اهمچی قادین (طبیب سنتی زن) و تداوی با قورت اه‌لی (دست گرگ) در
روستای حاجی پیرلی اورمیه
مئهران باهارلی
«توپراق قالا» در صفحه‌ی فیس بوکی‌اش، خاطره‌ای از دوران کودکی خود مربوط به یک خانم از روستای هه‌جی بؤرولو – حَجی پیرلی (تلفظ دولتی: حاجی پیرلو) اورمیه به اسم «اه‌میجی خانیم» که یک طبیب سنتی – طبیب مردمی تورک بود و کودکان را از جمله با استفاده از «قورت اه‌لی» (دست گرگ) مداوا می‌کرد منتشر کرده است. این مطلب علی رغم کوتاهی‌اش دارای اهمیت بسیار است. زیرا علاوه بر آن که نشان می‌دهد طب شامانی تورکان و موغولان باستان و قدیم تا دوره‌ی معاصر در شکل طب مردمی تورک (موسوم به «تورکه جاراو» و یا «تورکه چارا») در اورمیه و اطراف آن هنوز حیات داشت، حفظ شدن لفظ «اهمچی» یکی از نام‌های قام و شامان‌های باستان و قدیم در زبان تورکی مردم منطقه در شکل «اه‌میجی خانیم» («اه‌میجی نه‌نه» – سعید داوری نیکو) را هم نشان می‌دهد. (بنا به Reza Saemi در حال حاضر یکی از دختران اهمچی قادین مذکور که فوت کرده، به جای ایشان و با همان روش و اسلوب کار می‌کند).
عموما فرهنگ مردمی و زبانی تورک در غرب تورک‌ایلی، منطقه‌ی ماکو - خوی - سلماس – اورمیه – سولدوز – سایین قالا – بیجار – یاسوکن – سونقور و ... بسیار غنی و پربار است و پیوسته‌گی بلاانقطاع تاریخی با فرهنگ مردمی و زبانی تورکان و موغولان قدیم و باستان و به طور حیرت‌آوری با تورکان شرقی (چاغاتای و اویغور) را - مانند مورد طب مردمی تورک که ادامه‌ی طب شامانی است - نشان می‌دهد. بی جهت نیست همانگونه که کلاویخو و دیگران هم ثبت کرده‌اند[1]، مردم تورک و نیز خارجیان از قدیم الایام منطقه‌ی خوی - سلماس – اورمیه و عموما غرب آزربایجان را تورکستان (تورک‌ایلی) می‌نامیدند و اکنون هم می‌نامند.
در زیر خاطره‌ی توپراق قالا و چند روایت دیگر از اهالی منطقه در این رابطه را با املای استاندارد مودرن تورکی بازنویسی کرده و سپس توضیحاتی در باره‌ی اصطلاحات اهمچی – امیجی و اوتاچی، و تداوی با دست گرگ (قورت اه‌لی توختاتی‌سی)، و در بخش آخر ریشهشناسی اسامی «حاجی پیرلو» را به صورت «هه‌چی بؤرولو» به معنی زن مقدس دارای گرگ (یعنی شامان و قام زن که با گرگ معالجه می‌کند)؛ و «دده سققی» را به صورت «ده‌ده ساقین» به معنی مرد محترم سلامتی‌بخش (شامان و طبیب سنتی) داده‌ام. ریشهشناسی اصطلاحات «تورکه چارا» (طب مردمی تورک) به صورت «تورکه جاراو» به معنی تداوی خاص تورکان[2] و «تورکه سایا» به صورت «تورکه سایاق» در معنی به قاعده و رسم تورکان[3] را در مقاله‌های جداگانه انجام داده‌ام.
توپراق قالا، ٥ سپتامبر ٢٠٢٢: «اورمودا بیر که‌ند وار، آدی هه‌جی پیرلو. چوخ اؤزه‌ل بیر اه‌میجی مدنیتی وار. بیز اوشاق‌لیق‌دان اورانی تانیردیق. بیری ناخوش‌لاییپ و یا روح خسته‌لییی اولان‌دا اه‌میجی خانیم‌ی چاغیریپ، علاج بولاردی‌لار. بو قدیم شامان اینانجی‌ندان قالمیش بیر شفا یولودور. اه‌میجی خاتین‌لار او زامانین دوکتورلاری ساییلیردی. اه‌ل‌له‌ری‌نده بیر قورت اه‌لی، اوزه‌رلیک و باشقا علاج ملزمه‌له‌ری وار ایدی. بیر گون اه‌میجی خانیم بیزیم ائوه گه‌لدی و اوشاق‌لارا، اوزه‌رلیک و قورت اه‌لی‌نی اوموزلاریمیزا سوردو. مه‌نیم قارداشیم سه‌ککیز یاشی‌ندایدی، قورت اه‌لی‌نده‌ن قورخوپ، قاچدی»[3].
سعید داوری نیکو: «هه‌جی پیرلی دوغروسو، ایندی ده وار. بیر اوجاق اولاراق جماعت گئده‌ردی‌له‌ر حاجت آلماغا. بیر یئر وار ایدی شؤمینه‌یه به‌نزه‌ر، ایچی‌نده اود (آتش) یاندیراردی‌لار داوام‌لی. سونرا نیت ائدیپ داش‌لاری یاپیشدیراردی‌لار دوواری‌نا. قالسایدی یعنی نیت‌له‌ر اولوم‌لو، دوشسه‌یدی اولوم‌سوز. بیر ده «قورت اه‌لی»یله، داغ‌لانمیش اوراق‌چا ایله دیسکیندیرمه‌ک [وار ایدی]، بیر ته‌هه‌ر پیسیکولوژیک درمان کیمی. گئنه‌ل‌ده خانیم‌لار و اوشاق‌لار گئده‌ردی. مه‌ن ده ٨ یاشیم‌دا آنام‌لا کوچه اهالی‌سی بیرلیک‌ده ٤ داشقایلا گئتمیشدیک. اوشاق‌لار اه‌یله‌نمه‌ک‌ده‌ن جان‌دان دوشدوله‌ر، قادین‌لار هیجان‌دان[4]».
«قوروتولموش ایکی قورت اه‌لی بیر ته‌نه‌ف‌له بیربیری‌نه باغ‌لانمیش و اینسان‌لاری (گئنه‌ل‌ده قادین و ١٥-١٧ یاش آلتی اوشاق‌لاری) اؤنجه بو ایپین اوستونده‌ن گئچیرده‌ره‌ک و قورخولاری‌نی آزالتاراق آغاج‌دان ٤ آیاق‌لی بیر اوتوراجاق اوستونده اوتورداردی‌لار. بیر توولاما – کؤمورو آلیشدیران کیچیک ده‌میرده‌ن زه‌نبیل – اوستونه اوزه‌رلیک تؤکوپ چوخ‌لو توستو یاراتماق‌لا دووالار اوخوماق‌لا بیرلیک‌ده اؤنجه قورت اه‌لی‌نی دیزله‌ره، سونرا کوره‌ک‌له‌ری‌نه ووراراق قورخونو زیروه‌یه چیخارتیپ، سونراسی اوت‌دا قیزدیریلمیش بیر اوراق‌چایلا داغ‌لاندیراردی‌لار. دیسکیندیرمه‌‌ک‌له قورخونو و بیر سورو خسته‌لییی یوخ ائده‌ردی‌له‌ر».
افشار اورمو: «مه‌نیم آنام من اوشاق‌که‌ن خاطیرلاییرام هه‌جی پیرلی‌یه گوتورموشدو، فایتین‌لا گئتدیک. بیر آز خاطیرلاییرام کی بیر قارانلیق اوتاق ایدی. اورتادا ته‌ندیر واریدی. بیر یاش‌لی خانیم اه‌لی‌نده اوراق‌لا مه‌نی داغ‌لادی، بیر ده‌میر حلقه‌ده‌ن گئچیردی، قورت اه‌لی‌ینه‌ن کوره‌ییمه دؤیدو. ذاتن اوتاغین فضاسی قورخودوجویدو بیر اوشاق ایچین »[5].
بهرام اسدی: «اورمو آغزی‌ندا عمومیت‌ده حاجی دئییل، حَجی [هه‌جی] دیییلیر. اورمودا بو آدی داشییان ایکی که‌ند وار. بیری‌نین قونشو که‌ندی ده‌ده سققی (سه‌ققی)[دیر]. بو ده‌ده ایله او پیرین بیر ایلگی‌سی اولمالی. حجی پیرلی که‌ندی‌نده هه‌له ده آدام داغ‌لاماق گه‌له‌نه‌یی دوام ائدیر. اصلی‌نده دیکسیندیرمه‌ک‌دیر. بیر ایستی قاشیق ایله یا حتی بیرده‌ن بیره چیغیریب قاچماق ایله مریضی دیکسیندیرمه‌یه چالیشیرلار. اورمودا قوردتپه (قورت‌ته‌په) آدلی بیر که‌ند داها وار، ...»[6].
یک اورمیه‌ای دیگر در این باره چنین نوشته است: «بیر نئچه که‌ندده بئله
قادین‌لارین اولدوغونو دویموشام. مثلن قورد آیاغی ایله حکیم‌لیک یاپان بیر قادین
واردی. مه‌ن اسماعیل اولکر (ایسماییل اولکه‌ر) خوجام‌دان دویموشدوم بونو».
علی حاجی‌لو: «(بیزیم ائل‌ده، قدیم‌کی شاهی‌سئوه‌ن‌له‌ر و همدان حومه‌سی‌نده اولان تورک‌له‌ر و قاراقان توپراغی‌ندا یاشایان‌لار)، آروادلاری کی زایمان‌دان سورا دؤش‌له‌ری گه‌لیرمیش آغ بیرچه‌ک‌له‌ر ناغافیل‌ده‌ن قوردون اه‌لی‌نی اولارین دؤش‌له‌ری‌نه چه‌کیب و درمان ائدیرمیش‌له‌ر. سوت وئره‌ن حیوان‌لاری کی امجه‌یی شیشیرمیش، اونا قورد اه‌لی سورتمه‌ک‌ینه‌ن ساغالیرمیش».
