جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی مجدالسلطنه: سلاطین تورک حامیان و مروجان علوم و فنون و هنرها بودند. زبان تورکی وسیع و بی‌نیاز است

جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی مجدالسلطنه: 

سلاطین تورک حامیان و مروجان علوم و فنون و هنرها بودند.

زبان تورکی وسیع و بی‌نیاز است. 

مئهران باهارلی

 

در شماره‌های ۵ و ۶ مجله‌ی «تورک یوردو» چاپ استانبول، به تاریخ‌های ۱۶ مارس و ۱ آوریل ۱۹۱۶، یک مقاله‌ی تورکی به نام «بیر جواب مناسبتی‌یله - ایران ادبیاتی‌نا بیر نظر» (به مناسبت یک جواب - نظری بر ادبیات ایران) به قلم جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی- مجدالسلطنه در دو بخش منتشر شده است[1]. علی رغم عنوان این مقاله که نظری به ادبیات ایران (فارسی) است، مجدالسلطنه در این مقاله عمدتا به تاریخ تمدن تورک و دفاع از نقش سلاطین و زمامداران تورک در ایجاد و شکوفائی علوم و هنر و ادبیات در ایران و جهان اسلام پرداخته است.

این مقاله هم‌چنین از جهت روشن‌گری در باره‌ی گرایشات سیاسی و هویتی ملی جمشید خان در آن مقطع بسیار مفید و آموزنده است و به وضوح نشان می‌دهد که وی در آن سال‌ها یک تورک‌گرای سیاسی – تورکیست تمام عیار بود. به واقع جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی، اقلا از سال‌های ١٩٠٧- ١٩١٠ به هنگام اقامت –تبعید در تفلیس، حتی قبل از آن در دوره‌ی پیش‌مشروطیت و مشروطیت یک تورکیست بود[2] و سال‌های اقامت او در استانبول، صرفا اوج تمایلات تورک‌گرایانه و بلوغ و به ذروه رسیدن شعور ملی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی و دخترانش است[3].

جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی- مجدالسلطنه (١٨٦٤-١٩٤٠)، برجسته‌ترین شخصیت ملی خلق تورک در دوره‌ی تشکل شعور و «هویت ملی تورک» به معنی مودرن در ایران و تورک‌ایلی[4]، یعنی دوره‌ی به تقریب مابین سال‌های ۱۸۷۵ تا ۱۹۳۷-۱۹۴۰، یک دولت‌شخص، سیاست‌مدار، نظامی، فرمانده‌ی پارتیزانی، روشن‌فکر، پوبلیسیست، مدیر مجله، شاعر، مترجم، نویسنده، محقق، ادیب، تاریخ‌نگار، تاریخ‌شناس، کولکسیونر کتب و آثار فرهنگی و اشیاء هنری و .. آن هم در عرصه‌ی ادب و فرهنگ و تاریخ سیاسی و تاریخ تمدن تورک، قهرمان ملی تورک در سال‌های جنگ جهانی اول و موسس نخستین حاکمیت ملی تورک به معنای مودرن در تورک‌ایلی در سال پایانی جنگ جهانی اول است.

جمشید خان در تاریخ تورک‌ایلی و ملت تورک ساکن در ایران  به تعبیری جامع آتاتورک و رسول‌زاده در یک فرد، بدون مرتکب شدن به اشتباهات آن دو است. (رسول‌زاده از رهبران فکری جنبش مشروطیت ضد تورک و  تئوریسین‌های موثر در ایجاد ملت مودرن ایران با زبان ملی فارسی، .... است. آتاتورک نیز با ایجاد اتحاد استراتژیک با رضا شاه به اجرای سیاست نسل‌کشی ملی و زبانی تورک توسط دولت ایران چراغ سبز نشان داده است).

مطالب مطرح شده در مقاله‌ی تورکی توسط جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی

به لحاظ موضوعی مطالب مطرح شده در این مقاله‌ی تورکی جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی را می‌توان به چهار بخش تقسیم کرد:

....

بخش دوم- سلاطین تورک حامیان و مروجان علوم و فنون و هنرها بودند. زبان تورکی وسیع و بی‌نیاز است. این‌ها مطالبی مربوط به تاریخ تمدن و میراث مدنی و فرهنگی تورک؛ معارف‌پروری، دانش‌طلبی، فرهنگ‌دوستی، خدمات و حمایت‌ سلاطین و زمام‌داران تورک از علوم، فنون و هنرها (نجوم، هندسه، تاریخ‌نگاری، ادبیات، شعر، خطّاطی، معماری، ...) هستند که جمشیدخان با دادن نمونه‌هائی معرفی و از آن‌ها دفاع کرده است.

١-جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی شخصیتی است که از بسیاری جهات حداقل ۱۰۰ سال جلوتر از زمانه‌ی خود بود. وی زمانی در باره‌ی تورک‌ها، ادب و تاریخ تمدن تورک می‌نوشت که مقاله نوشتن در باره‌ی تورکیت در ایران و آزربایجان کاری خطرناک بود. چرا که این موضوع در دوران مشروطیت و بعد از آن به تابو مبدل شده بود (حتی امروز نیز برای بسیاری از ایران‌گرایان و آزربایجان‌گرایان وضعیت چنین است و آنها از نام و هویت ملی و تاریخ و ... تورک وحشت دارند). بسیاری از ایده‌ها و مسائل که برای جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی ارزش حرف زدن داشتند و وی با اِشراف و ذهن روشن و صمیمیت در باره‌ی آن‌ها سخن می‌گفت (هویت تورک و تاریخ تمدن و ادب و فرهنگ تورک، ....)، در میان نخبه‌گان و روشن‌فکران مشروطه‌طلب - که نوعا و عادتا به جهان پیرامون خود و خودشان با چشم ایرانیت و فارسیت و شیعی‌گری و تورک‌ستیزی ... می‌نگریستند، به ویژه در تبریز مرکز آزربایجان اصلا مطرح نبود. این واقعیت که در آن دوران در حلقه‌ی روشن‌فکران غالب و مسلط بر مرکز آزربایجان در باره‌ی تاریخ ادب و فرهنگ و تمدن تورک اصلا حرف نمی‌زدند، نشان می‌دهد که جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی بسیار فراتر از منحنی فرهنگ نخبه‌گان عصر خود و عامه‌پسندی توده بوده است.

