مه‌نیمسه‌دیییم نئچه ایملا بیچیمی
مئهران باهارلی
بیله- بئله، گیبی- کیمی، ائیله‌مه‌ک، کلیمه- که‌له‌مه، داوشان، آو، سه‌کیز، دوقوز، کؤپرو، یاپراق، توپراق، اؤسکورمه‌ک، آسقیرماق، ایسی، یاسی، که‌ندی-اؤز، ایل-ائل، آوشار، جالاییر، یورت، قورت، بولوت، سوت، جئیلان، هئیلان، گوره‌شمه‌ک، گه‌لیپ، آلیپ، آلامام، گئده‌مه‌م، گه‌لیرسین، سه‌ن‌سین، یاییم‌لاماق، یایین، چه‌کیمسه‌ر، قارارماق، کورد، تورک، سارارماق، تاهران، می؟، باشارماق- باجارماق، یوبات- گئجیک، قیلینج- قیلیج، ....
٭٭٭
ایران‌دا تورک‌جه لهجه‌له‌ریمیزده (تورکمان لهجه‌له‌ری‌نده) دئگی‌له‌ر و دیل قورال‌لاری‌ندا گؤروله‌ن بیر چوخ ده‌ییشیک‌لیک، دوغال و طبیعی‌دیر. آنجاق بونلارین بیر چوخو، دوغال اولماق‌لا بیرلیک‌ده، تورک‌جه‌نین یوزلاشما و یوخ اولمایا اوز توتدوغونون دا به‌لیرتی‌سی‌دیر. بئله اولوم‌سوز ده‌ییشیک‌له‌ره، ایران‌دا اولوشماق‌دا اولان ادبی (گؤرکول) - معیار (اؤلچون) تورک‌جه‌ده یئر وئریلمه‌مه‌سی گهرهکدییینه ایناندیغیم اوچون، مه‌ن اؤز چاپیم‌دا یازی‌لاریم‌دا اونلاردان قاچینمایا و دوزه‌لتمه یاپمایا چالیشیرام.
بیله - بئله: لهجه‌له‌ریمیزده ایکی فرق‌لی «این‌گونه» و «حتّی» آنلام‌لاری اوچون، عئینی «بئله» کلیمه‌سی ایش‌له‌دیلیر. اویسا اه‌سکی متین‌له‌ریمیزده بو ایکی فرق‌لی آنلامی آنلاتماق اوچون ایکی فرق‌لی «بؤیله» و «بیله» کلیمه‌له‌ری ایش‌له‌دیلیردی. گئنه‌ل بیر قورال اولاراق مه‌ن اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده فرق‌لی آنلام‌لارین عئینی کلیمه ایله آنلاتیلماسی‌نی، دیلین یوخسول‌لاشماسی و اؤلوشگه‌مه‌سی اولاراق گؤروره‌م. بو نه‌ده‌ن‌له اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده «بئله» و «بؤیله» کلیمه‌له‌ری‌نی ته‌ک‌جه «این‌گونه»، و «بیله» کلیمه‌سی‌نی ده فقط «حتی» آنلامی‌ندا ایش‌له‌دیره‌م.
گیبی - کیمی: تورک‌جه‌ده «کیمی» کلیمه‌سی، «بعضی، تعدادی» آنلامی‌ندادیر. اؤرنه‌یین: کیمی اینسان‌لار، یعنی بعضی اینسان‌لار. اه‌سکی‌ده‌ن «مانند» آنلامی‌ندا اولان «که‌بیک – که‌بی – کیبی - گیبی» کلیمه‌سی، گونوموزده به‌نزه‌ر بیچیم‌ده و «کیمی» اولاراق یازیلیر و سؤیله‌نیر. ایکی فرق‌لی «بعضی» و «مانند» آنلام‌لاری‌نین ته‌ک «کیمی» کلیمه‌سی ایله گؤسته‌ریلمه‌سی، مه‌ن‌جه دیلیمیزی سیسقا و یوخسوللاشدیریر. بو نه‌ده‌ن‌له اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده اه‌سکی یؤنته‌مه اویاراق، «کیمی»نی «بعضی»، و «کیبی» - «گیبی»نی «مانند» آنلامی‌ندا ایش‌له‌دیره‌م.