اهمچی
«اهمچی» (Emçi, Эмчи) (فورمهای دیگر: اه‌مجی، اه‌میجی، اه‌میچی، اه‌مچین، ایمچی، ...) در زبان‌های معاصر تورکیک از سیبری و تورکستان چین و آسیای میانه و روسیه‌ی مرکزی تا قفقاز و خاورمیانه و آسیای صغیر (شور، تووان، قومیق، قیرقیز، باشقورت، تورکمن، اوزبیکی، تورک‌ایلی، تورکیه، ...) به معنی طبیب و پزشک سنتی و یا مودرن است[7]. این کلمه مرکب از کلمهی تورکی «اه‌م» به معنی دوا و دارو، علاج، مرحم، تداوی، ابزار معالجه، چاره، شفا، ... و پسوند تورکی اسم شغل و مسلک ساز از اسم «-چی» است: اه‌م + چی ← اهمچی. (در زبان تورکی کلمه‌ای به صورت «اه‌مه» به معنی زن وجود دارد که بی ارتباط با اهمچی است).
«اهمچی» به معنی کسی که با دوا و دارو برای معالجه‌ی دیگران سر و کار دارد؛ طبیبی که با دوا و دارو بیماران را معالجه و یا آن‌ها را به مریض تجویز و یا اعمال می‌کند؛ کسی که دوا و دارو می‌سازد و تولید می‌کند (داروساز) و یا می‌فروشد (داروفروش)، همچنین داروخانه و دواخانه و اه‌به (قابله) و جراح و ... است. عنوان «اه‌میجی خاتون» «اه‌میجی نه‌نه» که در روایت‌های فوق به کار رفته، معادل «قام قاتون» در تورکی قیپچاق (مانند کودئکس کومانیکوس) است[8].
کلمهی اه‌م دارای فورمهای ایم، یه‌م، یئم و .... هم است. فورم «یه‌م» و یا «یئم» بیشتر به معنی بهارات و ادویه بکار می‌رود. بنا به بعضی از محققین کلمهی «یئملیک»[9] نوعی گیاه دارویی کوهی (در لهجه‌های تورکمانی تورک‌ایلی و قفقاز و آناتولی: یئلمیک، به فارسی شنگ، Tragopogon Graminifolius)، و دوگانه‌ی «اوت یئم» به معنی ادویه‌جات از همین ریشه است. بعضی از محققین کلمهی «یوْم» به معنی دعای خیر و شگون و ...، همچنین کلمهی «یوموش‌چو» به معنی فرشته و مَلَک را نیز هم‌ریشه با «اه‌م» دانسته‌اند[10].
اه‌م و مشتقات آن در ادبیات مکتوب تورکی به وفور بکار رفته است[11]. از همین ریشه است دوگانه‌های «اوت اه‌م» (دوا و درمان)، «اه‌م سه‌م» ( دوا درمان سنتی)، «اه‌م‌چه» (علاج، مرحم)، «اه‌م دوزمه‌ک» (مرحم کردن)، «اه‌م ائتمه‌ک» (معالجه کردن)؛ «ام‌له‌مه‌ک» و «اه‌م‌له‌تمه‌ک» ( تجویز کردن دوا، شفا دادن)، «اه‌م‌له‌لمه‌ک» و «اه‌م‌له‌نمه‌ک» (مداوا شدن با دوا)، اه‌م‌له‌شمه‌ک (مداوا شدن)، «اه‌می‌نی بیلمه‌ک» (درمان خود را دانستن)، «اه‌م ائتمه‌ک» (مداوا کردن)، «اهمچی سه‌م‌چی اولماق» (طبیب شدن، طبابت کردن)، ....[12]. بعضی از نوواژه‌های تورکی دارای بن «اه‌م»: اه‌م‌بیلگه‌ن Embilgen (فارماکولوق، دواشناس)؛ اه‌م‌بیلی Embili (فارماکولوژی، دواشناسی)؛ اه‌م‌توختاتی Emtoxtatı (فارماکوتراپی، دوادرمانی)؛ اهمسهم اونومEmsem Onum (پزشکی سنتی)؛ اه‌م‌سه‌م‌چی Emsemçi (دوافروشی سنتی)؛ اه‌مگهEmge (نسخه‌ی پزشکی)؛ اه‌م‌له‌مهEmleme (مداوا با دارو، تداوی با دارو)، ....
دوگانه‌ی اهمچی - اه‌میجی
در روایت توپراق قالا، به جای «اهمچی» فورم «اه‌میجی» بکار رفته است. به احتمال بسیار، اه‌میجی فورم لهجه‌ای اهمچی در اورمیه است که از جمله در لهجه‌ی آدانا در تورکیه‌ی جنوب مرکزی در جوار دریای مدیترانه هم وجود دارد[13]. به احتمال کم‌تر، اسم اه‌م به صورت فعلی هم موجود بوده است (اه‌ممه‌ک: معالجه کردن، دوا دادن، ...) و اه‌میجی اسم فاعلی ساخته شده از این مصدر به معنی آن که دوا می‌دهد و یا درمان می‌کند است. مانند بیلیجی از مصدر بیلمه‌ک به معنی داننده و یا یازیجی به معنی نویسنده و منشی از مصدر یازماق. وجود فعل ارجاعی «اه‌مینمه‌ک» در زبان تورکی به معنی استفاده کردن، مفید بودن، بهره بردن هم این احتمال را تقویت می‌کند. در این صورت «–یجی» در این کلمات می‌باید مخفف پسوند اسم فاعل ساز از فعل «–غوجی» قدیم (بیل‌غوجی ← بیلیجی، یازغوجی ← یازیجی، اه‌م‌غوجی ← اه‌میجی، ...) باشد که غیر از پسوند اسم فاعل ساز از اسم «-چی» در «اهمچی» است (باشماق ← باشماق‌چی، اه‌ت ← اه‌ت‌چی – قصاب، اه‌م ← اهمچی، ؛...). ریشهشناسی اه‌میجی به صورت اه‌مه‌ن یعنی مکنده(ی درد و ترس)، از اه‌ممه‌ک به معنی مکیدن نادرست است.
اوتاچی
کلمهی تورکی «اوتاچی» کمابیش دارای همان معانی، طبیب و داروساز و ... و در امپراتوری عثمانلی به معنی طبیب دربار است. اما بر خلاف اهمچی که همه نوع دارو و دوا با منشاءهای گوناگون معدنی و شیمیایی و حیوانی و گیاهی و حتی مودالیته‌هایی مانند سحر و جادو ... را بکار می‌برد، اوتاچی برای درمان و معالجه صرفا از دوا و داروهای تهیه شده از گیاهان شفابخش استفاده می‌کند. از اینجا اوتاچی به معنی کسی است که با گیاه شفابخش معالجه می‌کند و یا گیاه دارویی ساخته و می‌فروشد. «اوتا» به معنی داروی گیاهی مشتق از ریشه‌ی «اوت» به معنی گیاه، گیاه دارویی، دارو، به علاوه‌ی پسوند فعل ساز از اسم «ا» است[14]. (قوتادغو بیلیگ: ایگین اهمچی کؤرسه اوتون اه‌م‌له‌ر اؤک – اگر طبیب بیماری‌اش را ببیند، دوا و علاجش را تجویز می‌کند). کلمات اوتاماق به معنی معالجه کردن با گیاهان (دیوان لغات التورک: اه‌م‌چه آنگار اوت اوتادی – طبیب برای او دوا تجویز کرد)، اوتاقان – اوتاغان و اوتامان در تورکی قدیم به معنی شامان شفابخش که طبیب سنتی هم بودند، اوتاچی اولماق به معنی طبیب شدن و طبابت کردن، اوت‌چول به معنی گیاه‌خوار، اوتاسه‌م به معنی داروی گیاهی سنتی، و نئولوژیسم اوتاتوختاتی به معنی گیاه‌تراپی از همین ریشه هستند (برخی از محققین بعضی از این کلمات را مرتبط با اوت به معنی آتش و ... دانسته‌اند)[15].
نام اوتاچی هم مانند اهمچی در تورک‌ایلی حفظ شده است. چنانچه یکی از طبیب‌های سنتی که در محله‌ی امام‌زاده نزدیک مسجد شمس تبریزی در شهر خوی ساکن بود «اوتاچی جمیله» نام داشت که مریض‌ها را با گیاه‌های دارویی معالجه می‌کرد. بنا به اطلاعاتی که «memmedmellim» می‌دهد تا سال‌های اخیر اوتاچی‌های مشهوری در شهر خوی وجود داشتند و یکی از آن‌ها در کوچه‌ی شیخ مهدی ساکن بود. اوتاچی‌ها بیشتر از زنان بودند، بر عکس سینیق‌چی‌ها که بیشتر از مردان بودند. در گذشته حیطه‌ی فعالیت اوتاچی‌ها معالجه‌ی چشم درد و بیماری‌های واگیر چشم و کچلی و ..... (اغلب ناشی از حمام‌های خزینه) را شامل می‌شد. آن‌ها خود گردهای شفابخشی را که جوهر نامیده می‌شد و اغلب به رنگ قرمز بود از گیاهان تهیه و درست می‌کردند. اوتاچی‌ها این جوهرها را به چشم کودکانی که چشم درد داشتند می‌ریختند که سوزش شدیدی ایجاد می‌کرد. در گذشته بازار اوتاچی‌ها آن چنان رواج داشت که در کوچه و خیابان کودکان بسیاری را می‌شد دید که خط باریک قرمزی از کاسه‌ی چشمشان تا بنا گوششان کشیده شده است. این خط قرمز اثر جوهری بود که اوتاچی به چشم کودکان ریخته بود[16].
