تورک‌ائلی‌نده یاش‌لار، زهره وفایی - فوریه ٢٠٠١

 

تورک‌ائلی‌نده یاش‌لار

زهره وفایی - فوریه ٢٠٠١

 

مئهران باهارلی

 

در زبان فارسی و بعضی دیگر از زبان‌های ایرانیک نام خاص سرزمین‌های اقوام و گروه‌های ملی گوناگون و یا مناطق مسکون توسط آن‌ها با افزودن کلمه - پسوند «....ستان» بدست می‌آید. مانند لهستان، انگلستان، ارمنستان، افغانستان، گورجستان، هندوستان، پاکستان، صربستان، کوردستان، لورستان، فارسستان، بلوچستان، پشتونستان، تاجیکستان، لارستان، غرجستان، هزارستان، آجارستان، تخارستان، حبشستان، سجستان، تبرستان، .... این روش در مورد اقوام و گروه‌های تورکیک و موغولیک و فین – اوقوریک هم بکار می‌رود. مانند تورکمنستان، قیرقیزستان، قازاقستان، تاتارستان، خلجستان، موغولستان، قاراقالپاقستان، باشقورتستان، بولغارستان، مجارستان، داغستان و  ....

به همین سیاق، سرزمین تورک‌نشین در شمال غرب ایران و مناطق مجاور آن در گذشته و حال توسط خود مردم ساکن در این منطقه (خودنامگذاری) و خارجیان (دیگرنامگذاری) «تورکستان» نامیده شده است. بنابراین «تورکستان» در عرصه‌ی ایران اقلا دارای دو معنی است. یکی سرزمین تورکان در آسیای میانه و چین یعنی «تورکستان قدیم»، دیگری سرزمین تورکان در شمال غرب ایران و مناطق جوار آن و یا «تورکستان جدید». عینا مانند نام «عربستان» که در ایران دارای دو معنی است. یکی به معنی عربستان عثمانلی و یا حجاز و کشور عربستان سعودی فعلی؛ دیگری به معنی ولایت عربستان در ایران که در دوره‌ی پهلوی کاربرد آن ممنوع و به جای آن نام خوزستان رایج شد.

به احتمال بسیار زیاد نام «تورکستان» که در بعضی منابع مانند سفرنامه‌ی کلاویخو گزارش می‌شود از طرف اهالی تورک در منطقه‌ی سلماس – اورمیه برای نامیدن سرزمینشان بکار می‌رفت و مرکب از «تورک» به علاوه‌ی «ستان» فارسی، و جمعا به معنی سرزمین و کشور تورک‌ها بود، ترجمه‌ی فارسی نام «تورک‌ایلی» است که خود مردم تورک در آن زمان در زبان تورکی بکار می‌برده‌اند و بعدها به فراموشی سپرده شده است.

در دو دهه‌ی اخیر نام «تورکستان» بعد از وقفه‌ای چند قرنی، از سوی محققین و متفکرین تورک احیا شده و دوباره برای نامیدن منطقه‌ی ملی تورک و مجموع سرزمین‌های تورک‌نشین در شمال غرب ایران و مناطق مجاور آن، به سیاق فارسستان و عربستان و لورستان و کوردستان و ....، اما در فورم اصلی و تورکی خود یعنی «تورک‌ایلی» بکار می رود.

در زیر یک نمونه از اینگونه کاربرد معاصر «تورک‌ایلی» به معنی سرزمین تورک‌نشین و منطقه‌ی ملی تورک در شمال غرب ایران توسط زهره وفایی محقق تورک تبریزی را نقل کرده‌ام. البته وی در این نوشته سرزمین تورک در شمال غرب ایران را «تورک‌ائلی» و زبان مردم تورک را «تورکو» ذکر کرده است. فورم «ائلی» بعضا در نام‌های جوغرافیایی معادل «ستان» فارسی است (مانند «روم‌ائلی»، به معنی سرزمین روم و یا بخش اوروپایی تورکیه). اما در تورکی معاصر فورم «ائل» بیشتر به معنی مردم و اهالی و خلق، و فورم «ایل» بیشتر به معنی سرزمین و مملکت و کشور تثبیت شده است. به همین سبب اینجانب برای نامیدن منطقه‌ی ملی تورک در شمال غرب ایران نام «تورک‌ایلی» را بکار می‌برم که دقیقا ترجمه‌ی «تورکستان» فارسی که در گذشته برای نامیدن این منطقه بکار می‌رفت است. (همچنین برای نامیدن زبان ما به جای «تورکو» و «تورکی» که فورم‌هایی فارسی هستند، نام «تورک‌جه» که تورکی است را بکار می‌برم).