ائیله‌مه‌ک: تورک‌جه‌ده «ائیله‌مه‌ک» مصدری، ائتمه‌ک، قیلماق آنلامی‌ندادیر. بونون اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده «ائله‌مه‌ک» اولاراق یازیلماسی و سؤیله‌نمه‌سی یانلیش‌دیر.
کلیمه- که‌له‌مه: اه‌سکی تورک‌جه‌ده گفتن آنلامی‌ندا اولان «که‌لمه‌ک-که‌له‌مه‌ک» مصدری وار ایدی. بو کؤکه‌ن‌ده‌ن یاپیلان «که‌لْمه-که‌له‌مه» ایسه دوعا و سخن و .... دئمه‌ک‌دیر. بو تورک‌جه «که‌لمه – که‌له‌مه» ایله، عرب‌جه «کَلَمه»نین آیری اولدوق‌لاری‌نی وورقولاماق اوچون، مه‌ن تورک‌جه اولانی «که‌له‌مه»، عرب‌جه اولانی ایسه «کلیمه» بیچیمی‌نده یازیرام.
آو - اوو، داوشان، دووشان: بوگون‌کو لهجه‌میزده اه‌سکی « آو » سه‌س‌له‌ری‌نین چوخو « وْو » اولاراق سؤیله‌نیر. اؤرنه‌یین «آو» (شکار) یئرینه «اوْو»، «داوشان» یئرینه «دوْوشان»، «یاووز» یئرینه «یوْووُز»، «آووج» یئرینه «اوْووُج»، «یاووق» یئرینه «یوووُق»،.... مه‌ن اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده اه‌سکی‌ده‌ن اولدوغو گیبی، « آو » بیچیم‌له‌ری‌نین قورونماسی گهرهکدییینه اینانیرام. بونا گؤره ده اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده «آو»، «داوشان»، «یاووز»، «آووج»، «یاووق»، .... بیچیم‌له‌ری‌نی یئی‌له‌ییر و ایش‌له‌دیره‌م.
سه‌کیز، دوقوز، چوخور، ... : گونوموز لهجه‌له‌ری‌نده بعضی تورک‌جه کلیمه‌له‌رده حرف‌له‌رین مشدّد اولماسی گؤرونور. اؤرنه‌یین سه‌ککیز، دوققوز، ساققیز - سققئز، قاششیق، دؤششه‌ک، ائششه‌ک، توپپوز، چوققور (چوخور)، ایککی، بیججه (بیرجه)، قیسسه (قیسا)، گه‌ممیره‌ک (گه‌میره‌ک)، آججی (آجی)،... حرف‌له‌رین بو مشدّد اولما اولایی (تشدید، ایکی‌له‌مه) بیر سیرا لهجه‌ده چوخ یایقین اولوپ ته‌ک‌جه تورک‌جه کلیمه‌له‌رله سینیرلی دئییل‌دیر: تاززه (ته‌زه)،... بو دا بیر چوخ سورون‌لا بیرلیک‌ده، بو کلیمه‌له‌رین کؤکه‌ن‌له‌مه‌سی و تورک‌جه دیل‌بیلگی‌سی‌نده سورون یارادیر. اؤرنه‌یین توپپوز و دؤششه‌ک کلیمه‌له‌ری‌نین کؤکه‌نی «توپپ» و «دؤششه» دئییل، «توپ» و «دؤشه»دیر. بو ایکی‌له‌مه اولایی اه‌ک‌له‌رده گؤرولور. اؤرنه‌یین -ه‌مه‌مه‌ک اه‌کی (پسوند نتوانستن)، -ه‌ممه‌مه‌ک دییه سؤیله‌نیر (-ه‌مه‌دیم ← -ه‌ممه‌دیم ← -ه‌نمه‌دیم: دییه‌مه‌دیم ← دییه‌ممه‌دیم ←دییه‌نمه‌دیم، سئوه‌مه‌دیم ← سئوه‌ممه‌دیم ←سئوه‌نمه‌دیم، مینه‌مه‌دیم ← مینه‌ممه‌دیم ←مینه‌نمه‌دیم، یئرییه‌مه‌دیم ← یئرییه‌ممه‌دیم ←یئرییه‌نمه‌دیم، قاچامادیم ← قاچاممادیم ← قاچانمادیم، ایمه‌ک‌له‌یه‌مه‌دیم ← ایمه‌ک‌له‌یه‌ممه‌دیم ← ایمه‌ک‌له‌یه‌نمه‌دیم، ...) مه‌ن‌جه اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده و تورک کلیمه‌له‌ری‌نده تشدید اولایی‌ندان اوزاق دورماق گه‌ره‌کیر. دولایی‌سی ایله مه‌ن «سه‌کیز»، «دوقوز»، «چوخور»، «قاشیق»، «توپوز»،.... بیچیم‌له‌ری‌نی ایش‌له‌دیره‌م.