اعتقاد به خصوصیات ماوراء طبیعی قورت (گرگ) و اجزاء بدن او در جوامع تورک
گرگ (قورت، بوره، ....) در میتولوژی و توتمیسم و ادیان و باورهای باستان و قدیم و ایکونوگرافی اقوام و ملل تورکیک جای‌گاه ویژه‌ای دارد و حیوانی مقدس شمرده می‌شود. در فولکلور و اعتقادات مردمی ملل تورکیک دارای قدرت حفاظت از کودکان از نظر بد و ارواح خبیثه و شیاطین و بدشگونی و بیماری‌ها و ... است. در منطقه‌ی ساوه از تورک‌ایلی (استان مرکزی) در خانه‌ها قورت اه‌لی وجود دارد و اعتقاد بر این است که خوش شانسی می‌آورد و با زدن بر روی شخص بیماری او را معالجه می‌کند (حیدر بیات به نقل از والی گؤزه‌ته‌ن). در بعضی مناطق قورت اه‌لی را با میخ بر دیوار کوما می‌زنند. علاوه بر استفاده‌های درمانی، اعتقاد بر این است که هر جایی که دارای قورت اه‌لی باشد، در آنجا مهر و محبت زیاد می‌شود. بر عکس بین تورک‌های استان مرکزی و همدان، بین شاهی‌سئوه‌ن‌های این منطقه و در سرزمین قاراقان و ... اعتقادی وجود داشت که گویا نام و بدن و روغن و ... گرگ دارای خاصیت تاثیر کردن منفی بر روابط بین انسان‌ها است[17]. در کونفدراسیون ایلی تورک قاشقای در قاشقای‌یورت در جنوب ایران، به منظور نترس و بی باک شدن نوزاد در آینده، قبل از گذاشتن او به گهواره، یک چاقو در زیر بالشش گذاشته می‌شود و پس از آنکه نوزاد در داخل گهواره گذاشته شد، یک پای گرگ به قسمت سر گهواره پرت می‌شود. پس از آن هم برای محافظت کودکان از نظر بد قورت اه‌لی (دست گرگ) در گهواره‌ی آن‌ها آویخته می‌شود[18]. اعتقادات مشابهی از طایفه‌ی تورک اوستاجلو در فریدن اصفهان در استفاده از پای گرگ که در اختیار رئیس طائفه بود برای معالجه‌ی ترس کودکان و گذاشتن چاقو در میان لباس‌ها برای دفع «آل» گزارش شده است[19].
اعتقاد به داشتن قدرت حفاظت از بدی‌ها منحصر به دست گرگ نیست. بسیاری از اعضا دیگر گرگ هم در طب و فولکلور مردمی تورک دارای همان خاصیت شمرده می‌شوند[20]. به عنوان نمونه در میان اویغورها در تورکستان شرقی (چین) دندان گرگ، استخوان گرگ و ناخن گرگ برای نظر نخوردن و محافظت از نظر بد استفاده می‌شود. در آناتولی استخوان مکعب مستطیل شکل زانوی گرگ که «آشیق» نامیده می‌شود به عنوان تبرک و آنچه برکت می‌آورد و در واقع دفع بدی‌ها به همراه شخص در جیب حمل می‌شود و خوردن جگر گرگ، علاوه بر معالجه‌ی بعضی از بیماری‌ها، برای جسور کردن شخص هم بکار می‌رود[2`1]. در خوی، زنجان و اردبیل و .... برای زنان باردار جگر گرگ می‌پختند تا فرزندشان جسور باشد.
اعتقاد به خواص درمانی «قورت اه‌لی» در طب شامانی - سنتی تورک
اعضا و احشا بدن گرگ در طب سنتی و طب مردمی تورک حضوری گسترده دارد. به عنوان مثال «قورت اه‌لی» (بعضا «قورت آیاغی»، «قورت قیچی» گفته می‌شود؛ دست گرگ؛ به تورکمنی: قورت اه‌لی – مؤژه‌ک اه‌لی. مؤژه‌ک مخفف و محرف بؤریجه‌ک (گرگ کوچک، گرگ وار) و یا بؤریسه‌ک (مانند گرگ) است، به اویغوری و تاتاری: بۆرە قولى، به اوزبیکی: بوری قولی، به قازاقی قاسقیردینگ قولی، به قیرقیزی قاریشقیردین قولو، ...) علاوه بر محافظت کودکان از نظر بد و ارواح خبیثه و شیاطین و بدشگونی و ... به صورت یک ابزار طبی در معالجه‌ی بیماران در روش و مودالیته‌ای که در تورکی «قورت اه‌لی چه‌کمه» نام دارد و در زیر توضیح داده شده است هم بکار می‌رود. معالجه با قورت اه‌لی برای طیف وسیعی از بیماری‌های عموما کودکان و نوجوانان و زنان استفاده می‌شد. مانند کسانی که به شدت ترسیده بودند، قطع شیر زنان، بیمارهایی که خانواده از شفا یافتن مریض توسط دوکتورها نااومید شده بودند؛ بیماری‌های عفونی مانند گلو درد، تهوع و استفراغ کودکان، بعض بیماری‌های روانی، .... در گذشته اعتقاد به خواص درمانی و شفابخش قورت اه‌لی آن چنان قوی بود که در بسیاری از مناطق مردم سعی می‌کردند به هر قیمتی یک گرگ کشته و دستش را ببرند و برای خود نگه دارند (منبع: Hamid Mürseli).
این اعتقاد در جامعه‌ی تورک در سرتاسر تورک‌ایلی و دیگر نقاط ایران که ملت تورک در آن‌ها ساکن است همچنین در گروه‌های ایلی تورک مانند شاهی‌سئوه‌ن (در استان مرکزی) و قاشقایی (در جنوب ایران) و اوستاجلو (در فریدن اصفهان) و .... – تا سال‌های اخیر - یک اعتقاد یونیورسال و عمومی و مشترک بود. این امر نیز نشان می‌دهد که این اعتقاد بخشی از فرهنگ قومی – دینی بنیادین و همه‌گانی تاریخی و میتولوژیک مردم تورک بوده است. نکته‌ی مهم دیگر آن که معالجه با قورت اه‌لی در هیچ کدام از ملل ایرانیک ساکن در ایران مشاهده نشده است. وجود این روش طب مردمی صرفا در بعضی گروه‌های کورد که در مجاورت تورک‌ها زنده‌گی می‌کنند گزارش شده که نشان‌گر اصلیت تباری تورک و موغول این کوردها و تغییر زبان دادن آن‌ها به کوردی در قرون اخیر است.
اوجاق بودن اه‌م‌چی‌ها و محل اجرای قورت اه‌لی توختاتی‌سی
در بعضی موارد اه‌م‌چی‌ها مانند پزشک خانواده و محله عمل می‌کردند و به طور پریودیک به منازل خانواده‌هایی که مسائل طبی‌شان را بر عهده داشتند سرمی‌زدند. در موارد بسیاری اه‌م‌چی‌ها که علی القاعده خانم‌هایی مسن بودند، محبوب کودکان بودند و آن‌ها از آمدن اهمچی به خانه‌شان و با دست گرگ به پشت کمرشان زدن تفریح کرده، فوق العاده خوشحال می‌شدند.
در بسیاری مناطق زن و شوهر پیری که با نام «اوجاق» معروفند تداوی «قورت اه‌لی چه‌کمه» را در روزهای چهارشنبه و شنبه اجرا می‌کنند. در خاطره‌ی سعید داوری نیکو گفته می‌شود روستای هه‌جی پیرلی دارای یک «اوجاق» با یک آتش همیشه‌روشن بود که تداوی «قورت اه‌لی» در آنجا اجرا می‌شد. جالب توجه است که در تورکی مودرن درمان‌گاه‌های دولتی که خدمات طبی و مراقبت‌های بهداشتی اولیه را عرضه می‌کنند «ساغ‌لیق اوجاغی» نامیده می‌شوند. در واقع اوجاق‌های مذکور هم در گذشته ساغ‌لیق اوجاق‌هایی بودند که در آنجا طب مردمی تورک – شامانی شامل معالجه با قورت اه‌لی اجرا می‌شد. در زنگان محلی به نام «قورت اوجاغی» در روستای جنت اؤله‌نگ، دارای هر دو کلمهی قورت و اوجاق در نام خود وجود دارد که امروز به عنوان زیارت‌گاه و نذر قربانی به کار می‌رود[22]. احتمالا این مکان هم در گذشته یک ساغ‌لیق اوجاغی بوده که طبیبان سنتی تورک – اه‌م‌چی‌ها و قام‌ها، به معالجه‌ی بیماران و محتاجان بر اساس طب شامانی با قورت اه‌لی مشغول بوده‌اند.
اماکن جوغرافیایی که در اسم خود کلمهی قام را دارند، مانند روستای «قام‌لو» در قروه – تورک‌ایلی (فعلا در استان کوردستان) نام خود را به سبب اینکه قام‌ها و شامان‌های تورک در آنجا مشغول به طبابت بودند گرفته‌اند. بنا به آلپ‌اه‌ر اورلو، در قوشاچای یک «قام‌چی – قاری نه‌نه» (طبیب سنتی تورک) وجود داشت که با دست گرگ به تداوی می‌پرداخت (آلپ‌اه‌ر اورلو: «قام‌چی‌نین یانی‌نا گئتمیشه‌م. قاری ننه ایدی، اه‌لی‌نده قوروموش قورد آیاغی وار ایدی»).
بنا به بعضی روایات، برای هر ٥-٣ روستا فقط یک دست گرگ وجود داشت که اهالی روستاهای مذکور به طور مشترک از آن استفاده می‌کردند[23]. بنا به اطلاعاتی که محقق رضا جنتی می‌دهد در منطقه‌ی خوی، طبیب خاصی تداوی «قورت اه‌لی» را اجرا نمی‌کرد، بلکه روستائیان دست گرگ را که معمولا در تصاحب یک خانواده بود، به هنگام احتیاج از آن خانواده می‌گرفتند و بیمار خود را با آن معالجه می‌کردند. (رضا جنتی: «بلی بیلیره‌م، گؤرموشه‌م ده. ته‌زه اولان اوشاغین بئشییی‌نین اوستونه باغلارلار. اوشاق ایدیم خوی‌دا که‌ندیمیزده، که‌ندین آدی ولدیان‌دیر. آما خویون اؤزونده ده وار ایمیش، باشقا که‌ندله‌رده ده وار، مثلن سؤکمه‌ن آوا بؤلگه‌سی‌نده. اه‌سکی گه‌له‌نه‌ک‌له‌رین چوغو هه‌له ده یاشار. آناما او ایشی یاپانین آدینی سوردوم. دئدی بیزیم که‌ندده بو ایشی بیر نفر یاپمازدی. بیری‌نین ائوی‌نده قورد اه‌لی بولونسایدی او ائوده‌ن سایری‌لاری‌نی توختاماق اوچون آلاردی‌لار. یعنی هرکس بو تداوی یؤنته‌می‌نی که‌ندی سایری‌سی‌نا یاپاردی»). طبق بعضی روایات دیگر، بسیاری از خانواده‌ها دست گرگ خود را داشتند. بنا به یاشار اوستاجلو صادقی، دست گرگ در تملک رئیس طائفه‌ی اوستاجلو (روستای خلج در فریدن اصفهان) بود.