٢-مقالات جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی در باره‌ی تاریخ تمدن و ادب تورک، در شمار نخستین مبارزات روشن‌فکری با شرق‌شناسی، ایران‌شناسی و تاریخ‌نگاری ایرانیک‌محور تورک‌ستیز؛ و در زمره‌ی اولین اعلان جنگ قلمی تورک‌ها در ایران و تورک‌ایلی به رفتار سخیف، ناشایست، بدَوَی و مَرَضی تمدن‌دزدی فارسی-ایرانی و سرقت میراث فرهنگی تورک‌ها، همه‌‌پارسی‌انگاری، همه‌زرتشتی‌انگاری و همه‌آریائی‌انگاری؛ یک‌سونگری، انکار واقعیت‌ها، دروغ‌پردازی و جعل تاریخ با انگیزه‌های شونیستی و نژادپرستانه، استعمارگرایانه و زیاده‌خواهی قومی فارسی در ایران هستند. و از این رو نیز دارای اهمیت و معنی مضاعف و فوق العاده می‌باشند.

از اوائل دوره‌ی قاجاریه و در سراسر قرون نوزده و بیستم دیپلومات‌ها، شرق‌شناسان، ایران‌شناسان و تاریخ‌نگاران بریتانیائی، فرانسوی - اوروپائی، با هدف مهندسی هویت قومی-ملی در ایران و ایجاد ملت مودرن ایران فارسی‌زبان، با نگارش و انتشار هزاران نوشته و کتاب و مقاله و تحقیق در غرب، در اوروپا، در ایران و در هندوستان، به بازنویسی گسترده‌ی تاریخ سیاسی، تاریخ تمدن و فرهنگ ایران و جهان اسلام، ایجاد تصوری نادرست و هویتی غیر واقعی برای ایران به عنوان کشوری فارسی با تاریخ پارسی، نژاد آریائی و گذشته‌ای زرتشتی ....  اهتمام کردند.

آن‌ها هم‌زمان به مصادره و غصب سیستماتیک میراث تاریخی و فرهنگی تورک و عرضه‌ی آن‌ها به صورت میراث تاریخی و فرهنگی فارسی پرداختند. به عنوان نمونه دولت‌های تورک در تاریخ (از غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان تا قیزیل‌باشیه، افشار، قاجار، ...)، مینیاتور تورک - تبریز (در تاریخ هنر، دوره‌ی اول آن مینیاتور «موغولی» و دوره‌ی دوم آن مینیاتور «تورکمانی» و سپس «قیزیل‌باشی» نام دارد)، معماری تورک (از دوره‌ی سلجوقی تا آخر قاجار)، موسیقی تورک سراسر ایران (از جمله موسیقی باخشی خراسان و موسیقی آشیقی تورک‌ایلی)، صنایع دستی و هنر قالی‌بافی تورک (طوائف تورک و فرش‌بافی شهرهای تورک‌نشین)، حتی آشپزی تورکی....، توسط آن‌ها به دولت‌ها و مینیاتور و معماری و موسیقی و صنایع دستی و قالی‌بافی و آشپزی ایرانی-پرشین-فارسی، و در یک کلام کل تمدن تورک به تمدن ایران-فارسی تبدیل شد.

این دیدگاه فارس‌مرکز و آریامحور با نفی تاریخ و تمدن و فرهنگ تورک و قطع نمودن مظاهر فرهنگ و تمدن معاصر مردمان ایران از ریشه‌های تاریخی و انسانی واقعی‌شان، آن‌ها را منحصرا به نژاد خیالی آریائی، زرتشتیان، پارسی‌ها، ایرانیک‌زبان‌ها و به ویژه به ملت ایران که پدیده‌ای مودرن و ساخته شده در دوران مشروطیت است منتسب و با هویت ملی، اتنیک و یا نژادی ایرانی- آریائی که هرگز وجود نداشته و ندارد - مترادف کرده، تاثیرات معظم فرهنگی، انسانی و اجتماعی حاکمیت هزار و چند صد ساله‌ی دولت‌های تورک حاکم بر قلمروی فعلی ایران در طول تاریخ[5] و دولت‌های خراج‌گزار آن‌ها را، به علاوه‌ی این واقعیت که در طول تاریخ اکثریت مطلق اهالی قلمروی فعلی ایران را اقوام و دسته‌جات غیر ایرانیک‌زبان اکثرا آلتائیک - تورک (و سمیتیک - عرب) تشکیل می‌دادند نادیده گرفته و یا انکار می‌کند.

دیپلومات‌ها، شرق‌شناسان، ایران‌شناسان و تاریخ‌نگاران به منظور مشروعیت‌زدائی از هویت ملی تورک، به شیطان‌سازی از و تقدیم عنصر تورک و به ویژه موغول به صورت عنصری حاشیه‌ای، بیگانه، منفور، وحشی، خشن، غیر متمدن، اشغال‌گر و دشمن در تاریخ و جامعه و فرهنگ ایرانی و گویا تنها سبب و علت همه‌ی مشکلات و نابسامانی‌های ایران و منطقه پرداختند.

٣-جمشید خان در مقابله با سرقت میراث فرهنگی تورک‌ها و شیطان‌سازی از تورک و موغول در مقاله‌ی خود:

الف- از «خانان غزنوی»، «سلاطین سلجوقی»، «سلاله‌ی چنگیز»، «سلاله‌ی تیمور»، «شیروان‌شاهان» و «اتابکان» با افتخار نام می‌برد. با تاکید نقش مثبت و تعیین کننده‌ی آن‌ها در تاریخ تمدن تورک، در ایران و در جهان اسلام را می‌ستاید و به طور مشخص با افتخار به شخصیت‌های تورک و مونقول زیر اشاره می‌کند: امیر کبیر علی‌شیر نوایی، محمود سبک تکین، آلپ ارسلان، سلطان سنجر، طوغان‌ شاه سلجوقی، آتابک قیزیل آرسلان، هولاگو خان، چنگیز خان، اتابک سعد زنگی، اتابک ابوبکر، علاء الدین کیقباد سلجوقی، غازان ‌خان، ابوسعید بهادر خان (چنگیزی)، امیر تیمور، شاهرخ میرزا، بایقارا میرزا، میران شاه، اسکندر میرزا، بای‌سونقور ابن شاهرخ، سلطان ابراهیم، میرزا اولوق بیگ، میرزا ابوسعید تیموری، ابوالنصر سلطان حسین میرزا.