ایسی، یاسی: لهجه‌له‌ریمیزده کیمی « س » حرف‌لی کلیمه‌له‌ر مشدّد اولدوق‌دان سونرا ایکی‌نجی « س » حرفی « ت » حرفی‌نه دؤنوشور: «یاسی ← یاسسی ← یاستی»، «ایسی ← ایسسی ← ایستی»، ..... مه‌ن‌جه اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده بونلارین اؤزگون بیچیمی اولان «یاسی»، «ایسی»، ... قول‌لانیلمالی‌دیر.
کؤپرو، توپراق، یاپراق: لهجه‌له‌ریمیزده بیر سیرا کلیمه‌له‌رده « پ » و « ر » حرف‌له‌ری یئر ده‌ییش‌دیریر (مئتاتئز اولایی). اؤرنه‌یین اه‌سکی «توپراق»، «یاپراق»، «کؤپرو» و .... بیچیم‌له‌ری یئرینه «تورپاق»، «یارپاق»، «کؤرپو» .... سؤیله‌نیر و یازیلیر. مه‌ن اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده بونلارین اه‌سکی بیچیم‌له‌ری‌نی ایش‌له‌تمه‌ک‌ده‌ن یانایام: «کؤپرو»، «یاپراق»، «توپراق»، ....
گؤرسه‌تمه‌ک - گؤسته‌رمه‌ک: بو اؤرنه‌ک، یوخاریدا آنلاتیلان مئتاتئز اولایی ایله ایلگی‌سیز اولوپ، ایکی فرق‌لی کؤکه‌ن‌له‌مه‌ده‌ن قایناق‌لانیر («گؤرسه‌تمه‌ک» «گؤر»، «گؤسته‌رمه‌ک» ایسه «گؤز» کؤکونده‌ن‌دیر). دولایی‌سی ایله مه‌ن‌جه «گؤرسه‌تمه‌ک» و «گؤسته‌رمه‌ک» بیچیم‌له‌ری‌نین هر ایکی‌سی، اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده ایش‌له‌دیلمه‌لی‌دیر.
اؤسکورمه‌ک - اؤکسورمه‌ک، آسقیرماق - آقسیرماق: بیزده «اؤسکورمه‌ک» و «آسقیرماق» اولان مصدرله‌ر، تورکییه‌ده «اؤکسورمه‌ک» و «آکسیرماق» اولاراق سؤیله‌نیر. تورک‌جه‌ده «–قیر، -کیر، -غیر، -گیر،...» سون‌اه‌کی، سه‌س‌له ایلگی‌لی مصدر یاپار: «قیشقیرماق»، «چیغیرماق»، «باغیرماق»، «فیشقیرماق»، «پوسگورمه‌ک»، .... بیزیم ایش‌له‌تدیییمیز «اؤسکورمه‌ک» و «آسقیرماق» بیچیم‌له‌ری بو گئرچه‌یی اؤزله‌ری‌نده یانسیتدیق‌لاری‌ندان دولایی، مه‌ن‌جه اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده ایش‌له‌دیلمه‌ک اوچون، بیزده اولان بیچیم‌له‌ر تورکییه‌ده‌کی بیچیم‌له‌رده‌ن داها اویقون‌دورلار.