تکنیک‌های معالجه‌ی «قورت اه‌لی چه‌کمه» و یا «قورت اه‌لی چالما»
دست و یا پای مذکور از پاهای عقبی گرگ، و در بعضی روایات از دست‌های جلو و یا دست راست گرگ تهیه می‌شود و شامل پنجه و قسمت کف پای گرگ که خشکانده شده، است. تداوی «قورت اه‌لی چه‌کمه» در اشکال مختلف انجام می‌گیرد:
-
قسمت پنجه به پشت لخت، زانوها و یا پیشانی کودک و یا شخصی که ترسیده است، ٣ و
یا پنج بار در شکل خراش دادن کشیده می‌شود. در بعضی موارد این خراش دادن آن چنان
شدید بود که اثر آن تا سال‌ها بر پیشانی و بدن باقی می‌ماند.
-
اهمچی کف پای گرگ را غفلتا به پشت و گردن کودک و یا شخص می‌زند، به گونه‌ای که
باعث ترس و از جا پریدنش شود.
-در
معالجه‌ی پستان پرشیر به پشت زن در طرف همان پستان که جریان شیرش قطع شده و در
صورت وجود چرک و غده در پستان بر همان پستان زده می‌شود، و یا بر آن مالیده می‌شود
و یا به مدت چند ساعت بر روی پستان گذاشته می‌شود.
-
پنجه‌ی گرگ به گردن و ناحیه‌ی گلو و شقاق‌های کودک و یا شخص مالیده می‌شود.
-بچه‌ها را از روی دو دست گرگ که با طنابی به هم بسته شده بودند و یا از زیر دست گرگ (کودکان ترسیده، دارای اسهال، استفراغ) می‌گذراندند.
قورت اه‌لی در معالجه‌ی بیماری‌های گلو
در مورد «داماق گؤتورمه» - « داماق قووزاما» (در تورکیه: «داماغی قالدیرما»)، که بر شخص و یا کودکی که بسیار ترسیده و وحشت زده اجرا می‌شود و بنا به معروف یادگار طب شامانی است، کودک از زیر دست گرگ گذرانده می‌شود، و پس از آن اهمچی نخست دست خود را به دست گرگ سپس همان دست را به دماغ کودک مالیده و دماغ او را بلند می‌کند: (رضا جنتی: «خویون غازی محله‌سی‌نده قورخان اوشاق‌لاری قورت اه‌لی آلتی‌ندان گئچیره‌رمیش‌له‌ر و یا قوسان، تیریغا دوشه‌ن اوشاق‌لاری. بیر ده داماغین گؤتوره‌ن‌ده قول‌لانیلارمیش. قورت اه‌لی‌نی اوست‌ده توتاردی‌لار، اوشاغی آلتی‌ندان گئچیره‌ردی‌له‌ر. داها سونرا معالجه ائده‌ن اه‌لی‌نی قورد الی‌نه سوره‌ردی و او اه‌لی‌نی اوشاغین داماغی‌نا سوره‌ردی و داماغی‌نی قاغزاردی‌لار (قاوزاردی‌لار)».
-در مورد عفونت گلو، قورت اه‌لی مستقیما به داخل گلو مالیده می‌شود: (فهران پورنجفی بالو: «چوخ کیچیک ایدیم. دؤرت یاشیم فالان واردی. بوغازیم آغریییردی، بیر قورت اه‌لی‌نی بوغازیما - بوغازیمین ایچی‌نه - سوردو و توختادیم»).
«قورت اه‌لی» و درمان قطع شدن شیر پستان
یکی از کاربردهای اصلی قورت اه‌لی در طب مردمی تورک – تورکه جاراو (تورکه چارا) استفاده از آن برای جاری کردن شیر از پستان زن (و یا حیوان شیرده) که به تازه‌گی زایمان کرده اما ترشح شیر او آغاز نشده و یا ناکافی است؛ مواردی که جریان شیر به دلایلی مانند ترسیدن زن شیرده، عفونت و غده و .... در پستان قطع (دؤشو دوروپ، سوتو که‌سیلیپ) و جمع شدن شیر باعث درد پستان و مشکلات در حرکت بازوان و .... شده، و یا گمان می‌شد بوی غذای خاصی باعث باد کردن سینه‌ها شده، و ... است. اعتقاد بر این است که زدن دست راست و یا یکی از دو دست گرگ به پشت زن در طرف پستان پر شیر و یا بی شیر، و یا زدن مستقیما بر روی محل عفونت و یا غده‌ای که بر پستان ظاهر و باعث قطع جریان شیر شده است، و یا مالیدن و یا گذاشتن دست گرگ به مدت چند ساعت بر روی سینه‌ی زن، ترشح شیر را آغاز و یا قطع شده‌گی آن را رفع کرده باعث آمدن شیر می‌شود. منطق استفاده از «قورت اه‌لی» در این مورد، ارتباط دادن قطع شدن شیر با اضطراب و تشویش و استرس، در نتیجه استفاده از کارکرد مولفه‌ی شوک و ترساندن «قورت اه‌لی چه‌کمه» - که فوقا ذکر شد- برای روان کردن شیر از پستان پر شیر است.
رضا جنتی از خوی در باره‌ی استفاده از قورت اه‌لی برای روان کردن شیر پستان، به نقل از مادرش چنین می‌گوید: «اه‌مجه‌یی شیشه‌ن قادین اوچون قول‌لانارلار. قوردون ساغ اه‌لی‌نی وورارلار، شیشی یاتار. دؤشو گه‌له‌ن قادین‌ین کوره‌یی‌نه ووراردی‌لار. دیکسیندیره‌رمیش‌له‌ر. بؤیله‌جه دؤشو گه‌لیر. ته‌زه اوشاغی اولان خانیم‌لارین گاه‌دان بیر اه‌مجه‌یی شیشرمیش یا ساغ یا سول، گؤینه‌رمیش و اوشاغا سوت وئره‌بیلمه‌ز او حالت‌ده و قولونو ته‌رپه‌ده‌بیلمه‌ز. قوردون قورودولموش ساغ اه‌لی‌نی قادین‌ین کوره‌یی‌نه (شیشه‌ن مه‌مه‌سی طرفی‌نه) ووراردی‌لار. ... بو آردا بیر یان‌بیلگی ده وئردی. آرازدان گئچه‌ن آدام‌ین ساغ باشماغی‌نین دا بو اؤزه‌ل‌لییی واریمیش».
حتی در استان‌های مرکزی و همدان تورک‌ایلی، شخصی به اسم هیبت اشعاری تورکی سروده که در آن‌ها ارتباطی بین گرگ و شیردهی گوسفندان برقرار شده است: «گئچه‌ن ایل‌له‌رده (قدیم) بیزیم طرفیمیز که‌ندله‌رده بیر نفر هیبت آدلی واریدی کی بیر ده‌نه قوردو شکار ائدیب اونون ده‌ری‌سی‌نی سویان‌دان سورا ایچی‌نه سامان دولدوروب و بیله‌سی‌نه بند سالمیشدی چیینی‌نه آتماق اوچون. (تا کسی درمی؟) اونو چیینی‌نده دولاندیریب که‌ندله‌رده اوخویوب پول ییغاردی». هیبت‌ین شعرله‌ری:
قورد گه‌لدی های، قورد گه‌لدی - داوارلارا سوت گه‌لدی
هیبت‌ین گه‌لمه‌یی‌ینه‌ن- خیر و برکت گه‌لدی»[24]
ملزمه‌ها و تکنیک‌های جنبی حین معالجه‌ی قورت اه‌لی چه‌کمه
در حین اجرای تداوی قورت اه‌لی چه‌کمه از ملزمه و تکنیک‌های دیگری مانند دؤرت آیاق‌لی اوتوراجاق (چهارپایه) که شخص بعد از گذر از روی و یا زیر قورت اه‌لی بر آن می‌نشست، اوزه‌رلیک (اسپند) که به آلتی به اسم توولاما (کؤمورو آلیشدیران کیچیک ده‌میرده‌ن بیر زه‌نبیل) می‌ریختند و دود بسیار تولید می‌کرد، داغ‌لانمیش اوراق‌چا (داس‌چه‌ی داغ شده) و یا ده‌میر حلقه (روایت سعید داوری نیکو) که بعد از مرحله‌ی معالجه با قورت اه‌لی کودک از داخل آن می‌گذشت، ایستی قاشیق (قاشق گرم طبع روایت بهرام اسدی، ....)، خواندن دعاها حین معالجه، جیغ کشیدن و دویدن، اوتاق تاریک و ... برای ایجاد دلهره و ترس استفاده می‌شد.