ب- دو مفهوم ملی «تورک» و «ایران» را جدا از هم و «ادبیات تورک» را مستقل از «ادبیات ایران» (تاجیکی – دری - فارسی) می‌شمارد. حتی مشخصا از ملت فارس نام می‌برد. منظور وی از ایران در این مقاله، ایرانیک‌زبان‌ها که غیر تورک‌اند، و منظور وی از ادبیات ایران، ادبیات فارسی است و نه ادبیات تورک. در نتیجه وی میراث تمدنی تورک را متعلق به ملت تورک و نه ایران-فارس می‌داند.

ج- جمشید خان به درستی ادوار زبان فارسی (دری) را از دوره‌ی غزنویان آغاز می‌کند. در حالی که ایران‌شناسان غربی آن را – برای تراشیدن قدمت برایش – به نادرستی ادامه‌ی زبان‌های ایرانیک قبلی گویا پارسی میانه و ...  می‌شمارند.

ترجمه‌ی بخش دوم مقاله‌ی تورکی جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی مجدالسطنه‌ در دفاع از تاریخ تمدّن تورک و میراث مدنی آن- ١٩١۶

[سلاطین تورک حامیان و مروجان علوم و فنون و هنرها بودند. زبان تورکی وسیع و بی‌نیاز است]

درآمیختن کلمات عربی به زبان‌های تورکی و فارسی امری است که در اثر نفوذ فوق العاده‌ی علمای دین حادث شده است. ... ادیب معروف تورک «میرزه فتح‌علی آخوندوف» قفقازی، با هدف تصفیه‌ی زبان تورکی از لغات بیگانه و نوسازی الفبای تورک در سال ۱۲۸۵ هجری [تاریخ صحیح ۱۲۷۹ قمری و یا ۱۸۶۲ میلادی است. م.ب.] به استانبول آمده، اما مورد هجوم معترضین و کهنه‌مغزها قرار گرفته، مایوسانه بازگشته بود. ... اگر کتاب محاکمت الغتین «امیر کبیر علی‌شیر نوایی» با ملاحظه و دقت مطالعه شود، وسعت و بی‌نیازی زبان تورکی کاملا درک خواهد شد.

با تدقیق و بررسی ایران بعد از اسلام به چشم حقیقت، معلوم می‌شود که در میان مسلمانان، سلاطین عظیم الشان و بلندمرتبه‌ی تورک، مخصوصا «سلاله‌ی چنگیز» و «سلاله‌ی تیمور» بزرگ‌ترین حامیان و مروجین علوم و فنون و تکنولوژی بوده‌اند. اگر در این مقام، معترضینی به حقایق مذکور موجود باشند، باید بگویم این خصوص را مستر اف. اف. آربوتنات [Forster Fitzgerald Arbuthnot] هم، که در اوروپا شخصیتی کاملا شناخته شده است، در تاریخ خود به روشنی بیان می‌کند.

تاریخ زبان فارسی به هفت دوره تقسیم می‌شود. دوره‌های اول و هفتم هر کدام تقریبا دویست سال، و بقیه‌ی پنج دوره هر کدام تقریبا صد سال است.

دوره‌ی نخست

«محمود سبک تکین» [سو به‌ک تیگین] (۱۰۶۰-۹۹۸) که اعظم سلاطین «خانان غزنوی» بود، شوق و تمایل فوق ‌العاده‌ای برای نشر و ترویج معارف و فرهنگ داشت و در این خصوص اهتمام و غیرت بسیار ابراز می‌کرد. وی با اظهار احترام فوق العاده به عرفا و دانایان و شعرا، آن‌ها را در دربار خود گرد آورد و آذری را ملک الشعرای آن‌ها تعیین نمود. به فرمان محمود، فردوسی «شاه‌نامه»، آذری «وامق و عذرا» و نظامی عروضی داستان عاشقانه‌ی «ویس و رامین» را نگاشتند.

در اواخر این دوره «سلاطین سلجوقی» صاحب اقتدار و شوکت شدند. «آلپ آرسلان» سومین پادشاه سلجوق، که اعظم ملوک و سلاطین شمرده می‌شود، از بزرگ‌ترین حامیان علوم و فرهنگ است. وی در شهرهای بغداد، اصفهان، بلخ، هرات، موصل، آمد [دیاربکر] و نیشابور انجمن‌های فرهنگی و آموزش‌گاه‌هایی تاسیس نمود که سعدی، ابوعلی سینا و امام محمد غزالی معروف از شاگردان آن مدارس هستند. ...

دوره‌ی دوم

شاعر برجسته انوری، مقیم دربار «سلطان سنجر» بود. خاقانی، ابوالعلی و فلکی، منسوب به دربار «شیروان‌شاهان» بودند. ظهیر فاریابی و اثیرالدین هر دو، مداح «اتابکان» بودند. شرف‌الدین مقیم دربار «اتابکان» بود. ازرقی در دربار «دوغان ‌شاه سلجوقی» مسکن داشت. «داستان سندباد» [سندبادنامه] که در اوروپا مشهور است، به امر «طوغان‌ شاه» نوشته شد. «آتابک قیزیل آرسلان» به شیخ نظامی گنجوی احترام و توجه بی‌پایان نشان می‌داد. عمیق بخاری «داستان یوسف و زلیخا» و رشید سمرقندی «داستان عشق وفا» [مهر و وفا] را در این دوره به نظم کشیده‌اند. ... انوری، خاقانی، ظهیر فاریابی و اثیرالدین در این دوره ظهور کردند. سنائی از اجلّه‌ی شعرای این دوره است.

دوره‌ی سوم

به امر «هولاگو»، نوه‌ی «چنگیز خان»، نصیرالدین طوسی فیلسوف و ستاره‌شناس مشهور و برجسته جداول هئیت - «زیج ایلخانی» - را تحریر و ترتیب نمود و رصدخانه‌ی معروف مراغه را بنیان نهاد. «هولاگو» در علم ستاره‌شناسی ماهر، مروج علوم و تکنولوژی و شخصیتی فاضل و صاحب کمال بود. برخی از تالیفات نصیرالدین طوسی تا به امروز به عنوان مرجع و منبع به کار می‌روند.