افشار – آفشار - آوشار، جلایر - جالاییر، تئیمور - تیمور: بیزیم لهجه‌ده چوخ سایی‌دا تورک‌جه آد، فارس‌جا ائتگی‌سی‌یله، سه‌س اویومو یاسالاری‌نا ته‌رس اولاراق، فارس‌جادا اولدوغو گیبی سؤیله‌نیر و یازیلیر. اؤرنه‌یین «آوشار - آفشار»، «جالاییر» یئرینه فارس‌جادایا اویاراق «افشار» و «جلایر» اولاراق یازیلیر و سؤیله‌نیر. مه‌ن‌جه بو دوروم‌لاردا که‌سین‌لیک‌له تورک‌جه‌نین اویوم یاسالاری گؤزه‌تیلمه‌لی و «افشار» یئرینه «آفشار - آوشار»، «جلایر» یئرینه «جالاییر»، «تئیمور» یئرینه «تیمور» ... ایش‌له‌دیلمه‌لی‌دیر.
جئیلان، هئیلان، گوره‌ش: بیزیم لهجه‌ده بیر چوخ یئرده « ر » و « ل » حرف‌له‌ری بیر بیری‌یله ده‌ییش‌دیریلیر، بو دا کؤکه‌ن‌له‌مه آچی‌سی‌ندان سورون یارادیر. اؤرنه‌یین اه‌سکی «جئیلان»، بیزده «جئیران» اولاراق سؤیله‌نیر، اویسا بوراداکی «–لان»، حایوان آدی دوزه‌لده‌ن سون‌اه‌ک‌دیر (ایلان، سیرتلان، قاپلان، خورتلان، کوهئیلان، قولان، آسلان، ترلان،....). یا دا «هئیلان» (گه‌دییی) بیزده «حیران» اولاراق یازیلیر. اویسا بو آد عرب‌جه قوم‌لوق آنلامی‌ندا اولان «هیلان»دیر. باشقا بیر اؤرنه‌ک «کشتی گرفتن» آنلامی‌ندا اولان «گوره‌شمه‌ک» مصدری‌دیر. بو مصدر بیزده «گوله‌شمه‌ک» اولاراق سؤیله‌نیر. اویسا بو کلیمه‌نین کؤکه‌نی، ایگیت و ساغلام آنلامی‌ندا اولان «کور - گور» کلیمه‌سی‌دیر. مه‌ن بو دوروم‌لاردا دوغرو کؤکه‌ن‌له‌ری گؤسته‌ره‌ن بیچیم‌له‌رین ایش‌له‌دیلمه‌سی‌نده‌ن یانایام: «جئیلان»، «هئیلان»، «گوره‌شمه‌ک»، ...
کورد - تورک، کرد - ترک: فارس‌جا یازی‌لاردا «تورک» یئرینه «ترک» یازیلماسی، اونو «تَرْک» کلیمه‌سی، و «کورد» یئرینه «کرد» یازیلماسی اونو «کَرْد» کلیمه‌سی ایله قاریش‌دیریر. بو قاریشیق‌لیق‌دان ساخینماق اوچون، مه‌ن فارس‌جا متین‌له‌رده ده «ترک» و «کرد» و «لر» یئرینه «تورک» و «کورد» و «لور» (تورکیه، تورکستان، کوردستان، لورستان، ...) بیچیم‌له‌ری‌نی ایش‌له‌دیره‌م.
