSuyurqan       

رحیم، رحمان: باغیش‌لاییجیBağışlayıcı ، سویورقایانSuyurqayan ، اه‌سیرگه‌یه‌نEsirgeyen ، آجییانAcıyan ، قاییران Qayıran

مرحوم، مرحومه: اه‌سیرگه‌نمیشEsirgenmiş ، باغیشلانمیشBağışlanmış ، سویورقانمیش Suyurqanmış

مغفرت، آمرزش: یارلیقاماق Yarlıqamaq

مغفور، مغفوره: یارلیقانمیش Yarlıqanmış

مهربان: سئویت‌لی Sévitli، پدر مهربان: سئویت‌لی آتاSévitli Ata

فداکار: اؤزوئری‌لیÖzvérili ، یولوق‌چو Yoluqçu

محترم، گرامی: سایینSayın ، سایقی‌لی Sayqılı

روحت شاد، روحش شاد: تینی / تینین سئوینج‌لی اولسون! Tini/Tinin Sévincli Olsun

روح: اؤزوت Özüt، سونه Süné، قوتQut ، سور سالقین Sür Salqın، تین Tin، کؤرمؤس Körmös، یولا Yula، اؤزقونوق Özqonuq

شادروان: تینی‌بایار Tinibayar، تینی‌دینجTinidinc ، تینی‌چاغ Tiniçağ، تینی‌کؤکTinikök ، تینی‌اؤگورTiniogür ، تینی‌ییلسیقTiniyılsıq  (م.ب.)

ناکام:  جاراوسیز Caravsız

کام: جاراو Carav

 

بزرگ‌ خاندان: اوسون بؤیویوUsun Böyüyü ، اوسونون باشی Usunun başı

پدر بزرگوار: اولو آتا Ulu Ata

خانواده: اوسون Usun

خانه، خانواده: اوْغوُش Oğuş

فرزند ....: .... اوغلوOğlu ، .... قیزی Qızı

اولاد: اوروقUruq ، اورلوق Urluq

خانواده‌های داغ‌دار : یاس‌لی اوسون‌لار Yaslı Usunlar

اقوام: قودالار Qudalar

خویشاوندان، فامیل‌ها: یاسون‌لار Yasunlar

بازمانده‌گان: قالان‌لار Qalanlar

نزدیکان: یاووق‌لار، یاخین‌لار Yaxınlar

آشنایان: تانیش‌لار Tanışlar

داغ‌داران: یاس‌لی‌لار Yaslılar

دوستان: یول‌داش‌لارYoldaşlar ، آرخاداش‌لار Arxadaşlar

هم‌سایه‌گان: قونشولارQonşular  

وابسته‌گان: کولوک‌له‌رKülükler  (م.ب.)

منسوبین: لی‌لی‌له‌رLililer  (م.ب.)

منسوب: لی‌لیLili  (م.ب.)

 

وصیت: توتروقTutruq ، توتسوقTutsuq           

وصیت کردن: تۇتورماقTuturmaq         

ترکه: بێراخێتBıraxıt  (آن‌چه پس از مرگ کسی باقی می‌ماند)

میراث، ارث: تاوارداقTavardaq  (مال و دارایی که‌پس از مرگ انسان باقی می‌ماند)، قالیتQalıt ، آندیر Andır

ورثه: تاوارداق‌چێ Tavardaqçı

صاحب میراث شدن، به ‌ارث بردن: تاوارداق‌لانماق Tavardaqlanmaq

ارثی: قالێتسالQalıtsal  (در طب و در مورد بیماری‌ها و خصوصیات ژنتیک و ....)

ارث: قالێتێمQalıtım  (در طب و در مورد بیماری‌ها و خصوصیات ژنتیک و ....)