از ملوک این دوره، «اتابک سعد زنگی»، ادیب و شاعری شیرین‌کلام بود. جانشین او «اتابک ابوبکر» معاصر شاعر برجسته سعدی بود و با محبت تمام از وی حمایت می‌نمود. سعدی اغلب تصنیفات خود را در ۱۲۸۵ میلادی به نام وی تقدیم و عرضه نموده است. وی از جمله در گلستان خود می‌گوید:

که سعدی که گویِ بلاغت ربود

در ایّامِ بوبکر بن سعد بود

سزد گر به دورش نیازم چنان

که سیّد به دورانِ نوشیروان

از فرهنگ‌پروران برجسته‌ی آن دوره یکی هم «علاء‌الدین کی‌قباد سلجوقی» است که به روزگار حکومتش در قونیه، علما و شعرا را از عالم شرق جمع آورده و به ترویج فرهنگ و علوم کوشش می‌نمود. وی مولانا جلال‌الدین [رومی]، از اعاظم شعرای صوفیه را در نهایت اکرام به دربار خود پذیرفته بود. ...

دوره‌ی چهارم

در این دوره جانشینان «چنگیز خان» به اِعمار و آبادانی ممالک خود اهتمام فوق العاده‌ای داشتند. از آن جمله «هولاگو خان» و «غازان‌ خان» هر دو بافرهنگ و فاضل و فرهیخته بودند. «هولاگو خان» بر علم ستاره‌شناسی و «غازان‌ خان» بر زبان‌های گوناگون مانند فارسی، کشمیری و چینی در حد کمال واقف و آگاه بود. «غازان ‌خان» این دوره‌ی تمدن را به علوم و هنرهای اسلامی تخصیص داد. 

یکی دیگر از بزرگ‌ترین حامیان و مشوقین علوم و هنرها، هفتمین سلطان آن خاندان عالی‌مرتبه، «ابوسعید باهادیر خان» است. معلم وی به هنگام شه‌زاده‌گی خواجه عبدالله بود. «ابوسعید باهادیر خان» در تحصیلاتش پیش‌رفت بسیار کرد، خوش‌نویس و خطاط ممتازی شد و به واسطه‌ی آن مردم را به خطاطی و نیکوئی خط تشویق و ترغیب فوق العاده نمود. از آن زمان تا به امروز، خوش‌نویسی در ایران معمول گشته است. در تذکره‌های نوشته‌ شده پس از روزگار «ابوسعید چنگیزی»، به ذکر اسامی خطاطان آغاز کردند. وی سبب وصول هنر خطاطی به درجات عالی شد. شعرا و مورخین و ادبا، از آن جمله سلمان ساوجی، عبید زاکانی و مولانا نصیر بخاری که از شعرای برجسته شمرده می‌شدند، در دربار «ابوسعید باهادیر خان» گرد آمدند. علم تاریخ در سایه‌ی پشتیبانی و حمایت «ابوسعید باهادیر خان» به ترقیات بزرگی نائل گشت. ابن عاقدی و خواجه ابرو، از مورخین معروف دربار «ابوسعید باهادیر خان» هستند.

در روزگار «غازان‌ خان»، خواجه رشید‌الدین، آن وزیر بی‌نظیر، «جامع التواریخ» را تالیف نمود. عبدالله بن فضل شیرازی که تخلص وی وصاف است، تاریخ اخلاف و جانشینان «چنگیز خان» تا به روزگار «ابوسعید» را نگاشت. این کتاب تاریخ وی [«تجزیه اﻻمصار و تجزیه اﻻعصار»، «تاریخ وصاف»]، به لحاظ درستی سبک و راستی و صدق کلام یک اثر فوق العاده معتبر بود.

دانشمند علم جوغرافی حمدالله مستوفی در این دوره ظهور کرد. وی نخست «تاریخ گزیده»ی خود را به نثر تالیف و سپس آن را به نظم در آورد. این تاریخ تا به امروز نیکوترین کتب تاریخ در تواریخ عمومی شرق شمرده می‌شود. وی در ظرف یازده سال کتاب دیگری به نام «نزهت القلوب» را در باره‌ی جوغرافیا و تاریخ طبیعی تالیف نمود. این کتاب هم در نظر شرق‌شناسان احسن کتب رسمیه شناخته شده و با مقبولیت و ستایش روبرو گردیده است. آن چنان که هربولت وی را جوغرافیادان فارس نامید. حمدالله در سال ۱۳۴۵ میلادی فوت نمود.

«تیمور» مورخین و نویسنده‌گان بسیاری را در دربار خود جمع آورده بود. از آن جمله یکی نظام‌الدین مروی مشهور است که وقایع، جنگ‌ها و فتوحات «تیمور» را می‌نوشت. پس از «تیمور»، شرف‌الدین علی یزدی و احمد عرب ‌شاه تاریخ وی را تالیف کردند. در این دو تاریخ، آن‌ها درایت فوق العاده‌ی «تیمور» را به تفصیل شرح داده بازمی‌گویند.

عصر پنجم

«سلاله‌ی عالی‌مرتبه‌ی تیمور» در حمایت از امور فرهنگی و محافظت از جوینده‌گان دانش‌ها با یک‌دیگر رقابت می‌کردند. به همین سبب در ایّام حکومت آن‌ها یک دوره‌ی تمدّن و نورانی آغاز شد. در اواخر این دوره، امر نشریات و نظمیات فوق العاده اعتلاء یافت و تا یک صد سال به همین صورت با ثبات سیر کرده و در نهایت با ظهور مولانا جامی که شاعری درجه یک بود پایان گرفت.

محاسن و مکارم اخلاقی «شاهرخ میرزا» و پسر فرهنگ‌دوست و هنرپرست وی [غیاث‌الدین بای‌سونقور] بی‌نیاز از توصیف است. «بای‌قارا میرزا» [سولطان حسین بای‌قارا] مانند عموی خود «میران شاه» به برندق شاعر، اَنعام سکه‌ی طلای «مین آلتین» داد. «اسکندر میرزا» هم به ابواسحاق شاعر عطایای بزرگی می‌بخشید. «بای‌سونقور ابن شاهرخ»، سید قاسم انوار و همه‌ی ارباب هنر معاصر خود را در نهایت درجه مورد پشتیبانی و تلطیف قرار می‌داد. سید قاسم انوار، از محررین و شعرای برجسته شمرده می‌شود و بر چند زبان واقف بود.