بای‌به‌ک ته‌بریزلی توصیفی جالب از اوتاق یک خانم مسن طبیب مردمی تورک بنام «به‌چچی خه‌ججه» (بندچی خدیجه) در محله‌ی عم زین الدین تبریز می‌دهد که به تداوی «قورت اه‌لی چه‌کمه» هم می‌پرداخت. بنا به او در اوتاق محل کار به‌چچی خه‌ججه آویزه‌ها، زیر تشکش سنجاق، خنجر، سر تیر، نعل اسب، اسپند، خرده‌های زغال، سقز سفید، شیره‌ی درختان، گل‌های خشکیده، ساقه‌های بریده شده‌ی نازک درخت تبریزی، .... وجود داشت. (بای‌به‌ک ته‌بریزلی: «بو قونو ایله ایلگی نئچه ایل اؤنجه بیر یازیم‌دا ته‌بریز شه‌هه‌ری‌نین عم‌زئینه‌ددین محله‌سی‌نده «به‌چچی خه‌ججه» یانی همان «بندچی خدیجه» خانیمین قورت اه‌لی ایله توختاتدیغی اوشاق و بؤیؤک‌له‌رده‌ن سؤز ائتمیشدیم. بو ایش‌له‌ری گؤره‌ن خدیجه خانیم او زامان ۶۰ یاش‌لاری‌ندا اولاردی. خبریم یوخ نئجه اولدو، آنجاق اونون اوتاغی‌ندا اولان بیر سیرا آسقی‌لار، دؤشه‌ک آلتی‌ندا ساخلادیغی سانجاق، خه‌نجه‌ر، اوخ اوجو فیلان، آت نالی و اؤزه‌رلیک، حتتا کؤمؤر اوغونتوسو، آغ ساققیز، آغاج‌لاردان آلینمیش شیره، قورو چیچه‌ک و بیر ده اینجه بوی‌دا که‌سیلمیش قه‌له‌مه‌له‌ر یادیم‌دا قالیپ. اوشاق‌لارین بورنونو پؤفله‌مه‌ک، قورخو چیخارتماق، پامبیق یاندیرماق، سینیق‌چی‌لیق و ده‌ری خسته‌لیک‌له‌ری‌نه یاغ - پماد دؤزه‌لدیپ سؤرتمه‌ک فیلان بو خانیمین ایش‌له‌ری‌نده‌ن ایدی. اوفوروک‌چولوک، بئله تیغ چه‌کمه‌ک وس. کیمی ایش‌له‌ر گؤره‌ردی. اؤزؤ چوخ غضب‌لی گؤرؤنسه ایدی، هرده‌ن گؤلدویونو ده گؤرموشدوم. رحمت‌لی هرده‌ن بیله اولسا دا، اوشاق‌لارا شیرنی فیلان وئریپ آغلامالاری‌نی دایاندیراردی»).
مولفه‌ی دیسکیندیرمه‌ک – ترساندن و از جا پراندن
در تداوی با قورت اه‌لی، خود قورت اه‌لی و ابزارهای دیگر (داغ‌لانمیش اوراق‌چا، ایستی قاشیق، ده‌میر حلقه، ...)، اوتاق تاریک، و کل اتموسفر دلهره‌آور و میستیک آفریده شده توسط اهمچی شفابخش، به صورت پادزهری برای زهر، یعنی ایجاد استرس و ترساندن برای ریشه‌کن کردن ترس و اضطراب و استرس قبلا موجود دیگری بکار می‌رود. بنا به بهرام اسدی، اهمچی در بعضی موارد حتا با جیغ کشیدن و دویدن ناگهانی سعی به ترساندن و از جا پراندن مریض می‌کند: (بهرام اسدی: «حجی پیرلی که‌ندی‌نده هه‌له ده آدام داغ‌لاماق گه‌له‌نه‌یی داوام ائدیر. اصلی‌نده دیکسیندیرمه‌ک‌دیر. بیر ایستی قاشیق ایله یا حتتا بیرده‌ن بیره چیغیریب قاچماق ایله مریضی دیکسیندیرمه‌یه چالیشیرلار»). در میان اویغورها در تورکستان شرقی (چین)، روش معالجه‌ی «قورت اه‌لی چه‌کمه» و یا «قورت اه‌لی چالما» (نام دیگر: «آلاز[25]») یک نوع شوک تراپی است. اعتقاد بر این است که با این تداوی ترس شخص ریخته می‌شود: «قوردو تؤکولدو». در خاطره‌ی توپراق قالا «ترسیدن» برادرش و «مالیدن دست گرگ بر شانه‌های کودکان» ذکر شده که هر دو مولفه‌هایی از مودالیته‌ی معالجه‌ی «قورت اه‌لی چه‌کمه» هستند. عین این تداوی در میان تورکمن‌ها هم وجود دارد[26]. سعید داوری نیکو صراحتا می‌گوید تداوی «قورت اه‌لی چه‌کمه» برای ترساندن شخص - که بنا به او معمولا کودکان زیر ١٥-١٧ سال و زنان بودند - و به عنوان یک روش معالجه‌ی پیسیکولوژیک بکار می‌رفت. در روایت بای بک تبریزی گفته می‌شود کودکان از ترس گریه می‌کردند و اهمچی - خانم طبیب مردمی برای آرام کردنشان به آن‌ها شیرینی می‌داد .... در طب مودرن و علمی امروزی بروز شده‌ی این نوع معالجه بر اساس معروض کردن واقعی و یا مجازی تدریجی و یا دفعتا شخص به آنچه از آن ترس و خوف دارد و باعث استرس و تشویش او می‌شود، مقبول و رایج و نوعی از «داورانیش توختاتی»، (رفتار درمانی Behavior Therapy) به اسم «قارشی‌لاشدیرما توختاتی» (درمان از طریق مواجهه Exposure Therapy) است که برای طیف گسترده‌ای از «ته‌دیرگین‌لیک پوزوق‌لوق‌لاری» (اختلالات اضطرابی Anxiety Disorders) مخصوصا «اورکوله‌ر» (فوبیاها Phobia) و «به‌لین‌له‌مه» (اختلال استرسی پس از آسیب روانی Post-Traumatic Stress Disorder) بکار می‌رود. این معالجه، موفق آمیزترین روش معالجه‌ی فوبیاها در حال حاضر است.
مولفه‌ی داغ‌لاماق
در روایت بهرام اسدی و سعیدی داوری نیکو گفته می‌شود در رپرتوار معالجه‌ی «قورت اه‌لی چه‌کمه»، «داغ‌لاماق» هم وجود داشت. بنا به سعید داوری در اوتاق یک اوجاق شؤمینه مانند و تنور وجود داشت، داغ‌لاماق با یک اوراق‌چا انجام می‌شد و بنا به بهرام اسدی داغ‌لاماق هنوز هم در آن اوجاق اعمال می‌شود («هه‌جی پیرلی که‌ندی‌نده هه‌له ده آدام داغ‌لاماق گه‌له‌نه‌یی داوام ائدیر»). جالب توجه است کتاب تنکسوق‌نامه طب اهل ختا، که تکنیک‌های داغ کردن طبیبان خاتای یعنی اویغور را مفصلا ذکر کرده است، مکررا یادآوری می‌کند آن طبیبان در استفاده از تکنیک داغ‌لاماق مبالغه‌ی عظیم می‌کنند و آن را بسیار بکار می‌برند[27]. این تثبیت نیز ما را به ارتباط معالجه‌ی قورت اه‌لی توسط اهمچی قادین در حاجی پیرلوی اورمیه با اویغورها راهنمایی می‌کند (در ادامه‌ی مقاله). تکنیک داغ‌لاماق که در گذشته برای مقاصد گوناگونی از جمله متوقف کردن خون‌ریزی، ضد عفونی کردن زخم، و حتی معالجه‌ی بیماری‌های روانی و.... به کار می‌رفت، در طب مودرن و علمی امروزی هم وجود دارد. در حال حاضر تکنیک‌های گوناگون (Cauterization, Cauterisation, Cautery) برای بستن موی‌رگ‌ها و کونترول خون‌ریزی، ایجاد برش‌های نازک حین جراحی و یا بریدن گوشت اضافی و .... بکار می‌رود.
در باره‌ی نام حاجی پیری - حجی پیرلو – اه‌چی بؤرولوگ
نام روستایی که توپراق قالا و دیگران در خاطرات خود ذکر کرده‌اند، در تلفظ محلی تورکی اورمیه «هه‌جی پیرلو» است (حَجی با فتحه) که اکنون داخل محدوده‌ی شمال شرقی شهر شده و در مجاورت محله‌های توپراق قالا، دده ساقی (ده‌ده ساغین)، علی آباد، ابوذر، ته‌که‌لی (تک آلو)، محمد آباد، وکیل آباد، حسین آباد قرار دارد.
هر دو کلمهی «حاجی» و «پیرلو» در نام این روستا و در بسیاری از نام‌های دیگر اماکن در جهان تورکیک، فورم متاخر عربی و فارسی هستند که به جای فورم اولیه‌ی تورکی «اه‌چی بؤرولو» جای‌گزین شده و در اثر ریشه‌شناسی‌های مردمی و یا ریشه‌سازی‌های مولفین خارجی طی روندی موسوم به «به‌نزه‌ر قوندارما» (جعل مشابه)[28] به صورت حجی پیرلو و توسط دولت به حاجی پیری درآمده است. (در روندی مشابه نام تورکی محله‌ی مجاور ته‌که‌لی – تکه‌لو، طائفه‌ای تورک از طرف دولت به نام جعلی و فارسی «تک آلو» تغییر داده شده است).
حاجی – حجی در اصل اه‌جی، و پیرلو در اصل بؤرولو است
اه‌چی – هه‌چی:حاجی موجود در نام‌های اماکن جوغرافیایی جهان تورکیک تقریبا همیشه فورم محرف یک نام اصلی تورکی دیگر است (مانند تبدیل نام اؤزبک‌لو در همدان به حاجی بک‌لو سپس حاجی‌لو[29]؛ و نام آستاراخان به حاجی ترخان در داغستان[30]). در اینجا نیز حاجی محرف «اه‌جی» تورکی است. اه‌چی، اه‌جی (و فورمهای متعدد آن آچه، اه‌چه، هاچا، خاجا، ...) در بسیاری از لهجه‌ها و زبان‌های تورکی به معنی زن محترم و سالمند است. با توجه به زن بودن اه‌م‌چی‌ها به احتمال قریب به یقین، اه‌چی فورم اولیه‌ی قسمت اول نام روستای حَجی پیرلو است[31]. در روایت سعید داوری نیکو هم اهمچی این روستا به عنوان نه‌نه دارد، یعنی زن است. تبدیل «اه‌چی» به «هه‌چی» با افزودن حرف «ه» به اول آن، در تمام زبان‌های تورکیک از جمله اویغوری دیده می‌شود. این اضافه شدن حرف ه به اول کلمه، که خاصیتی کاراکتریستیک در زبان تورکی خلجی است، در لهجه‌های تورکمانی زبان تورکی (در ایران، قفقاز، عراق، ...) و از جمله در لهجه‌های اورمیه بسیار شایع است. مانند تبدیل آسان به هاسات، اه‌لوو به هه‌لوو، ایم به هیم، اؤرمه‌ک به هؤرمه‌ک، اورکمه‌ک به هولکمه‌ک، ...