 

ایمان آوردن: بۆتمه‌ک Bütmek

دین: بۆته‌م Bütem

دینی: بوته‌م‌سه‌ل Bütemsel        

مذهب: کیرتین Kirtin

طریقت: سوره‌ک Sürek  

بی‌دین: بوته‌م‌سیز Bütemsiz

بادین: بوته‌م‌لی Bütemli

دیندار: بوتگون Bütgün

مؤمن : بۆتگه‌ن Bütgen

نیکوکار، خیّر: اییی‌ایش‌لیİyiişli  (در تورکی قدیم: ائدگۆ ایش‌لیک)

نیکوکاری، کار خیر کردن: اییی‌ایش‌لی‌لیک İyiişlilik

پرهیز کردن، تقوا نمودن: ساخێنماق Saxınmaq

پرهیزکار، متقی: ساخێنێق Saxınıq

پرهیزکاری، تقوا: ساخێنێق‌لێق Saxınıqlıq

مدیتاسیون: بیشرینماق Bışrımaq

جماعت دینی: قوُوراقQuvraq ، از مصدر قووراماق (توپلاماق)

وجوه‌ شرعی: قوُوراق اؤده‌نتیQuvraq ödenti  (پرداخت شده‌ از یک جماعت دینی به ‌روحانی و رهبر آن جماعت)

بنیادگرا: کؤک‌ده‌ن‌چی Kökdençi

بنیادگرای دینی: کؤک‌ده‌ن بوته‌م‌چی Kökden Bütemçi

روحانی: بوته‌م اه‌رBütemer ، تویینToyın ، قارادون‌لو Qaradonlu - قارادان‌لی Qaradanlı

حکومت روحانیان: بوته‌م اه‌رک Bütemerk

ماخذ: چیخاق Çıxaq

الهیات: تانری‌بیلیTanrıbili 

 

خطاى شرعى: آرینچیArınçı ، یازیق Yazıqlı

گناه‌کار: یازیق‌لی Yazıqlı

خطاى عرفى، جرم: سوچ Süç     

حضرت: ائدیز Édiz

کافر: اؤرتگه‌ن Örtgen

 

مکان مقدس: یئگ ائو Yégév

معبد، عبادت‌گاه: تاپێناق Tapınaq

زیارت‌گاه: گؤروشگهGörüşge 

زیارت: گؤروش Görüş

مسجد: یوکون‌له‌کYükünlek ، یوکونج‌لوک Yükünclük

مناره: سیوره‌ن Sivren

منبر: تومسهTümse      

محراب: سوناقSunaq   

 

امام جماعت: قانشاردا Qanşarda

وضو: یوآرینYuarın  (یو.+آرین.)

وضو گرفتن: یوآرینماق Yuarınmaq       

غسل: چیم‌آرینÇimarın  (چیم.+آرین.)

غسل کردن: چیم‌آرینماقÇimarınmaq 

طهارت: آرینیم Arınım

اذان: اۆنده Ünde

موذن: اونده‌چی Ündeçi

اذان گفتن: اونده‌مه‌ک Ündemek

امام: باشرا Başra

مرجع تقلید: یانسی چیخاغیYansı Çıxağı           

مقلد: یانسیقYansıq ، یانساقYansaq              

نماز: یوکون Yükün، یوکونج Yükünc

سجده: یوکنو Yüknü

قربان: آداق Adaq

           

بدعت: قوندارتی Qondartı

بدعت‌گزار: قوندارتان Qondartan         

روسری اسلامی: بورگو Bürgü

تولرانس، مدارا، تسامح، تساهل: دؤزونDözün  

تولرانت: دؤزون‌لو Dözünlü ، دؤزگون Dözgün

سکولاریزم: بوندالیق Bundalıq

سکولار: بوندالی Bundalı

لائیسیسم: ائل‌ده‌ن‌لیکÉldenlik ، ائل‌ده‌ن‌اه‌رک Éldenerk

لائیک: ائل‌ده‌نÉlden ، ائل‌ده‌ن‌چی Éldençi

تئوکراسی، حکومت دینی: اوغان‌اه‌رک Uğanerk

تئوکرات: اوغان‌اه‌ر Uğaner

 

سپیده، شفق: دان Dan     

سحر: ائرته Érte

نماز صبح: ائرته یوکونو Érte Yükünü

نماز ظهر: اؤیله یوکونو Öyle Yükünü

نماز عصر: ایکیندی یوکونو İkindi Yükünü

نماز مغرب: آخشام یوکونو Axşam Yükünü

نماز عشاء: یاتسی یوکونو Yatsı Yükünü

 