شرف‌الدین علی یزدی به امر «سلطان ابراهیم»، تاریخ روزگار جهانگیری «امیر تیمور» - که حدود مملکت وی از چین تا اوروپا گسترده می‌شد - را تالیف نموده و آن را تاریخ صاحب‌قرانی [«ظفرنامه‌ی تیموری»، «فتح‌نامه‌ی صاحب‌قرانی»] نامید. این تاریخ از کتب معتبر شمرده می‌شود و برخی از مولفین اوروپائی مانند کاپیتان ولاد کرود از آن استفاده نموده‌اند. «تاریخ تیموری» [«عجایب المقدور فی نوائب تیمور»؟] تالیف احمد ابن عرب‌ شاه هم بسیار معروف است.

از فرهنگ‌دوستان و معارف‌پروران معروف و بزرگ این دوره، یکی هم «میرزه الغ بک» [اولوغ به‌یگ، اولوق به‌ی] است. مورخین شرق، به اتفاق آرا وی را اعلم سلاطین و دانش‌مندترین پادشاهان به شمار می‌آورند. وی در علوم ستاره‌شناسی و هندسه تخصص فوق العاده داشت. این بیت فارسی شعرا در باره‌ی وی معروف است:

چون الغ بیگی به علمِ هندسه

یافت نتوان در هزاران مدرسه

«اولوغ بیگ» رصدخانه‌ای را در شمال شرق سمرقند تاسیس کرده است. بعضی از مورخین رصدخانه‌ی وی را بر رصدخانه‌ی نصیر ابن طوسی برتری می‌دهند. مولانا غیاث‌الدین جمشید [کاشانی]، مولانا علی قوش‌چی [سمرقندی]، مولانا قاضی‌زاده [صلاح‌الدین موسی پاشا قاضی‌زاده رومی] و بوریجه [؟] رصدخانه‌ی اولوغ بیگ را تسمیه [تمجید ؟] کردند. «اولوغ بیگ» علاوه بر رصدخانه‌ی مذکور، در شهر سمرقند مدرسه‌ای بزرگ که عمارت آن بسیار عالی و مزین و مجلاست تاسیس نمود.

از شخصیت‌های واجب الذکر این سلسله، یکی هم «میرزه ابوسعید تیموری» [سلطان ابوسعید کوره‌که‌ن] است که خدمات بزرگی به فرهنگ نموده است. دولت ‌شاه [بن علاء‌الدوله‌ی سمرقندی]، عبدالرزاق [مولانا کمال‌الدین عبدالرزاق بن اسحق سمرقندی] مورخ و صاحب تذکره از درباریان و نزدیکان او بودند. مولانا نسیمی، مولانا اوحدی سبزواری [؟] و مولانا عباد [عبید] از پروردگان این دوره‌اند.

«ابوالنصر سلطان حسین میرزا» و وزیر او «امیر علی‌شیر نوایی» از نام‌داران رجال عالم شرق‌اند. اکثر تالیفات «علی‌شیر» که در میان مولفین علمی مقام برجسته‌ای احراز نموده، به زبان تورکی صاف و خالص است. مولانا کاشفی [کمال‌الدین حسین واعظ کاشفی سبزواری]، مولف «انوار سهیلی» از مولفین برگزیده‌ی این دوره است. وی یک کتاب قانون بسیار مفید در باره‌ی موضوع مدیریت و اداره‌ی موسسات دولتی تحریر کرده است. این کتاب که «قوانین تیمور» [«اخلاق محسنی»؟] نام دارد، از مفیدترین کتب قوانین است که علمای شرق نگاشته‌اند.

مجدالسلطنه‌ی افشار

[پایان ترجمه‌ی فارسی]

متن اصلی تورکی به قلم جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی (مجدالسلطنه):

عربی کلماتین تورک و فارس لسان‌لاری‌نا قاریشماسی، دین علماسی‌نین فوق العاده نفوذوندان حدوثا گه‌لمیش‌دیر. .... معروف تورک ادیبی قافقاسیالی «میرزه فتح‌علی آخوندوف» تورک لسانی‌نی اجنبی لغت‌له‌رده‌ن تصفیه و الفبایِ تورکی‌نین تجدیدی مقصدی‌یله ١٢٨٥ سنه‌یِ هجری‌سی‌نده ایستانبول‌ا گه‌لمیش، لاکین اه‌سکی قافالی‌لار و معترض‌له‌رین هجومونا اوغراییپ، مایوساً عودت ائتمیش ایدی.

 ... بونون گیبی «امیرِ کبیر علی‌شیر نوایی»نین «محاکمت اللغتین»‌ی ملاحظه و دقّت ایله مطالعه اولونسا، تورک لسانی‌نین وسعت و احتیاج‌سیزلیغی تماماً آنلاشیلمیش اولور.

اسلامیت‌ده‌ن سونرا حقیقت گؤزویله ایران تدقیق ائدیلینجه، معلوم اولور که علوم و فنونون بویوک حامی و مروّج‌له‌ری اسلام‌دا تورک سلاطینِ عظیم الشّان‌له‌ری‌دیر. خصوصاً «سلاله‌یِ چینگیز» و «سلاله‌یِ تیمور». اگر بو حقیقت‌له‌ره بوراجا معارض‌له‌ر وار ایسه، اونلارا آوروپاجا تماماّ مکشوف‌دور دییه‌جه‌ییم میستیر (ائف، ائف، آربوتنات) که‌ندی تاریخی‌نده  بو جهتی واضحاً بیان ائدییور.

[فارسی لسانی‌نین تواریخی]

فارسی لسانی‌نین تواریخی یئدی عصره تقسیم اولونور. اونون بیرینجی و یئدینجی عصرله‌ری‌نین هر بیری تقریباً ایکی یوز سنه و متباقی بئش عصرین هر بیری ایسه تقریباً یوز سنه امتداد ائده‌ر ....

بیرینجی عصرده فارسی شعرله‌ر اصل و خالص فارس لسانی‌ندا اولوپ، سنه ۹۱۲ده‌ن تا سنه ۱۱۰۶ میلادی‌یه قدر دوام ائده‌ر.