تورک‌ائلی‌نده یاش‌لار، زهره وفایی - فوریه ٢٠٠١

«تورک‌ائلی»‌نده، تورکو دیلی‌نده گؤره‌ک یاش‌لار نه سایاق آدلانیر:

١-آنادان ته‌زه دوغولان حال‌دا «کؤرپه» آدلانیر

٢-قیرخ گون‌لوک اولمادان «قیرخ‌لی» آدلانیر

٣-به‌له‌ک‌ده‌ن آچیلمایانا قه‌ده‌ر «به‌له‌ک‌لی» آدلانیر

٤-دؤرت آی‌لیق‌دان آلتی آیا کیمی «قیغیلدایان» آدلانیر

٥-دوققوزدان اون بئش آی‌لیق زامانی «ایمه‌ک‌له‌یه‌ن» آدلانیر

٦-ایکی یاش‌دان دؤرده قه‌ده‌ر «یئریییپ یوگوره‌ن» و یا «ایلان بوغان» آدلانیر

٧-دؤرت‌ده‌ن آلتی یاشا کیمی «هه‌س - هیس آنلایان» آدلانیر

٨-یئددی‌ده‌ن دوققوزا کیمی «اوشاق» و یا «کاهیل» آدلانیر

٩-دوققوزدان سونرا ایسه «قیز» و یا «اوغلان» آدلانیر

١٠-دوققوزدان اون بئشه قه‌ده‌ر قیزلار «ائلچی قاباغی‌ندا» آدلانیر

١١-دوققوزدان اون بئشه قه‌ده‌ر اوغلان‌لار «مامیزسیز» آدلانیر

١٢-اون بئش‌ده‌ن ایگیرمی‌یه ده‌ک هر بیری «گه‌نج» آدلانیر

١٣-ایگیرمی‌ده‌ن اوتوزا اه‌رکه‌ک‌له‌ر «ایگیت»، و قادین‌لار «گه‌لین» آدلانیر

١٤-اوتوزدان قیرخا قه‌ده‌ر چوخ‌لوق اولادلار آدی ایله، مثلن «علی‌نین آناسی»، «بایرام‌ین آتاسی» .... و یا «آهیل» آدلانیر

١٥-قیرخ‌دان اه‌للی‌یه قه‌ده‌ر «اورتا یاش‌لی» آدلانیر

١٦-اه‌للی‌ده‌ن آلتمیشا قه‌ده‌ر قادین‌لار «آغ بیرچه‌ک»، اه‌رکه‌ک‌له‌ر ایسه «آغ ساققال» آدلانیر

١٧-آلتمیش‌دان یئتمیشه قه‌ده‌ر قادین‌لار «قاری» و اه‌رکه‌ک‌له‌ر ایسه «قوجا» آدلانیر

١٨-یئتمیش‌ده‌ن سه‌کسه‌نه قه‌ده‌ره قادین‌لار «یوماق» و اه‌رکه‌ک‌له‌ر «یاش‌لی» آدلانیر

١٩-سه‌کسه‌ن‌ده‌ن یوخاری‌یا «حارام یاش‌لی» یا «غنیمته قالان» و یا «قوردونان قیامته قالان» آدلانیر

٢٠-یوزده‌ن یوخاری یاش‌لی اولارسا «قوزو دیش‌لی» و یا «اه‌پریمیش» آدلانیر

 

قایناق: گاه‌نامه آراز، ایکینجی سایی، اسفند ١٣٧٩، ص ١٦. نشریه‌ی تورکی فارسی کانون فرهنگی شهریار دانشگاه شهید رجایی تهران.

برای مطالعه‌ی بیشتر

 

«تورک‌ایلی»: خودنام‌گذاری مردمی و تاریخی منطقه‌ی ملی تورک در شمال غرب ایران

 

کلاویخو: مردم منطقه‌ی اورمیه‌ «تورک» هستند و سرزمین خود را «تورکوستان» می‌نامند

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/05/blog-post_22.html

شاه تهماسب، «خاقان تورکستان»، پادشاه تورک‌زمین

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_9.html

ولایتِ تورکستانِ ایران که سمتِ آزربایجان و ایلاتِ شاهی‌سئوه‌ن و قاشقایی باشد

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_10.html

انتقاد گاسپیرالی از انتشار روزنامه‌ی ناصری در تبریز به‌ زبان فارسی، و آزربایجان تورکستان ایران است

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_22.html

شاه تورکوستان‌ا باخماز

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_8.html

تورکستان نامیدن منطقه‌ی تورک‌نشین شمال غرب ایران در قصیده‌ی محمد قهرمان (قارامان)، ناخشنودی او از تورکی ‌ندانستن اعقاب قاجاری، و ریشه‌شناسی قارامان – قهرمان

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/07/blog-post_26.html

تورک‌ائلی‌نده یاش‌لار، زهره وفایی - فوریه ٢٠٠١

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_9.html

تورک‌ایلی، احمد جواد

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/05/blog-post_6.html

نام و ترکیب تورک‌ایلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/01/blog-post_25.html

مناطق ملی در ایران، و منطقه‌ی ملی و یا اتنودموگرافیک تورک در شمال غرب آن

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/01/blog-post_19.html

در تفاوت تورک‌ایلی و تورک‌ائلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/06/blog-post_29.html

نقشه‌ای نادرست، ذهنیتی مغشوش، طرزی مضر

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/06/blog-post_29.html

قانون تشکیل ایالات و ولایات مشروطه و تجزیه‌ی منطقه‌ی ملی تورک، و بی ربطی آن به گفتمان فدرالیسم ملی کنونی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_24.html

«تورکیستان» ایله «تورکییه» دوغرویسا، «تورک‌ایلی» ده دوغرودور

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_64.html

موضوعِ بحث وطن (تورک‌ایلی) ایسه، گئریسی تفرّعات

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/01/blog-post_31.html

اورمیه: «دارالافشار» و «تورکستان»

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/04/blog-post_12.html

İRAN’DA BULUNAN TÜRKİK MİLLETLER, YURTLARI VE BUNLARIN ÖZADLANDIRMALARI İLE MİLLİ BAYRAKLARI

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/06/iranda-bulunan-turkik-milletleri.html