در زبان‌های تورکیک عنوان محترمانه‌ی مشابهی وجود دارد که برای مردان سالمند مقدس‌مآب، مترادف بابا در فارسی و آتا و ده‌ده در تورکی و کمابیش معادل سنت و قدیس و عزیز در زبان‌های اوروپایی بکار می‌رود. فورمهای گوناگون این کلمهی تورکی چنین است: اه‌چی، اه‌چچی، ایچی، اه‌چه، اه‌جه، ایجی، اه‌جه‌ی، اه‌جی،.. (برادر بزرگ، عمو، پدر، ...)، آچا، آجا (بیشتر به معنی بابا)، اه‌چو (پدر، آتا، اجداد، در تورکی قاراخان‌لی که مقدمه‌ی اویغوری و جغتایی است به معنی ائی بابا، ای پدر در خطاب به خداوند)، .... کلمهی اه‌چی در کتابه‌های اورخون به صورت دو گانه‌ی اه‌چی آپا بکار رفته است (فورم آپا در تورکی ما به صورت آبا هنوز مستعمل است).
بؤرولو: قسمت دوم نام روستای حَجی پیرلو، بؤرولو به معنی دارای گرگ، گرگ‌دار است. بؤرولو مخفف و کوتاه شده‌ی بؤرولوگ در تورکی قدیمی و شرقی از جمله اویغوری به معنی دارای گرگ، گرگ‌دار، منسوب و مرتبط با گرگ است. همانگونه که قبلا ذکر شد، در تورکی اویغور به قورت اه‌لی «بوری قولی» گفته می‌شود. این، اسمی با مسما است و کاملا با عمل‌کرد این اوجاق برای تداوی با دست گرگ موافق و مطابق است.
لازم به ذڬر است که عنوان «پیری» هم، مرسوم در بین گروه‌های متصوفه‌ی تورک از جمله غلات تورک قیزیل‌باش به معنی موسس یک طریقت و یا برترین استاد یک مسلک، پیش‌رو و پیش‌گام و پیشوا، در اصل «بؤره» و «بؤری» تورکان قدیم و باستان (فورمهای لهجه‌ای: بؤرۆ، بوْری، بؤرؤ، بوره، پوُره، پوُرا، پوُر، پۆر، بیره، پیره، پیر، په‌ر، په‌ره، ...) به معنی گرگ و مجازا جسور و بی باک و بهادر، پیش‌رو و پیش‌گام و پیشوا است. بؤره هم‌ریشه با «بورون» در تورکی قدیم به معنی پیش، جلو، قبل، ... و «بؤرؤ – بؤرته – به‌رته» موغولان، موجود در اسامی اساطیری بؤرته‌چینه (بچه‌ی گرگ)، گؤک‌بؤرو، بای‌بؤره (بوی بای‌بؤره‌بک‌اوغلو بامسی به‌ی‌ره‌ک، ده‌ده قورقوت)، ... است. بؤره- بؤری تورکی بعدها طی روند «به‌نزه‌ر قوندارما» و تحت تاثیر «پیر» فارسی، اصطلاحی در تصوف و معادل ده‌ده و آتای تورکی و شیخ و قشّ (منشاء کشیش) عربی، به پیری[32] و در تورکستان چین به پری و ... تبدیل شده است[33]. در موارد معدودی نیز پیر (فارسی) - پیری (فارسی – عربی) مستقیما جانشین بؤره‌ی تورکی قدیم گردیده است (مانند نادر و قادر عربی و قهرمان و بهرام فارسی که به سبب شباهت به ندیر و قاییر و قارامان و بایرام تورکی به جای آن‌ها رایج شده‌اند). بسیاری از نام‌های شخصیت‌های تاریخی تورک در شکل پیره، بیره، بوره و .....، همچنین اسامی جوغرافیائی در تورک‌ایلی مخصوصا غرب آن مانند پئره، روستاهای پیره ولی، پیره‌موس، کوه پیره‌مبه در خوی، .... مرتبط با این بؤره‌ی تورکی بعدها پیر شده است.
نام روستای مجاور دده سققی
در همسایه‌گی روستای حاجی پیرلو (هه‌چی بؤرولو) روستایی با نام «دده سققی» وجود دارد. به نظر هوش‌مندانه‌ی محقق اورمیه‌ای بهرام اسدی، نام‌های این دو روستا می‌باید مرتبط با یک‌دیگر باشند. بهرام اسدی کاملا حق دارد. نام دده سققی مانند نام حاجی پیرلو، محرف و تغییر یافته‌ی یک نام اصلی دیگر تورکی است.
قسمت «ده‌ده» در نام این روستا متناظر با قسمت «هه‌چی» در نام روستای هه‌چی بؤرولو است: هه‌چی: زن سالمند و محترم، ده‌ده: مرد سالمند محترم. در نتیجه «هه‌چی بؤرولو» به معنی زن مقدس دارای گرگ (یعنی شامان و قام زن که با گرگ معالجه می‌کند)؛ و «ده‌ده ساقین» به معنی مرد محترم سلامتی‌بخش (شامان و طبیب سنتی) است.
قسمت «سققی» مشدد و کوتاه‌شده‌ی نام «ساقین» به معنی شفا دهنده است. «ساقین» - «ساغین» در تورکی قدیم به معنی طبیب و شفا دهنده از ریشه‌ی ساغ به معنی سالم و صحیح و با صحت است. این کلمه در دیوان لغات التورک هم (سغن) ثبت شده است. از همین ریشه آتاساغون (آتاساقین، آتاسون، آتاساوون، آتاساقون) به معنی سرطبیب و طبیب‌باشی (طبیب سنتی و شامان) بود. این کلمه به سبب کسب معنی مجازی حفاظت کننده از آسیب‌ها به صورت عنوان بزرگان در میان تورکان «قارلوق» (در تورک ایلی و افشاریورت و .... روستاهای متعددی بنام قارلوق وجود دارند. از جمله در نوبران ساوه، همدان، کنگاور، ... در تورک‌ایلی، و بجنورد در افشاریورت)، هم چنین عنوان وزیران اویغور بکار رفته است[34]. وجود عنوان ساغین در میان اوریغورها اشاره‌ی دیگری است به منشاء اویغوری حاجی پیرلو و دده ساققی. (در ادامه‌ی مقاله).
-حرف ن در آخر ساقین، در لهجه‌ی محلی اورمیه حذف شده است. مانند قالین به معنی فرش که امروزه با حذف ن به صورت «قالی» و خالی تلفظ می‌شود، اما در افغانستان هنوز فورم اصلی و اولیه‌ی آن به صورت «قالین» بکار می‌رود. نمونه‌ی دیگر فورمهای جفنگ – یاوان – یاوه است که حرف نگ – ن اولیه به مرور زمان حذف شده است.
-حرف ق در ساقی باقی‌مانده مشدد شده است. حادثه‌ی مشدد شدن کلمات که در تورکی قدیم و در تورکی شرقی از جمله اویغوری هم وجود دارد، در لهجه‌های اورمیه فوق العاده شایع است. مانند تبدیل قاشیق و دؤشه‌ک و توپوز و ... به ترتیب به قاششیق و دؤششه‌ک و توپپوز و ...[35]. (در زبان تورکی کلمهی دیگری به شکل ساقی (فورمهای لهجه‌ای: ساقین، ساقیم، ساقیق، ...) به معنی سراب وجود دارد که بعید است به عنوان نام شخص بکار رود).
ارتباط اویغوری
نام اصلی تورکی روستای هه‌چی بؤرولو (حجی پیرلو) و روستای مجاور آن ده‌ده ساقین (دده سققی) هر دو در ارتباط با اویغورها – چاغاتای‌های موطن گرفته در این ناحیه از اورمیه و لهجه‌ی آن‌ها، و طب سنتی و مردمی تورک قدیم و باستان مرسوم بین ایشان است. (وجود فورم بؤری به معنای گرگ در لهجه‌ی اویغوری، وجود لقب ساقین برای وزرای اویغوری، وجود معالجه‌ی بؤری قولی به عنوان شوک‌تراپی و استفاده‌ی گسترده از تکنیک داغ‌لاما در تورکستان چین، تلفظ اه‌چی به صورت هه‌چی،....)
همانگونه که معلوم است منطقه‌ی اورمیه و جنوب دریاچه‌ی
اورمیه محل اسکان و توطن انبوه تورکان اویغور، چاغاتای و قیپچاق بود. مقبره‌ی
قبّه‌ای «سؤیومبه‌ت» (سه‌گنبد) اورمیه در سال ١١٨٤ به دوره‌ی حاکمیت توغرول سوم -
خاقان سلجوقی از تورکان اوغوز، به امر «شیش قات» یک نویان - امیر اویغور ساخته شده
است. وی در آن هنگام از امرای مظفرالدین قیزیل آرسلان عثمان بود که هنوز به سلطنت
نرسیده بود و به نیابت از برادر بزرگش اتابک نصرت‌الدین محمد جان بالابان (جهان
پهلوان) دومین پادشاه دولت محلی - دودمان «اتابکان تورک‌ایلی» - دولت «ایل‌ده‌نیزلی»
از تورکان قیپچاق، از تبریز بر منطقه‌ی آزربایجان از تورک‌ایلی و آران حکومت می‌کرد[36]. منطقه‌ی سولدوز – نقده نیز
محل اسکان انبوه تورکان قیپچاق – قازاق و اویغور – موغول و قاراپاپاق - ترکمه است
که واسطه‌ی انتقال کلمهی «جاراو» در اصطلاح «تورکه جاراو» (به «تورکه چارا»
تحریف شده) به قفقاز جنوبی و تورک‌ایلی بوده‌اند. حتی بعضی از محققین (رسول بؤیوک‌وند)
لهجه‌های تورکی استان آزربایجان غربی را لهجه‌های اویغور - افشار زبان تورکی در
تورک‌ایلی نامیده‌اند. نهایتا آن که تورکستان (جدید) نامیده شدن اورمیه (و خوی
و ...) قسما با الهام گرفتن از نام تورکستان قدیم در چین و یا موطن اویغورها بوده‌است.