ایکینجی عصرده فارسی شعرله‌ره عرب کلمه‌له‌ری قاریشمیش و بو لسان ایله بعضی قصاید و افسانه‌آمیز اشعار یازیلمیش‌دیر. سنه ۱۲۰۳-۱۱۰۶

اوچونجو عصر پندنامه‌له‌ر و دینی شعرله‌ر دورودور. سنه ۱۲۰۳ده‌ن ۱۳۰۰

دؤردونجو عصر عالی درجه شعرله‌ر و افسانه‌آمیز و عاشقانه دینی شعرله‌ر عصری‌دیر. سنه ۱۳۰۰ده‌ن ۱۳۹۷

بئشینجی عصر شاعرِ مشهور و اعظم جامی دورودور. ۱۳۹۷ده‌ن ۱۴۹۴

آلتینجی عصرده اشعار تدریجاً زوال بولدو. منشآت و نشریات ایسه ترقّی ائتدی. ۱۴۹۴ده‌ن ۱۵۹۱

یئدینجی عصرده داخلی‌نده‌کی اغتشاشات کثرتی‌نه مبنی، فارسی معارفی عمومیت‌له اندراس بولدو. ۱۵۹۱ده‌ن ۱۸۸۵

مذکور شاعرله‌رین و محرّرله‌رین اسم‌له‌ری:

(بیرینجی عصر، سنه ۹۱۲ تا سنه ۱۱۰۶ میلادی‌یه قادار)

شاعرله‌ر: اسعدی، آزری، دقیقی، فردوسی، معزی، نظامی، عروضی، رودکی، عمر خیام

محرّرله‌ر: الموری، امیر نصر، ابن سینا، بلعمی، غزالی، ملک شاه، نظام الملک، طبری

بیرینجی عصر: بنی امیّه خلفاسی ایّامِ خلافت‌له‌ری‌نده (۸۷۴-۶۴۱) فارسی لسانی‌نی منع ائتمیشدی‌له‌ر. مملکت‌له‌ری‌نین هر طرفی‌نده رسمی و خصوصی اوراق عرب لسانی‌ندا یازیلییوردو. لاکین فارسی لسانی‌نین قوّتی و ایرانی‌له‌رین که‌ندی لسان‌لاری‌نا میلی او قادار شدید ایدی که نتیجه‌ده ایرانی‌له‌رین عصیانی‌نا و بنی امیّه‌نین انقراضی‌نا سبب اولدو. سامانی‌له‌ر عهدی‌نده لسانِ فارسی اه‌سکی‌سی گیبی عمومی‌له‌شمه‌یه باش‌لادی.

«محمود سوبه‌ک ته‌کین» (۱۰۶۰-۹۹۸) که غزنوی خان‌لاری‌نین اعظمِ سلاطینی ایدی، انتشارِ معارفه فوق العاده میلی واردی. بو باب‌دا بویوک همّت و غیرت ابراز ائیله‌دی. عرفا و شعرایی فوق العاده حرمت‌له‌ر ابراز ائده‌ره‌ک، که‌ندی درباری‌نا جمع ائتدی و آزری‌یی اونلارا ملک الشّعرا یاپدی. «محمود»ون امری‌یله فردوسی «شاه‌نامه‌»یی، و آزری «وامق عذرا»یی، و نظامی عروضی «ویس و رامین» حکایه‌یِ عاشقانه‌سی‌نی ترقیم ائتدی‌له‌ر.

بو عصرین اواخری‌نده «سلاطینِ سه‌لجوقی» اقتدار و شوکت صاحبی اولدولار. «آلپ آرسلان»، اوچونجو سه‌لجوق پادشاهی اعظمِ ملوک عدّ اولونور و معارفین اه‌ن بویوک حامی‌له‌ری‌نده‌ن‌دیر. باغداددا، اصفهان‌دا، بلخ‌ده، هرات‌دا، موصل‌ده، آمدده، نیشابوردا انجمنِ معارف‌له‌ر و مدرسه‌له‌ر تاسیس ائیله‌دی که معروف سعدی، ابوعلی سینا، امام محمد غزّالی او مدرسه‌له‌رین شاگردله‌ری‌نده‌ندی‌له‌ر. ...

[ایکینجی عصرین شاعر و محرّرله‌ری]

[شاعرله‌ر]

[محررله‌ر]

ایکینجی عصر: بو عصره مدّاح‌لار و قصیده‌سرالار دوره‌سی دئمه‌ک مناسب اولور. انوری، خاقانی، ظهیر فاریابی، و اثیرالدین بو عصرده ظهور ائتدی‌له‌ر. بویوک شاعر انوری، «سلطان سه‌نجه‌ر»ین درباری‌ندا بولونوردو. خاقانی، ابوالعلی و فلکی، «شیروان شاه‌لاری»نین درباری‌نا منسوب ایدی‌له‌ر. ظهیر فاریابی و اثیرالدین‌ین هر ایکی‌سی، «آتابه‌ک‌له‌ر»ین مدّاحی‌دی‌له‌ر. شرف الدین «آتابه‌کان» درباری‌ندا مقیم‌دی. ازرقی «توغان ‌شاه سه‌لجوقی»نین درباری‌ندا اوتوروردو. «سندباد حکایه‌سی» [سندبادنامه] که فیره‌نگیستان‌دا مشهوردور، «توغان شاه» امری‌یله یازیلدی. سنائی بو عصرین اعاظمِ شعراسی‌ندان‌دیر. «آتابه‌ک قیزیل آرسلان» شیخ نظامی گنجوی‌یه نهایت‌سیز احترام و توجّه ابذال ائیله‌ردی. عمیق بخاری «یوسف و زلیخا»، رشید سمرقندی «عشق وفا [مهر و وفا] حکایه‌سی‌»نی بو عصرده تنظیم ائتمیش‌له‌ردیر. بو عصرده مرورِ امور ایله عرب کلماتی فارسی نظمیات و نشریاتا قاریشدیریلدی.

اوچونجو عصرین شاعر و محرّرله‌ری

شاعرله‌ر: جلال‌الدّین رومی، امیر خسرو دهلوی، سعد ابن زنگی، سعدی

محرّرله‌ر: جوینی، نصیرالدّین طوسی

اوچونجو عصر: «چینگیز خان»ین تورونو «هولاکو»نون امری‌یله بویوک و مشهور فیلوسوف و منجّم نصیرالدّین طوسی هئیت جدول‌له‌ری - زیجِ ایلخانی‌یی - تحریر و ترتیب ائدیپ و ماراغاداکی معروف رصدخانه‌یی انشاء ائتدی. «هولاکو» علمِ نجوم‌دا ماهر، علوم و فنونون مروّجی، صاحبِ کمال بیر ذات ایدی. نصیرالدّین طوسی‌نین بعضی تصنیفاتی بوگونه قادار بیر مراجعت‌گاه اولاراق استعمال اولونویور.