ایل - ائل: لهجه‌له‌ریمیزین چوخوندا «یورت» و خالق آنلامی‌ندا اولان اه‌سکی «ایل» کلیمه‌سی، «ائل» بیچیمی‌نده سؤیله‌نیر و یالنیز «خالق» آنلامی‌ندا ایش‌له‌دیلیر. بو دا دیلیمیزی یوخسوللاشدیریر. بوندان دولایی مه‌ن «ایل» کلیمه‌سی‌نین یئنی‌ده‌ن «یورت» و «اؤلکه» آنلامی‌ندا ایش‌له‌دیلمه‌سی و یایقین‌لاشدیریلماسی، «ائل» کلیمه‌سی‌نین ایسه «خالق» آنلامی‌ندا ایش‌له‌دیلمه‌سی‌نده‌ن یانایام.
یوبات - گئجیک: لهجه‌میز ایله آزه‌ربایجان‌جادا (آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین رسمی - معیار دیلی) بیر چوخ تورک‌جه کلیمه اونوتولموش، «آرخاییک» آدلاندیریلمیش و یا «تورکییه‌نین‌کی» دییه دیل‌ده‌ن دیش‌لانمیش‌دیر. اؤرنه‌یین «گئجیکمه‌ک» کلیمه‌سی یئرینه همیشه «یوباتماق» ایش‌له‌دیلیر. اویسا «گئجیکمه‌ک» و «یوباتماق» آراسی‌ندا آنلام چالاری واردیر. «گئجیکمه‌ک» هر هانسی بیر نه‌ده‌ن‌له گئج قالماق‌دیر. اؤرنه‌یین ماشین تصادوف ائده‌ر و بیر یئره گئج قالینیر. اویسا «یوباتماق»، اهمال و تعلل و غفلت و تنبل‌لیک نه‌ده‌نی ایله گئج قالماق دئمه‌ک‌دیر، یعنی اؤزه‌ل بیر گئجیکمه‌ک تورودور. گئنه‌ل اولاراق مه‌ن آزه‌ربایجان‌جادا «آرخاییک» و یا «تورکییه‌نین‌کی» دییه دیش‌لانان بوتون تورک‌جه کلیمه‌له‌رین اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی دیلیمیزه قایتاریلماسی و قول‌لانیلماسی‌ندان یانایام.
باشارماق، باجارماق: بو ایکی کلیمه عئینی کؤکه‌ن‌ده‌ن اولمالاری‌نا قارشین، آنلام چالاری‌نا صاحیب‌دیرله‌ر. «باشارماق» فارس‌جا موفق شدن، «باجارماق» ایسه بلد بودن آنلامی‌ندادیر. دولایی‌سی ایله هر ایکی‌سی اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده قول‌لانیلمالی‌دیر.
که‌ندی – اؤز - بیله- که‌ندؤز: مه‌ن‌جه بونلارین هر دؤردو ده اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده ایش‌له‌دیلمه‌لی‌دیر، چونکو آرالاری‌ندا آنلام چالاری واردیر. «که‌ندی»: خود، «اؤز»: خودِ اصل، جوهر و عصاره، «بیله»: ضمیر انعکاسی (بیله‌مه دئدی: بِهِم گفت)، «کندؤزدور»: خودِ خودش است.
گه‌لیپ - آلیپ: آزه‌ربایجان‌جادا (عرب‌جه فونئتییی ائتگی‌سی ایله) همیشه «–یب» اولاراق یازیلان بیچیم، بیزیم لهجه‌له‌ریمیزده گئنه‌ل‌ده «–یپ» اولاراق سؤیله‌نیر. مه‌ن اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده لهجه‌له‌ریمیزده یایقین اولان «–یپ» بیچیمی‌نی ایش‌له‌دیره‌م. «گه‌لیپ»، «آلیپ»، «گؤروپ»، «سئویپ»،...
