یحیی دولت آبادی: قفقاز جنوبی «تورکستان» است

 

یحیی دولت آبادی: قفقاز جنوبی «تورکستان» است

 

مئهران باهارلی

 

ملت تورک ساکن در ایران در چند منطقه ‌– مناطق ملی تورک – به ‌صورت کومپاکت ساکن است. بزرگ‌ترین این مناطق ملی تورک، سرزمین‌های تورک‌نشین در شمال غرب ایران و نواحی مجاور آن در غرب و مرکز است که «تورک‌ایلی» نام دارد. «تورک‌ایلی» معادل تورکی نام «تورکستان» است که ‌هم در گذشته‌ و هم در تاریخ معاصر و حال حاضر؛ هم از طرف اهالی تورک منطقه ‌و هم توسط بعضی از خارجیان به ‌معنی موطن تورکان و مملکت تورک برای نامیدن این منطقه‌ بکار رفته ‌است. بنابراین «تورک‌ایلی» یک خودنام‌گذاری و دیگرنام‌گذاری تاریخی است.

منطق «تورکستان» نامیدن منطقه‌ی تورک‌نشین در شمال غرب ایران، همانگونه‌ که ‌از خود نام هم آشکار است، تورک بودن اهالی آن منطقه ‌است. همین منطق باعث شده ‌است که‌ مناطق تورک‌نشین در جنوب قفقاز هم از سوی بعضی از اهالی آن منطقه‌ و هم‌چنین خارجیان، «تورکستان» نامیده‌ شود. چنانچه‌ آناتولی هم عینا با همان منطق در قرون وسطی توسط اوروپاییان «تورچیا» و پس از سقوط عثمانلی توسط تورکان آن منطقه «تورکیه» نامیده‌ شده ‌است. امروز نیز منطقه‌ی ملی تورک در شمال غرب ایران، در ادامه‌ی این سنت و روش پسندیده ‌و منطقی و مفید و ضروری، هم‌چنان «تورکستان»، اما این بار در فورم تورکی آن «تورک‌ایلی» نامیده ‌می‌شود.  

در زیر نوشته‌ای از سید یحیی دولت آبادی یکی از فرهنگیان و سیاست‌مداران فارس، از سال‌های ١٩٢٠ را آورده‌ام که ‌وی در آن جنوب تورک‌نشین قفقاز را «تورکستان» می‌نامد. این نوشته‌ یکی از صدها اسناد و شواهدی است که ‌نشان می‌دهند سرزمین‌های تورک‌نشین در شمال غرب ایران و جنوب قفقاز از طرف خارجیان از جمله فارس‌ها هم داوطلبانه «تورکستان» (به تورکی «تورک‌ایلی») نامیده‌ است.

وی در اشاره ‌به‌ جمهوری مردمی آزربایجان - حکومت مساوات می‌گوید که ‌آن‌ها قسمتی از «تورکستان و قفقاز را آزربایجان نامیده‌اند». آشکار است که‌ در اینجا منظور دولت آبادی از «تورکستان»، مناطق تورک‌نشین جنوب قفقاز و یا محل تاسیس جمهوری خلق آزربایجان – مساوات است. زیرا در دوره‌ی مورد بحث، فقط در جنوب قفقاز بود که ‌دولت تازه ‌تاسیس شده ‌و قلمروی آن را آزربایجان نامیدند و نه ‌در تورکستان قدیم در آسیای میانه ‌و چین.

نوت: منظور دولت آبادی از «ایرانیانی از داخل و خارج که به آزربایجان نامیدن قفقازیه اعتراض کردند»، مانقورت‌ها و گؤزقامان‌های تورک عمدتا از تبریز – اردبیل است. از جمله رهبران فرقه‌ی ایران‌گرا – فارس‌گرا و ضد تورک دموکرات آزربایجان و آزادی سِتان مانند خیابانی و نوبری و حریری و بادامچی و اسماعیل امیرخیزی و جلیل اردبیلی و .... که نام ایالت آزربایجان قاجاری را به نام فارسی سره‌ی «آزادی سِتان» تغییر دادند، افرادی مانند سید جعفر جوادزاده بعدها پیشه‌وری که در باکو در مخالفت با جمهوری مردمی آزربایجان – مساوات و حکومت اتحاد – بیرلیک به صدارت رهبر ملی تورک جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی - مجدالسلطنه نشریه‌ی پان‌ایرانیستی «آزربایجان جزء لاینفک ایران» را منتشر کردند، و افراد اغلب تبریزی مشهور به حلقه‌ی برلینی مانند کاظم زاده ایرانشهر تبریزی و سید حسن تقی‌زاده تبریزی و مهدی خان زعیم الدوله تبریزی و  .... دیگران که نشریات باستان‌گرا و پان‌ایرانیستی کاوه و ایرانشهر و حکمت و ... را منتشر می‌کردند است.

مختصری در باره‌ی سید یحیی دولت‌آبادی (۱۸ دی ۱۲۴۱–۴ آبان ۱۳۱۸): ناسیونالیست فارس، شاعر، خوش‌نویس، نویسنده‌ی وقایع مشروطیت و پس از مشروطیت، و از مؤسسان نهادهای نوین آموزشی فارسی در ایران مانند انجمن معارف مدرسه‌ی سادات بود. پدرش حاج سید میرزا هادی دولت‌آبادی از مجتهدین شیعی مؤثر محلی و نماینده‌ی صبح ازل نوری رهبر شاخه‌ی ازلیه‌ی مذهب بابیه، جانشین و پیشوای دوم ازلیان، پیشوای سوم بابیه و رهبر شاخه‌ی ازلی مذهب بابیه ‌در ایران آن دوره بود. هادی دولت‌آبادی چند سال پیش از درگذشت صبح ازل فوت کرد. پس از مرگ او صبح ازل، پسر وی میرزا یحیی دولت‌آبادی را به ‌عنوان جانشین خود و رهبر جامعه‌ی بابیان ازلی منصوب کرد.

