ریشه‌‌شناسی کلمه‌‌ی «ماغیل» در زبان تورکی

 

ریشه‌‌شناسی کلمه‌‌ی «ماغیل» در زبان تورکی

 

مئهران باهارلی

 

در زبان تورکی در ایران، تورک‌‌ایلی، تورکیه، قفقاز، عراق، بالکان و .... کلمه‌‌ای به‌‌ صورت «ماغیلMağıl » وجود دارد. (فورم‌های لهجه‌‌ای: ماغول، ماقیل، ماآل، ماییل، ماکولMakul  در تورکی استاندارد تورکیه، ماهکول Mahkul در تورکی گاگاووز، ....). معنای اصلی این کلمه‌‌ عاقیل‌لی‌جا، عاقلا اویقون، یاخشی، اییی، یاخشی‌جا، اییی‌جه[1]؛ به‌‌ فارسی معقول، عاقلانه، منطقی، رفتار معقول و در اندازه، متناسب، خوب، و نیکو و شایسته ‌‌و مناسب است. «ماغیل قونوش» (عاقلانه‌‌ سخن بگو). به‌‌ عنوان نمونه ‌‌آشیق حیدر از منطقه‌‌ی همدان تورک‌ایلی، ماغیل را همیشه ‌‌به ‌‌معنی خوب و معقول، بایسته‌‌ و شایسته ‌‌بکار برده است: گؤردو آت ماغیل آیاغی‌نی یئره ‌‌قویابیلمیر؛ مه‌‌نیم آتیم ماغیل آیاغی‌نی یئره‌‌ قویمورو؛ هیچ ماغیل یئر اولمادی؛ بولار ماغیل درس اوخومویورلار؛ سیز نییه ‌‌ماغیل درس وئرمیریز؟ ماغیل اوخونمورور؛ غذا یییری، ماغیل ییمیری[2].

ماغیل معانی ثانویه‌‌ و مجازی  دیگری هم کسب کرده‌‌ است. از جمله ‌‌١-ادات تعجب به ‌‌معنی نه‌‌ یاخشی، یاخشی‌جا؛ چه‌‌ خوب، عجب، شگفتا، چه‌‌ عجب ٢- هئچ اولماسا، اقلا، حداقل، باری، کاش ٣- شخص و یا میوه‌‌ی خوب رسیده‌‌ و کامل و بالغ شده، آنکه ‌‌از بیش از حد پیشرفت کرده ‌‌است[3]، ....

کلمه‌‌ی ماغیل در زبان تورکی، ماخوذ از کلمه‌‌ی «معقول» عربی، و به ‌‌طور دقیق‌تر تلفظ آناتولیایی آن (با آ به جای فتحه) است که‌‌ در اثر قانون هماهنگی اصوات تورک (با تبدیل و به ی) به ماغیل مبدل گشته است. معقول ← ماعقول ← ماقول ← ماغول ← ماغیل ← ماییل ← ماآل. ظاهرا همین تلفظ توسط تورکمانان قاراقویون‌لو و آق‌قویون‌لو و قیزیل‌باش از آناتولی به‌‌ اراضی امروزی ایران داخل و حتی وارد زبان‌های ایرانیک در تورک‌ایلی مانند تاتی و تالشی شده ‌‌است.

 هم در باره‌‌ی معانی و طرز استعمال ماغیل، هم در ریشه‌‌شناسی آن ادعاهای نادرست و عجیبی مطرح شده‌‌ است. از جمله‌‌ عده‌‌ای ریشه‌‌ی تورکیک و یا آزری باستان! – آذربایجانی کهن برای آن قائل شده‌‌اند. این ریشه‌‌شناسی‌ها نادرستند و ماغیل بی شک همان معقول عربی است. به‌‌ عنوان نمونه‌‌ اسماعیل هادی آن را محرف «ناغیل» دانسته‌‌ که ‌‌در اصطلاح «ماغیل پول» در لهجه‌‌های شاهی‌سئوه‌نی به‌‌ معنی زیاد است[4]. در حالیکه ‌‌ماغیل در این اصطلاح به معنی پول خوب است و البته‌‌ در مورد پول و درآمد و ... ، خوب در هر زبانی به ‌‌معنی زیاد است.