یورت، قورت، سوت، بولوت: آزه‌ربایجان‌جادا (عرب‌جه فونئتییی ائتگی‌سی ایله) کیمی کلیمه‌له‌رین سونو همیشه «–د» ایله یازیلیر: یورد، قورد، سود، بولود، ..... اویسا مه‌ن اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده بو کلیمه‌له‌رین سونونو، بیزیم لهجه‌له‌رده سؤیله‌ندییی گیبی، «–ت» ایله یازماق‌دان یانایام: «یورت»، «قورت»، «سوت»، «بولوت»، ...
سارار، قارار: تورک‌جه‌ده آددان و یا اؤن‌آددان (صفت‌ده‌ن) فعل یاپان «–یر، -هر» سون‌اه‌کی واردیر: «یاش ← یاشارماق»، «ائو ← ائوه‌رمه‌ک» (متاهل کردن)، «ساری ← سارارماق»، «قارا ← قارارماق». بو سون‌اه‌ک بیزده یا اونوتولموش، یا دا بیر چوخ دوروم‌دا « ل » اولاراق سؤیله‌نیر: «قارالماق»، «سارالماق». مه‌ن بو سون‌اه‌کین ایش‌له‌ک‌له‌ش‌دیریلمه‌سی و دوغرو قول‌لانیلماسی‌ندان یانایام: «یاشارماق»، «ائوه‌رمه‌ک»، «سارارماق»، «قارارماق»، ....
می سورو اداتی: سورو اداتی اولان « می » آزه‌ربایجان‌جادا ایش‌له‌ک دئییل‌دیر، ایش‌له‌دیله‌ن‌ده ده یانلیش اولاراق و یالنیز جومله‌نین سونوندا گه‌لیر. مه‌ن‌جه « می » سورو اداتی هم یازی‌لی و قونوشما دیلیمیزده یایقین‌لاش‌دیریلیپ ایش‌له‌ک‌له‌ش‌دیریلمه‌لی، هم ده دوغرو قول‌لانیلمالی‌دیر. یعنی جومله سونوندا دئییل، سورو قونوسو اولان نه‌سنه و قاورام‌دان سونرا گه‌لمه‌لی‌دیر. اؤرنه‌یین: «چیچه‌ک‌له‌ر چوخ گؤزه‌ل‌دیر» جومله‌سی‌نده‌ن نئچه «می»لی سورو یاپیلابیلیر: ١-«چیچه‌ک‌له‌ر می چوخ گؤزه‌ل‌دیر» (یوخسا آغاج‌لار می) ؟، ٢- «چیچه‌ک‌له‌ر چوخ مو گؤزه‌ل‌دیر؟» (یوخسا بیرآز می) ٣-«چیچه‌ک‌له‌ر چوخ گؤزه‌ل می‌دیر؟» (یوخسا اوجوز مو؟)، ...
آلامام-آلاممام: بیزیم لهجه‌له‌رده یئته‌رسیزلییی بیلدیره‌ن «آلامماز» و «آلانماز» بیچیم‌له‌ری قول‌لانیلیر. اویسا تورک‌جه‌ده «–امماز» و «–انماز» سون‌اه‌ک‌له‌ری یوخ‌دور. بو اصلی‌نده «–اماز» سون‌اه‌کی‌دیر که « م » حرفی بیر سیرا لهجه‌ده مشدد اولموشدور (یوخاریدا آنلاتیلان -ه‌مه‌مه‌ک ← -ه‌ممه‌مه ک اولایی). «–امماز» سون‌اه‌کی‌نین اورتایا چیخیشی، دیلیمیزین یوزلاشماسی و پوزولماسی‌نین آچیق به‌لیرتی‌سی‌دیر. مه‌ن‌جه اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده، «-امما» دییه بیر سون‌اه‌کین وار اولدوغو یانلیش ایماژی‌نی یارادان «آلامماماق» یئرینه، تورکییه‌ده اولدوغو گیبی «آلاماماق» بیچیمی مه‌نیم‌سه‌نمه‌لی‌دیر (آلانمادی، آلامماز، ... یئرینه آلامادی، آلاماز، ...).