یحیی دولت‌آبادی، در میان اولین اعضای حلقه‌ای کوچک و اثرگذار از بابیان ازلی مشروطه‌خواه ‌افراطی مانند جمال‌الدین واعظ اصفهانی و ملک المتکلمین بود (جمال‌الدین واعظ اصفهانی و ملک المتکلمین که‌ ملیت فارس داشتند از رهبران ازلی تشکیلات ماسونی و ضد تورک و تروریستی «انجمن آزربایجان» به صدارت خائن اعظم سید حسن تقی‌زاده‌ی تبریزی بودند).

یحیی دولت‌آبادی از آن دسته ‌ازلیان غیر سیاسی کار بود که ‌منحصرا و یا عمدتا در امور فرهنگی مخصوصا تاسیس مدارس جدید فارسی زبان فعال بودند.  او یکی از اعضای مؤسس «انجمن معارف تهران» بود که ‌در سال ۱۸۹۸ به ‌همراه ‌خائنینی مانند محمود خان احتشام السلطنه آریستوکرات قاجاری و دو سال بعد «انجمن معارف تبریز»، برای اولین بار در تاریخ، تعلیم و تعلم به ‌زبان فارسی در مدارس را اجباری و انحصاری، و ‌تعلیم و تعلم به ‌زبان تورکی را ممنوع ساخت. (امسال این ممنوعیت تعلیم و تعلم به زبان تورکی در مدارس و یا نظام تحصیلی تورک در ایران، ١٢٥ ساله شد). فکر اولیه‌ی برگزاری هزاره‌ی فردوسی در ایران توسط یحیی دولت‌آبادی در سال ۱۹۲۸ میلادی) در نامه‌ی او از بروکسل به‌ وزارت معارف تهران مطرح شده‌ است...

نقل قول نوشته‌ی یحیی دولت آبادی

و دیگر از یک «پا در میانِ» تازه ‌که‌ در اوضاع ایران شمالی و قفقاز مدخلیت دارد سخن برانیم. و آن نهادن نام آزربایجان است بر سر قسمتی از تورکستان و قفقاز.

شرح واقعه ‌آنکه ‌جمعی از مردم قفقاز که ‌با عثمانیان مربوط بوده‌‌اند به ‌خیال افتاده‌ حکومت اسلامی قفقاز را حکومت آزربایجان بنامند و شهر بادکوبه ‌را مرکز آن قرار بدهند. و اگر در آتیه‌ موفق شدند که ‌آزربایجان ما را جزو آن حکومت بنمایند همه ‌به‌ یک نام خواهد بود. بدیهی است دولت عثمانی هم کاملا با این تدبیر همراه‌ بوده. ولی چون ایرانیان از داخل و خارج اعتراض کردند به ‌چه ‌مناسبت قسمتی از قفقازیه‌ این نام را برای خود برگزیده ‌است، دولت عثمانی اظهار بی خبری کرده، قول می‌دهد آن‌ها را از برگزیدن این نام ممانعت نماید. اما اثری بر این قول مترتب نشده، اوراق رسمی با علامت جمهوری آزربایجان منتشر و نماینده‌گان به ‌همین نام به‌ اطراف می‌فرستند.

قایناق: حیات یحیی، جلد ٤، فصل ٩، صفحه ‌٧٩

«تورک‌ایلی»: خودنام‌گذاری مردمی و تاریخی منطقه‌ی ملی تورک در شمال غرب ایران

کلاویخو: مردم منطقه‌ی اورمیه  «تورک» هستند و سرزمین خود را «تورکوستان» می‌نامند

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/05/blog-post_22.html

شاه ‌تهماسب، «خاقان تورکستان»، پادشاه ‌تورک‌زمین

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_9.html

ولایتِ تورکستانِ ایران که‌ سمتِ آزربایجان و ایلاتِ شاهی‌سئوه‌ن و قاشقایی باشد

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_10.html

انتقاد گاسپیرالی از انتشار روزنامه‌ی ناصری در تبریز به ‌زبان فارسی، و آزربایجان تورکستان ایران است

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_22.html

تورک‌ایلی، احمد جواد

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/05/blog-post_6.html

تورکستان نامیدن قفقاز جنوبی توسط یحیی دولت آبادی

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_7.html

شاه‌ تورکوستان‌ا باخماز

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_8.html

تورکستان نامیدن منطقه‌ی تورک‌نشین شمال غرب ایران در قصیده‌ی محمد قهرمان (قارامان)، ناخشنودی او از تورکی ‌ندانستن اعقاب قاجاری، و ریشه‌شناسی قارامان – قهرمان

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/07/blog-post_26.html

تورک‌ائلی‌نده ‌یاش‌لار، زهره ‌وفایی - فوریه‌٢٠٠١

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_9.html

مردم اورمیه: تورکون‌ایلی آلدانماز - خامنه‌ای‌یه ‌اینانماز؛ تورک‌ایلی‌نده‌ن یییپ‌دیر - سیلله، ایتین بالاسی

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/11/blog-post_29.html

Keşke 1918 yılında kurulan cumhuriyetimiz “Azerbaycan” Cumhuriyeti adını değil, “Türkeli” Cumhuriyeti adını alsaydı.

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/turk-yerine-kolonliyal-azerbaycan.html