غرب: باتی Batı

مغرب: گون باتارGünbatar       

غروب: باتسیقBatsıq ، گون باتیشی Gün Batışı  

شرق: دوغوDoğu        

مشرق: گون دوغارGündoğar    

طلوع: دوغسوقDoğsuq ، گون دوغوشو Gün Doğuşu

سال شمسی: گونه‌ش ایلی Güneş İli

سال قمری: آی‌سال ایل Aysal İl

سال میلادی: دوغوش ایلی Doğuş İli

سال هجری: کؤچ‌سه‌ل ایل Köçsel İl

 

هفته: یئدی‌جه Yédice

دوشنبه: باش‌گۆن Başgün

سه شنبه: توْزگۆن Tozgün

چهارشنبه: اوْدگۆن Odgün

پنج‌شنبه: اوْرتاگۆن Ortagün

جمعه: یئی‌گۆن Yéygün

شنبه: ائل‌گون Élgün     

یک‌شنبه: آراگۆن Aragün

 

ژانویه: اوْجاق آیی Ocaq

فوریه: بوْز آیی Boz

ژوئن: چیچه‌ک آیی Çiçek

جولای: اوْراق آیی Oraq

مه: کؤچ آیی Köç

مارس: یئلین آیی Yélin

آوریل: قێرآچان آیی Qıraçan

آوگوست: بیچین آیی Biçin

سپتامبر: سیخمان آیی iSıxman

اوکتوبر: اه‌کیم آییEkim 

نوامبر: اۇلوسوْیوق آیی Ulusoyuq

دسامبر: آرالێق آیی Aralıq

برای مطالعه‌ی بیشتر:

ضرورت آغاز «روند تورکی‌سازی»- «تورک‌جه‌له‌شدیرمه سوره‌جی»

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_26.html

آیین نامه‌ی تورکی‌سازی نام‌های اشخاص و اماکن- کیشی و یئر آدلاری‌نی تورک‌جه‌له‌ش‌دیرمه‌ یؤنه‌رگه‌سی

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_61.html

تورک‌جه‌یه یئنی کلیمه قازاندیرما یول‌لاری - آئین‌نامه‌ی واژه‌سازی تورکی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_7.html

مئهران باهارلی - در ضرورت زدودن گرد و غبار فارسی از چهره‌ی تابناک تورکی

سنگ قبرها و اعلامیه‌های ترحیم و آگهی‌های فوت یک تورک، باید به ‌زبان تورکی باشد

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_6.html

تورک‌له‌ر و تورک‌ایلی‌نین دینی تؤره‌ن‌له‌ری‌نین دیلی «تورک‌جه» اولمالی‌دیر.

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_14.html

پیام‌های نهفته‌ در سنگ قبرها با سمبول آی اولدوز و نوشته‌های تورکی، و حروف لاتینی و اورخونی

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_31.html

مئهران باهارلی - جمهوری اسلامی و سنگ قبرهای تورکی و یا جمهوری اسلامی از سنگ قبرهای تورکان چه ‌می‌خواهد

مئهران باهارلی - سمبول‌های تورک در سنگ قبرهای تورک‌ایلی

تۆرک‌جه یازێ‌لێ، آی‌اولدۇزلۇ و دامقالێ تۆرک سین‌داش‌لارێ

https://www.facebook.com/media/set/?set=a.395460074339304&type=3

تۆرک‌جه یاس دۇیۇرۇلارێ، قێرخ تؤره‌نی بیلدیری‌له‌ری

https://www.facebook.com/media/set/?set=a.395471841004794&type=3

تۆرک‌جه یازێ‌لێ دیکیلی‌داش‌لار- عوْثمانلێ

https://www.facebook.com/media/set/?set=a.395485787670066&type=3

آجی ایتگی‌: تۆرک شعر و ادبیاتێ یاس‌دا: اۇلۇ تۆرک اوْزانێ اۇستاد غلامرضا بهاری یاشامێ‌نێ ایتیردی

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_16.html

آغان AĞAN - آغمیشAĞMIŞ : شهید

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/12/agan.html

تحریم مدارس فارسی در یک روز و یا یک ساعت مشخص در سراسر ایران

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/06/blog-post_23.html