گه‌لیرسین - گلیرسه‌ن: بیزیم لهجه‌له‌رده، ایندی‌کی زمان ایکی‌نجی ته‌کیل شخص، «-سه‌ن» سون‌اه‌کی ایله سؤیله‌نیر: «گه‌لیرسه‌ن» (می‌آیی)، «سه‌ن‌سه‌ن» (تو هستی). بو دا اونو شرط کیپی (قالبی) ایله قاریش‌دیریر: «گه‌لیرسه‌ن» (اگر بیایی)، «سه‌ن‌سه‌ن» (اگر تو باشی). بو ایکی فرق‌لی قالیب‌لار بیر بیری‌نه قاریشماسین دییه، مه‌ن اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده ایندی‌کی زمان اوچون «–سین» («گه‌لیرسین»: می‌آیی، «سه‌ن‌سین»: تو هستی) و شرط اوچون «–سه‌ن» («گه‌لیرسه‌ن»: اگر بیایی، «سه‌ن‌سه‌ن»: اگر تو هستی) بیچیم‌له‌ری‌نی ایش‌له‌دیره‌م.
یاییم‌لاماق - یایین‌لاماق: «یاییم‌لاماق» سوموت و مادّی اولان بیر یازی‌لی (کیتاب، قه‌زئته،....) و یا گؤرسه‌ل، ائشیت‌سه‌ل اثرین، کیتاب‌چی‌لار ویا مئدییا آراجی‌لیغی ایله اینسان‌لار آراسی‌ندا منتشر و پخش ائدیلمه‌سی، اوله‌شدیریلمه‌سی (توزیع) آنلامی‌ندادیر. اؤرنه‌یین: «بو کیتاب ١٠٠٠ نوسخه‌ده باسیلیپ یاییم‌لاندی». «یایین‌لاماق» ایسه انتشارات ایشی ایله اوغراشما، بیر شئی‌ین مئدییا (رسانه) آراجی‌لیغی ایله پای‌لاشیلماسی و نشر ائدیلمه‌سی‌دیر. اؤرنه‌یین: «بو تی‌وی خبر پروقرامی دا یایین‌لار»، «یاییم‌ائوی» (ناشر کتاب)، «یایین قورولوشو» (رسانه).
چه‌کینمه‌ک – چه‌کیمسه‌مه‌ک – چه‌کیمسه‌ر: «چه‌کیمسه‌مه‌ک»، ممتنع رای وئرمه‌ک آنلامی‌ندا اولوپ، فعل کؤکونه یا دا آدا آرتیریلاراق فعل دوزه‌لده‌ن «–یمسه» سون‌اه‌کی ایله یاپیلمیش‌دیر (گولمه‌ک ← گولومسه‌مه‌ک، مه‌ن ← مه‌نیمسه‌مه‌ک، ...). بورادان یاپیلان «چه‌کیمسه‌ر» کلیمه‌سی، ممتنع آنلامی‌ندادیر. «چه‌کینمه‌ک» ایسه، اجتناب، امتناع و استنکاف کردن آنلامی‌ندادیر. آنجاق تورک‌جه‌ده «چه‌کینسه‌مه‌ک» دییه بیر مصدر یوخ‌دور. ایسته‌‌ک بیلدیره‌ن «–سه» سون‌اه‌کی ایسه، آدا آرتیریلابیله‌ر (سو ← سوساماق)، آنجاق فعل کؤکو اولان «چه‌کین»ه آرتیریلاماز. دولایی‌سی ایله «چه‌کیمسه‌مه‌ک» و «چه‌کیمسه‌ر» بیچیم‌له‌ری دوغرو، «چه‌کینسه‌مه‌ک» و «چه‌کینسه‌ر» بیچیم‌له‌ری یانلیش‌دیر.
قیلیج - قیلینج: گئچمیش‌ده و گونوموزده بیر سیرا لهجه‌له‌ریمیزده «قیلینج»ی سیف و شمشیر آنلامی‌ندا ایش‌له‌ده‌ن‌له‌ر اولموشدور. اویسا «قیلینج» بیر ایشی قیلمانین طرزی و داورانیش یؤنته‌می‌دیر (سئومه‌ک ← سئوینج). شمشیر و سیف‌ین قارشی‌لیغی ایسه «قیلیج»دیر.