بو عصرین ملوکوندان «آتابه‌ک سعد زه‌نگی[6]» ادیب و شاعرِ شیرین‌کلام ایدی. جانشینی «آتابه‌ک ابوبکر» بویوک شاعر سعدی ایله معاصر اولوپ و نهایتِ محبّت‌له سعدی‌یی حمایه ائیلییوردو. (۱۲۵۸) میلادی‌ده سعدی اکثر تصنیفاتی‌نی اونون اسمی‌نه تقدیم ائدیپ، او جمله‌ده‌ن «گلستان»‌ی‌ندا دییور:

که سعدی که گویِ بلاغت ربود

در ایّامِ بوبکر بن سعد بود

سزد گر به دورش نیازم چنان

که سیّد به دورانِ نوشیروان

او عصرین بویوک معارف‌پرورله‌ری‌نده‌ن بیری ده «علاء‌الدّین کی‌قباد سه‌لجوقی»دیر که قونیادا ایّامِ حکومتی‌نده مشرق‌ده‌ن علما و شعرایی اطرافی‌نا جمع ائدیپ، ترویجِ معارفه چالیشییوردو. اعاظمِ شعرایِ صوفیه‌ده‌ن مولانا جلال‌الدّین‌ی نهایتِ اکرام ایله دربار‌ی‌نا قبول ائیله‌میش‌دی.

دؤردونجو عصرین شاعر و محرّرله‌ری

شاعرله‌ر: اوحد اصفهانی، ابن عاقدی، حافظ، کمال‌الدین خجندی، خواجه کرمانی، میر کرمانی، نصیر بخاری، سلمان ساوجی، عبید زاکانی

محرّرله‌ر: عبدالله ابن فضل‌الله وصاف، ابن عاقدی، حمیدالدّین متوفی، خواجه ابرو، معین‌الدین جوینی، نظام‌الدین هروی، رشیدالدین امیر

دؤردونجو عصر : بو عصرده «چینگیز خان»ین جانشین‌له‌ری مملکت‌له‌ری‌نین اِعماری‌نا فوق العاده همّت ائدیپ، او جمله‌ده‌ن «هولاگو خان» و «غازان‌ خان» هر ایکی‌سی صاحبِ معرفت و کمال ایدی‌له‌ر. بیرینجی‌سی علمِ نجوم‌دا و ایکینجی‌سی السنه‌یِ مختلفه‌یه و مثلاً فارسی، کشمیر و چین لسان‌لاری‌نا تکمیل صورت‌ده واقف ایدی. «غازان‌ خان» علوم و صنایعِ اسلامیه‌یه بیر عصرِ مدنیت حصر آچدی.

بیر ده صنایع و علومون اعاظمِ حامی‌له‌ری‌نده‌ن «ابو سعید باهادیر خان» او سلسله‌یِ علیه‌نین یئدینجی سلطانی‌دیر. شه‌زاده‌لییی‌نده خواجه عبدالله «ابو سعید باهادیر خان»ین معلّمی ایدی. تحصیلی‌نده بویوک ترقّیاتا نائل اولوپ، خوش‌نویس و خطّاطِ ممتاز اولدو. بو واسطه ایله جماعتی خطّاط‌لیغا و حسنِ خطّه فوق العاده تشویق و ترغیب ائدیپ، اول وقت‌ده‌ن بوگونه قادار خوش‌نویس‌لیک ایران‌دا معمول اولدو. ایامِ «ابو سعید چینگیزی»ده‌ن سونرا یازیلمیش تذکره‌له‌رده خطّاط‌لارین اسامی‌سی یازیلماغا باش‌لاندی و خطّاط‌لیغین یوکسه‌ک درجه‌له‌ری‌نه بانی اولدو. درباری‌ندا شعرا و مورّخ‌له‌ر و ادیب‌له‌ر جمع اولدولار. او جومله‌ده‌ن سلمان ساوجی و عبید زاکانی و مولانا نصیر بخاری بویوک شاعرله‌رده‌ن معدود اولویورلار ایدی. علمِ تاریخ «ابو سعید باهادیرخان»ین حمایه‌سی‌نده بویوک ترقّیاتا واصل اولدو. ابن عاقدی و خواجه ابرو درباری‌نین معروف مورّخ‌له‌ری‌دیر.

«غازان‌ خان»ین ایّامی‌ندا خواجه رشیدالدین، او وزیرِ بی‌نظیر «جامع التّواریخ»‌ی بیتیردی. عبدالله بن فضل شیرازی - که مخلصی وصّاف‌دیر - «چینگیز خان»ین اخلاف و جانشین‌له‌ری‌نین تاریخی‌نی ایّامِ «ابو سعید»ه قادار ترقیم ائیله‌دی. بو [«تجزیه اﻻمصار و تجزیه اﻻعصار»، «تاریخ وصاف»] تاریخی، صحّتِ سبک و صدقِ کلامی‌له سون درجه‌ده معتبر ایدی.

حمیدالله مستوفی اسمی‌نده‌کی جوغرافیا عالمی بو عصرده ظاهر اولدو. ابتدا که‌ندی «گزیده تاریخی»‌نی نثراً یازیپ، بعد نظمه گه‌تیردی که بوگونه قادار بو تاریخ احسنِ تواریخِ عمومی‌یِ شرق اعتبار اولونور. اون بیر سنه ظرفی‌نده جوغرافیا و تاریخِ طبیعی‌یه دائر «نزهت القلوب» اسمی‌نده بیر باشقا کتاب تالیف ائتدی. بو کتاب مستشرق‌له‌رین نظری‌نده احسنِ کتبِ رسمیه تانیلمیش‌دیر. په‌ک مقبول و مستحسن اولدو. بؤیله که «هربولت»[7] اونو فارس جوغرافیادانی تسمیه ائتدی. حمیدالدین (۱۳۴۵) میلادی‌ده وفات ائتدی.