بین نام‌های اورمیه و اورومچی (مرکز تورکستان چین) هم شباهتی تصادفی وجود دارد.
گؤروتون یازی‌سی:
اهمچی
قادین‌ین قورداه‌لی توختاتی‌سی، هه‌چی بؤرولو اوجاغی، اورمو
EMÇİ QADIN’IN QURTELİ TOXTATISI, HEÇİ BÖRÜLÜ OCAĞI, URMU
[1] کلاویخو: مردم منطقه‌ی اورمیه «تورک» هستند و سرزمین خود را «تورکوستان» می‌نامند
[2] ریشهشناسی نام «تورکه جاراو – تورکه چارا» طب مردمی تورک
[3] در ریشه‌یابی اصطلاح تورکه سایا: به سبک و قاعده‌ی تورکان؛ سخن صریح و جسورانه، عملی، متمرکز بر موضوع و معطوف به نتیجه
[4] Toprak Qala, 5 September 2022: “Urmu’da bir
kend var adı Heci Piri. Çox özel bir EMİCİ medeniyeti var. Biz uşaqlıqdan oranı
tanırdıq. Biri naxoşlayıp ve ya ruh xesteliyi olanda EMİCİ Xanım’ı çağırıp,
ilaç bulardılar. Bu qedim Şaman inancından qalmış bir şifa yoludur. EMİCİ
Xatunlar o zamanın doktorları sayılırdı. Ellerinde bir qurt eli, üzerlik ve
başqa ilac melzemeleri var idi. Bir gün EMİCİ Xanım bizim éve geldi ve uşaqlara
üzerlik ve qurt elini omuzlarımıza sürdü. Menim qardaşım 8 yaşında[ydı], qurt
elinden qorxup qaçdı”.
[5] Saeid Davari Nikou: “Heci Pirli doğrusu,
indi de var. Bir Ocaq olaraq cemâet géderdiler hâcet bulmağa. Bir yér varıdı
şömineye benzer, içinde od (âteş) yandırardılar davamlı. Sonra niyyet édip
daşları yapışdırardılar duvarına. Qalsaydı yani niyyetler olumlu, düşseydi
olumsuz. Bir de Qurd Eliyle, dağlanmış oraqça ile diskindirmek [var idi] bir
teher piskilojik derman kimin. Genelde xanımlar ve uşaqlar géderdi. Men de
sekkiz yaşımda anamla küçe ehâlisi birlikde dört daşqayla gétmişdik. Uşaqlar
eylenmekden candan düşdüler, qadınlar heyecandan.”
[6] Qurutulmuş iki qurt eli bir tenefle birbirine
bağlatılmış ve insanları (genelde qadın və 15/17 yaş altı uşaqları) önce bu
ipin üstünden géçirmek ve qorxularını azaltaraq ağacdan 4 ayaqlı bir oturacaq
üstünde oturdurdular. Bir tovlama (kömürü alışdıran kiçik demirden bir zenbil)
üstüne üzerlik töküp çoxlu tüstü yaratmaqla, duvalar oxumaqla birlikde önce
qurd elini dizlere, sonra küreklerine vuraraq qorxunu zirveye çıxartıp, sonrası
otda qızdırılmış bir oraqçayla dağlandırardılar. Diskindirmekle qorxunu ve bir
sürü xesteliyi yox éderdiler.
[7] Behram Esedi: “Urmu ağzında umumiyetle Hacı
déyil, Heci diyilir. Urmuda bu adı daşıyan iki kend var. Birinin qonşu kendi
Dede Seqqi. bu Dede ile o Pirin ilgisi olmalı. Heci Pirli kendinden hele de
adam dağlamaq geleneyi davam édir. Eslinde diksindirmekdir. Bir isti qaşıq ile
hetta birden bire çığırıp qaçmaq ile merizi diksindirmeye çalışırlar. Urmuda
Qurt Tepe adlı bir kend daha vardır ...”
[9] Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus)
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/codex-cumanicus-kodeks-kumanikus.html
[10] یئمله‌ک: یئملیک، یئملیک اوتو، یئلمیک (در بعضی نقاط تورک‌ایلی)،
که‌ندی‌لییی‌نده‌ن یئتیشه‌ن ساری چیچه‌ک‌لی و یئمه‌یی یاپیلان، چیچه‌یی و کؤکو ساغ‌لیق
اوچون قول‌لانیلان بیر اوت. شاید محرف یئنیله‌ک ← یئنله‌ک ← یئمله‌ک ← یئملیک ← یئلمیک (یئنیلمه‌ک:
خورده شدن، -ه‌ک پسوند اسم‌ساز از فعل، جمعا به معنای خورده‌شدنی، خوردنی)؛ و یا
هم‌ریشه با «اه‌م» به معنی دوا و درمان و شفاء و .....
منظومه‌ی
تورکی نصرالله خان آسلان کاهارلی - فانی درجزینی رزنی همدانی، که‌ند یاشامی ایله
که‌ندلی آروات و قیزلارین یاشانتی‌سی
[11] ده‌ده قورقوت اوغوزنامه‌سی‌نین دیرئسدئن و واتیکان نوسخه‌له‌ری‌نده،
بوی‌لارى آنلاتان اوزان، هر بویون سونوندا ده‌ده قورقوت دیلی‌نده‌ن بیر «یوْم»
آنلاتیر. یوْم تورک‌جه‌ده «قوت‌لو که‌له‌مه» و یا «خئییر دوعا» آنلامی‌ندادیر. تورک‌جه‌میزده
علاج و داوا آنلامی‌ندا اولان «اه‌م»، فرشته و ملک آنلامی‌ندا اولان «یوْموش‌چو»
و خئییر دوعا وئرمه‌ک آنلامی‌ندا اولان «یوْم‌لاماق» کلیمه‌له‌رى ده «یوْم» ایله
کؤکه‌ن‌ده‌ش اولابیلیر.
یوم
وئره‌ییم، خانیم هئی! دده قورقوت یوم‌لاماسی‌نین بوتؤو متنی
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/11/blog-post_10.html
M. Levent YENER ÇUVAŞÇA “ЮМ/
[12] یونوس ایمره:
سه‌ن‌سین
کریم، سه‌ن‌سین رحیم/ آللاه سانا سوندوم اه‌لیم
سه‌ن‌ده‌ن
آرتیق یوخ‌دور اه‌میم/ آللاه سانا سوندوم اه‌لیم
سید عمادالدین نسیمی تورکمان:
اه‌م
بولونماز نه‌سنه‌یی قوی اه‌پسه‌م اول، درمان بودور
قاضی برهان الدین سیواس‌لی:
دئدیم
لبینی سورسام و اهمسهم اولا می؟/ بو دردیمه به‌نیم عجب
اه‌م سه‌م اولا می؟
لبین‌ده‌ن
بیر اه‌م ایسته‌دیم، مرصع ائیله‌دی جامیم/ مئی ایمیش دردیمه درمان،
نه شیرین استمالت‌دیر
آشیق غریب:
نه‌دورور
تن رنجی، نیجه اه‌م گه‌ره‌ک/ اول جراحت‌دیر آنا
مرحم گه‌ره‌ک
چون
ده‌نیزدیر دونیا سه‌ن آن‌دا گه‌می/ ایمدی نئیمیش گؤر
سلامت‌لیک اه‌می
Derleme Sözlüğü (Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü)
[13] Zafer Önle DİVÂNÜ
LÜGÂTİ’T-TÜRK VE KUTADGU BİLİG’DE TIP TERİMLERİ
[14] Emici (I): Doktor, operatör, ebe. (-Adana)
Türkiye'de
Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Ankara,Türk Dil Kurumu,1972. cilt: 5. E-F ( e -
fürgen ) Tarama Sözlüğü
[15] مانند «به‌رکه» از اسم به‌رک، «اه‌رکه» از اسم اه‌رک، «ساوا» به
معنی خبر خوش، مژده از اسم ساو (ساب قدیمی)؛ گؤزه- چشمه‌ی آب، یالازا - شعله، توره-
قوره به معنی خان‌زاده، امیرزاده، شاه‌زاده و از کلمات معاصر: ایلکه- اصل،
پرنسیب، جوره- نوع.
یک
تانیق‌لیق-استشهاد‌نامه‌ی تورکی در بخشودن کابین-مَهریه‌‌از ١٣١٥-١٣٣٥ میلادی
[16] Fatih TEKEL Halk Hekimliğinde
Sağaltıcılar
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1611933
Emçi
ne demek, Otacı ne demek, Ataman ne demek?
[18] علی حاجی‌لو: «بیزیم
ائل‌ده، قدیم‌کی شاهی‌سئوه‌ن‌له‌ر و همدان حومه‌سی‌نده اولان تورک‌له‌ر و قاراقان
توپراغی‌ندا یاشایان‌لار، قوردون اه‌لی‌نه چوخ اینانمالاری واریدی و دئییردی‌له‌ر
هر ائوده کی قوردون اه‌لی اولسا ارواح خبیثه اورا اوتوراق سالابیلمه‌ز. بیله
بیلیرمیش‌له‌ر هر ائوده کی قوردون اه‌لی اولسا اوردا قؤرخو، یامان‌لیق و اوره‌ک
ویرما اولماز. هرائوده کی بیر آروادین اوشاغی دونیایا گه‌لیرمیش اونون باشی‌نین
آلتی‌نا قوردون اه‌لی‌نی قویورموش‌لار تا بیله‌سی‌نه پیس‌لیک یئتیشمه‌یه. بعضی‌له‌ر
قوردون تنه‌سی‌ینه‌ن جادو جنبل ائلیرمیش‌له‌ر، تا عاشق و معشوق بیر بیری‌نین گؤزونه
پبس گه‌له و اولارین آراسی‌نا آیری‌لیق سالالار. هر اه‌ر آرواد یا گه‌لین بالدیز
یا ایککی گونونون آراسی‌ندا پیس یئل اه‌سیب و محبت‌لری قیسسالیرمیش، دئیرمیش‌له‌ر
فیلان کس‌له‌ره قورد یاغی سورتوب‌له‌ر. اینانلو طایفه‌سی‌نده بیر تیره‌نین آدی
قوردلاردی کی قوردون آدی‌ندان ایستفاده ائلیرمیش‌له‌ر و چؤخ کؤمه‌ک‌یمیش؛ مثلا
گئجه واقتی‌ندا قارانلیق‌دا یا چای قیراغی‌ندا خلوت یئرده یا بیابان‌دا قورخولو
یئرده قوردون آدینی بسم الله‌ینان چاغیران‌دا اوره‌ک‌له‌ری قوّت تاپیرمیش».