حایوان، مایمون، تاهران، ....: بیزیم لهجه‌ده کیمی یابانجی کلیمه‌له‌ر، تورک‌جه سس اویومو یاسالاری‌نا ته‌رس اولاراق، فارس‌جا بیچیم‌له‌ری ایله سؤیله‌نیر. اؤرنه‌یین «حیوان»، «میمون»، «تهران»، ... مه‌ن اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده بئله یابانجی کلیمه‌له‌رین - اؤزه‌ل‌لیک‌له بو کلیمه‌له‌رین گئچمیش‌ده و یا گونوموزده باشقا تورکیک لهجه و دیل‌له‌رده سه‌س اویومونا گؤره سؤیله‌نه‌ن بیچیم‌له‌ری وار ایسه - بیزیم ده اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌میز‌ده سه‌س اویومونا گؤره یازیلماسی‌نین داها اویقون اولاجاغی‌نی دوشونوره‌م: «مایمون»، «حایوان»، «تاهران»، ...
دولت، مولا، حوض، گوز، طویله، دوران، تورات، ...: فارس‌جا و عرب‌جه‌ده‌ن دیلیمیزه گیره‌ن بعضی کلیمه‌له‌رده‌کی اوزون « و » سه‌س‌له‌ری و یا « -َو » دیفتونگو، کیمی لهجه‌له‌ریمیزده و آزه‌ربایجان‌جادا اوزون « ؤ » و یا اوزون « و » بیچیمی‌نده سؤیله‌نیر: دؤلت، مولا، حوض، گوز، طؤله.... بو دا دیلیمیزین تورک‌جه کاراکتئری‌نی پوزور. اویسا بونلار باشقا لهجه‌له‌ریمیزده «-ه‌و» و یا «-ئو» اولاراق سؤیله‌نیر. مه‌ن ده بو سؤیله‌نیشین اؤلچون- معیار و گؤرکول - ادبی تورک‌جه‌ده قول‌لانیلماسی‌ندان یانایام: «دئوله‌ت»، «مئولا»، «حه‌ویض»، «جه‌ویز»، «طه‌وله»، «دئوران»، «تئورات»، ......
ایلگی‌لی نئچه یازقا:
.سه‌نه،
.سانا قینامالی – سه‌س‌له‌ندیرمه‌لی بویروق سون‌اه‌کی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/10/blog-post.html
دیل
یاراسی: اوماق، آلی اوماز- آلاماز- آلامماز- آلانماز، آلا بیلمه‌ز- آلابیلمه‌ز
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/10/blog-post_6.html
گه‌لیرسه‌ن،
گه‌لیرسین، گه‌لیره‌ن، گه‌لیرسه‌ن‌سه
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/03/blog-post_22.html
فارس‌جا
«که-کی» ایلگه‌جی‌نی (اداتی‌نی) ایش‌له‌تمه‌ک
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_14.html
Mi İlgeci (Edâtı) Ve Yazımı
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/02/mi-ilgeci-edat-ve-yazm.html
فتحه،
کسره، ضممه، تشدید و تنوین
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/04/blog-post_72.html
نام‌های
جالاییر، ایلکا، ایلکانویان، ایل‌خانی‌یان و ایل‌خان
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/05/blog-post.html
آلرژی
به استفاده از کلمات تورکی رایج در غرب ما (تورکیه، عراق، سوریه، قبرس، بولغارستان،
...)
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_4.html
زبان
معیار مودرن تورکی
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_31.html
تورک‌جه‌یه
یئنی کلیمه قازاندیرما یول‌لاری
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_7.html
استفاده
از فورم‌های تورکی «تورک» و «آزربایجان»
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_1.html
دیل،
خط و نثر یازی‌سی‌نین ائوریم، اویقارلیق و میللی کولتور ایله باغ‌لاری
No comments:
Post a Comment