عده‌‌ای دیگر ادعا کرده‌‌اند که ‌‌در زبان تورکی ماغیل زمانی استفاده ‌‌می‌شود که‌‌ در گذشته ‌‌قصد و نیت برای انجام کاری را داشتیم اما بنا به‌‌ دلایلی فرصت انجام آن از بین رفته ‌‌است. و یا بعد از این کلمه،‌‌ جمله‌ی‌‌ زمان گذشته ‌‌به‌‌ کار می‌رود. ... این ادعاها هم نادرست است. ماغیل در زبان تورکی همچو معنی‌ای ندارد و صرفا در جمله‌‌ی زمان گذشته ‌‌هم بکار نمی‌رود. علاوه‌‌ بر مثال‌های داده‌‌ شده ‌‌در فوق، مثلا در این ترانه هم ماغیل نه در یک جمله‌ی گذشته، بلکه در ‌‌صیغه‌‌ی امر در آینده بکار رفته است: «پاپاغینی قوْی قاباغا، ماغیل ماغیل دوشون بیر آز!» (یعنی خوب خوب فکر کن، ترانه‌‌ای از آراز ائل سس).

کؤکه‌ن‌بیلی – ائتیمولوژی، بیلگی و دیل سئوگی‌سی‌نین ایکی‌سی‌نی ده آچان آچاردیر

Kökenbili - étimoloji, bilgi ve dil sévgisinin ikisini de açan açardır.

---

[1] MAĞIL: Akla uygun, akıllıca (Mağıl konuş), Güzel

https://kelimeler.gen.tr/magil-nedir-ne-demek-213871

[2] FARUK GÜN. HEMEDANLI ÂŞIK HEYDER VE HİKÂYE REPERTUVARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Gördü at mağıl eyağın yere koyabilmiri. Menim atım mağıl ayağını yere koymırı. Hiç mağıl yer olmadı. Bular mağıl ders okımıyırlar. Siz niye mağıl ders vermiriz? Mağıl oğınmırı. Qeza yiyiri, mağıl yimiri

http://acikerisim.kirklareli.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/20.500.11857/787/10106342.pdf?sequence=1&isAllowed=y

[3] MAQIL, MAĞIL, MAYIL: 1. Olqun. Sulanmış nerse. 2. İşinde, duyqusunda, durumunda artığına irelilemiş. Ölçüsün aşmış kişi. 3. Qudurmuş. 4. Ezilen kişi. Ezik kişi. Çox mağıl adamdı. Mağıl ba, gör görmemişdin.

ARIN Türkcə Etimoloji Sözlük

https://urmu.eu/ARIN_2.pdf

[4] ماغیل (Mağıl): هادی به‌‌ی كلمه‌‌نین آنلام آچیق‌لاماسی‌نی چه‌تین دئییب، اونو شاسَوَن (ساوا) آغزی‌ندا "چوخ" آنلامی‌نا گه‌لدییی‌نی (ماغیل پول) یازاراق، ناغیل كلمه‌‌سی‌ندن گه‌له‌‌بیله‌‌جه‌‌یی‌نی ادعا ائدیر(ص 757). ماغیل دیلیمیزده، بیری‌نین گئچمیش‌ده‌‌كی فیكری‌نی ده‌‌ییشدیردییی و قارشی چیخدیغی بیر زادی سونرادان به‌‌یه‌نمه‌‌سی دوروموندا سؤیله‌‌نیر: «ماغیل اوندا چیركین ایدی! دئییردین». ناغیل‌دان گه‌لمه‌‌سی مومكون دئییل‌دیر. كلمه ‌‌باشی‌ندا ن/n سسی نین م/m اولماسی‌نین باشقا اؤرنه‌‌یی یوخ‌دور. مه‌نجه‌‌ ماغیل، عرب‌جه‌‌ معقول‌دان گه‌لمه‌‌لی‌دیر. معقول قاجار فارس‌جاسی‌ندا دا بو دوروم‌لاردا گؤزه‌‌ چارپیر. جمال‌زاده‌‌نین «فرهنگ لغات عامیانه»سی‌نده‌‌ بو آنلامی وئرمیش معقول'ا. قاجار دؤنه‌می متین‌له‌ری‌نده‌‌ ده‌‌ معقول بو معناسی ایله‌‌ گؤرولور.

http://hunmurunu2.arzublog.com/tag/%D8%AF%DB%8C%D9%84/1