علی حاجی‌لو. اؤلو قوردون اه‌لی‌نین حکمتی. (قاینار شخص: رحمت‌لیک
آنام حاجیه خانیم رمضانی، بیسواد، طایفه قارا قویون‌لو، تیره فرهادلی، وفات ۷۵)
[19] Kaşkayı Türklerinde Çocukların nenni/beşiğinden kurt
eli asılır
https://tr.wikipedia.org/wiki/Bozkurt_(mitoloji)
Kaşkay Türklerinde ise çocuğu beşiğe koymadan önce yastığının altına
bıçak konulur, beşiğe konulduktan sonraysa başının olduğu taraftan beşiğe kurt
ayağı atılır.
Kaşkayi Türklerinde doğan uşağın korkusuz
olması için yastığının altına bıçak konur ve başının olduğu yerden beşiğe kurt
eli atılır.
HALEP TÜRKMENLERİ İLE KAŞKAY TÜRKLERİNİN HALK KÜLTÜRÜ UNSURLARININ KARŞILAŞTIRILMASI
[20] Yashar
Ostajloo Sadeghi
«من
بچه بودم یادم [می‌آید] در طایفه‌ی ما (استاجلو، فریدن اصفهان، روستای نهر خلج) هم
یک دست گرگ بود که در نزد بزرگ طائفه بود، از آن برای ترساندن برای شفا استفاده می‌شد.
داخل لباس‌ها چاقو قرار می‌دادند که «آل» نیاد ... و چند طناب مانند ازمو بود که می‌گفتند
موی بافته شده‌ی جن‌ها هست که از طرف طایفه‌ی ما بریده شده و ما از جن‌ها گرو داریم.
به همین خاطر جن‌ها به‌طایفه ی ما آسیب نمی‌رسانند».
[21] HALK İNANÇ KÜLTÜRÜNDE YAŞAMAKTA OLAN KURT BİR DÖNEMİN
TOTEMİ Mİ İDİ?
Yrd. Doç. Dr. Ali Osman ABDURREZZAK *, Dr. Yaşar KALAFAT **
[22] Dr. Yaşar Kalafat TEBDİLİ KIYAFET´DEN YOLA ÇIKIP HALK
İNANMALARI KÖPRÜSÜNDEN GEÇİPMİTOLOJİK DÖNEME YOLCULUK YAPMA
Uygur
Türklerinde, Kurt eli çekme uygulaması, “Alaz”, kurt eli çalma” olarak geçer.
Kurt pençesi şok tedavisinde sırta ve
boyna çalınarak yapılır. Uygur Türklerinde de
kurt dişi, kurt kemiği ve kurt tırnağı nazardan korunmak için kullanılır.
Anadolu´da Kurdun aşık kemiğinin cepte taşınmasının bereket getireceği inancı
da çok yaygındır. Kurt ciğeri yemiş olan kimsenin hayvan hastalıklarının tedavisinde başarı
olacağı, ayrıca cesur olacağına inanılır.
[23] محمد رزاقی، زنگان‌دا
قورد اوجاغی
[24] KURT İLE İLGİLİ TÜRKE
ÇARELERDE / HALK TABABETİNDE İNANÇ VE UYGULAMALAR
kurdun arka ayağından
yararlanılarak yapılan bir tedavi şeklinin adıdır. Bunun için kurdun
dirseğinden kesilmiş arka ayağı saklanır. Soyulan bu ayak kemiğinin pençe kısmı
tırnakları ile birlikte muhafaza” edilir, saklanır. Herhangi bir şekilde
korkmuş olan yetişkin kimsenin çıplak sırtı 3 veya 5 defa tırmalanır. Sonra bu
ayağın taban kısmı ile korkan kimsenin sırtına aniden vurularak hastanın
tiksinmesi, ürpermesi sağlanır. Tedavi
aracı olan bu ayak 3-5 köyden sadece bir evde bulunur.. Bu uygulama ile korkan
kimsenin korkusunun giderildiğine inanılır. Bu uygulamaya ‘Kol Çekmek’
denildiği gibi ‘Kurt eli Çekmek’ de denir. Bunu çok kere Ocak olarak da bilinen
kocakarılar yaparlar. Tedavisi biten şahıslar için ‘Kurdu Döküldü’denir. Bazı
yörelerde ‘kurt Eli Çekmek’ olarak da
bilinir. Alaz/kurt eli çalınan kimsenin bu el boynuna ve şakaklarına da
sürülür. Ayrıca sütü göğsünde biriken annelerin göğüsleri de bu yöntemle tedavi
edilirler. Bu uygulama Çarşamba ve cumartesi günleri yapılır. Bu bölgede ayrıca
kurt dişi, kurt kemiği ve kurt tırnağı nazardan korunmak için kullanılırken
bunlarla birlikte dağdağan otu, deve tırnağı ve devetüyü, kedi tırnağı, kara
taş kullanılır.
[25] علی حاجی‌لو. اؤلو قوردون
اه‌لی‌نین حکمتی. (قاینار شخص: رحمت‌لیک آنام حاجیه خانیم رمضانی، بیسواد، طایفه
قارا قویون‌لو، تیره فرهادلی، وفات ۷۵)
[26] آلاس و یا در تورکی غربی آلاز، گرداندن یک پارچه‌ی به آتش کشیده شده
بر اطراف مریض و همزمان گفتن آلاس آلاس در مراسم آیینی است. این مراسم به نام
آلاس‌لاما برای راندن ارواح خبیثه در بسیاری از ملل تورکیک شرقی (قازاق، باشقورت،
چوواش، یاقوت، ...) وجود دارد[23]. (آلازلاما: معالجه با آتش،
تمیز کردن با آتش). کلمهی آلاز که نام رب النوع محافظ اوجاق و آتش است هم‌ریشه با
آلاو (شعله)، یالدیز، و آل (سرخ) است.
Alaz / Alev / Alazlama
https://12arketip.wordpress.com/tag/alaz/
TÜRK SÖYLENCE SÖZLÜĞÜ Alazlama
[27] Qias Asheri: Gurt eli, möjek eli (Möcek eli)
Yusup Tuwak: turkmenlerin arasinda çok eskilerden miras kalan hatta
musluman olmadan daha önce var olan "porhan"lar sizin dediginiz
tedaviyi ruh hastar için küllaniyorlar. Onlar ruh hastasini çubuklarla
dövüyorlar. onlar mavera altabiehye inaniyorlar ve kendi cinlarila mavera
altaniehle irtibat kuruyorlar ve ağaç dallarila hastayi vurup şeytani onun
vucudundan çıkarmaya çalışıyorlar. ay buda şoňa meňzeş zat bolmali emçi gurdiň
elini näsag adamiň arkasina wuryar, ya de süryar diyar
[28] تنکسوق‌نامه طب اهل ختا
https://alkhazanah.com/media/6032718700413452484.pdf
https://noordoc.ir/thesis/view/13721?pageNumber=632&viewType=pdf
[29] به‌نزه‌ر قوندارما (جعل مشابه): روند جای‌گزین کردن کلمات فارسی و
عربی مشابه به جای کلمات اصلی تورکی
[30] رابینو: روستائیان همدان تورک‌اند و کلمه‌ای فارسی نمی‌دانند.
[31] نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم صفوی از مازندران به تزار روس
میخائیل فییودوروویچ بنیان‌گذار سلسله‌ی رومانوف
[32] Yong Sŏng Li. Türk dillerinde akrabalık adları
(Türk dilleri araştırmaları dizisi) (Turkish Edition)
https://turuz.com/book/title/Turk_Dillerinde_Aqrabaliq_Adlari_Yonq_Sonq_Li
[33] برای اضافه شدن حرف ی به پیر و تشکل پیری
ریشهشناسی
کلمات تورکی - موغولی «میرزه» و «میری»، و کلمهی عربی – پشتون «میرزا»
[34] قرائت صحیح و کامل عبارت یک سنگ قبر در کلّیه‌ی شیخ صفی الدین
اردبیلی و دامقای تورکان اوغوز «قایی» و تورکان قدیم بولغار «دوُل - دوُلوُ» بر آن
[35] -Sagun, şifa verici anlamına geliyor. Divan-ı
Lugat-i Türk'te Sagun: "Karluk boyunun büyüklerine verilen bir
unvan. Yine aynı tarihlerde turfan uygurlarının vezirlerine verilen isim.
-Divanü
Lugat’t-Türk adlı kaynakta hasta karşılığı Sayru, doktor karşılığı Sagun,
baştabip karşılığı Atasagun, Farsça kökenli hasta kelimesinin halk
ağzındaki karşılığı İğ’dir.
-Atasagun, Atasun, Atasavun, Atasagun, Atasağun: Eski
Türkçe “hekim, şaman”. Türk tabibine 'Ata Sagun' denir."
Hamza Zülfikar. Bilim Dili
Türkçe, Türkçenin Yabancılaşmasında Gelinen Düzey.
[36] برای بحثی راجع به مشدد شدن حروف در زبان تورکی نگاه کنید به:
مه‌نیمسه‌دیییم نئچه ایملا بیچیمی
[37] قرائت صحیح و کامل کتیبه‌های کوفی مقبره‌ی قبّه‌ای «سؤیومبه‌ت»
(سه‌گنبد) اورمیه
No comments:
Post a Comment