«تیمور» درباری‌نا بیر چوخ مورّخ و محرّرله‌ر جمع ائتمیشدی. او جمله‌ده‌ن بیری مشهور نظام‌الدّین مروی ایدی و «تیمور»ون وقایع، محاربات و فتوحاتی‌نی ترقیم ائیله‌ردی. شرف‌الدّین علی یزدی و احمد عرب شاه «تیمور»دان سونرا اونون تاریخی‌نی یازدی‌لار. بو ایکی تاریخ‌ ده «تیمور»ون درایتِ فوق العاده‌سی‌نی مفصلاً شرح ائدییورلار. ...

بئشینجی عصرین شاعر و محرّرله‌ری

شاعرله‌ر: ابو اسحاق، امیرشاهی بزواری، برندق، جامی، قنبری، کاتبی، قاسم الانوار، نسیمی، یوسف عامری

محرّرله‌ر: عبدالرزاق احمد ابن عرب‌شاه، علی شیر، اوحد بزواری، دولت شاه، عباد نیشابوری، حسین واعظ کاشیفی، جامی، شرف‌الدین علی یزدی، سلطان حسین خراسانی، الغ بگ [اولوغ به‌گ]

بئشینجی عصر: «تیمور»ون سلاله‌یِ علّیه‌سی صیانتِ امورِ معارف‌ده و محافظتِ طلّابِ علوم‌دا بیری بیری‌نه رقابت ائدییوردولار. بو سبب‌ده‌ن دولایی اونلارین ایّامِ حکومتی‌نده بیر عصرِ نورانی و مدنیت شروع ائتدی. بو عصرین سونوندا نشریات و نظمیات سون درجه یوکسه‌لدی. و یوز سنه‌یه قادار بو حال‌دا ثبات ائیله‌ییپ و آخرده بیرینجی درجه‌ده‌ن شاعر اولان مولانا جامی ایله ختام بولدو.

«شاه‌رخ میرزا» و اونون معارف و صنایع‌پرست اوغلونون محاسن و مکارمِ اخلاقی توصیف‌ده‌ن مستغنی‌دیر. «بای‌قارا میرزا» که‌ندی آمجا[8]سی «میران‌ شاه» گیبی برندق شاعره بین آلتون انعام ائتدی. «اسکندر میرزا» دا ابواسحاق شاعره بویوک عطایادا بولونویوردو. «بای سونقور ابن شاه‌رخ»، سیّد قاسم انواری و تمام اؤز معاصر اربابِ هنرله‌ری‌نی سون درجه‌ده حمایه و تلطیف ائده‌ردی. سیّد قاسم انوار بویوک شاعر و محرّرله‌رده‌ن ساییلیر. بیر قاچ لسانا واقف ایدی. شرف‌الدین علی یزدی «سلطان ابراهیم»ین امری‌له «امیر تیمور»ون جهان‌گیرلیک ایّامی‌نین تاریخی‌نی - که چین‌ده‌ن آوروپایا قادار ممالکی‌نین حدودی ایدی - یازیپ، «تاریخِ صاحب‌قرانی» [«ظفرنامه‌یِ تیموری»، «فتح‌نامه‌یِ صاحب‌قرانی»] تسمیه ائتدی. بو تاریخ کتبِ معتبره‌ده‌ن معدود اولوپ، آوروپا محرّرله‌ری‌نده‌ن بعضی‌له‌ری - «قاپیتان ولاد کرود (؟)»  گیبی - اونو استعمال ائتمیش‌دی‌له‌ر. احمد ابن عرب شاه‌ین «تاریخِ تیمور»و دا  [«عجایب المقدور فی نوائب تیمور»؟] چوخ معروف‌دور.

بو عصرین بویوک و مشهور معارف‌پرورله‌ری‌نده‌ن بیری ده «میرزه اولوق به‌ی» (الغ بک)دیر. شرق‌ین مورّخ‌له‌ری اتّفاقِ آرا ایله اونو اعلمِ سلاطین سایارلار. علومِ نجوم و هندسه‌ده اختصاصِ فوق العاده‌سی وار ایدی. اونون حقّی‌نده شعرانین بو فارسی بیتی معروف‌دور:

چون الغ بیگی به علمِ هندسه

یافت نتوان در هزاران مدرسه

اولوق به‌ی سه‌مه‌رقه‌ندین [سمرقندین] شمالِ شرقی‌سی‌نده بیر رصدخانه بناء ائتمیش، حتّی بعضی مورّخ‌له‌ر اونون رصدخانه‌سی‌نی نصر ابن طوسی‌نین رصدخانه‌سی‌نه ترجیح ائدییورلار. مولانا غیاث‌الدین، مولانا جمشید  [مولانا غیاث‌الدین جمشید کاشانی؟]، مولانا علی کرش [قوشچی سمرقندی؟]، مولانا کردی‌زاده [علی صلاح‌الدین موسی پاشا قاضی‌زاده رومی؟]، بوریجه  [؟]، اولوغ به‌ک رصدخانه‌سی تسمیه ائتدی‌له‌ر. رصدخانه‌یه علاوه اولاراق «اولوق به‌ک» سه‌مه‌رقه‌ند شه‌هه‌ری‌نده بیر بویوک مدرسه بناء ائدیپ که بو عمارت چوخ عالی و مزیّن و مجلّادیر.

بو سلسله‌نین واجب الذّکر اشخاصی‌ندان بیری ده «میرزه ابوسعید تیموری»  [سلطان ابوسعید کوره‌که‌ن]دیر که معارفه بویوک خدمت‌له‌ر ابراز ائتمیش‌دیر. دولت‌شاه [بن علاء‌الدوله‌ی سمرقندی] صاحبِ «تذکرة [الشعراء]»، [مولانا کمال‌الدّین] عبدالرّزاق [بن اسحق سمرقندیِ] مورّخ اونون خواص درباری‌له‌ری‌نده‌ن‌دیر. مولانا نسیمی، مولانا اوحدی بزواری [سبزواری؟] ، مولانا عباد [عبید] بو عصرده یئتیشدی‌له‌ر.

«ابوالنّصر سلطان حسین میرزا» و اونون وزیری «امیر علی‌شیر نوائی» مشاهیرِ رجالِ شرق‌ده‌ن اولوپ، «علی‌شیر» محرّرینِ علمیه ایچی‌نده بویوک بیر مقام احراز ائتمیش و تالیفاتِ کثیره‌سی صاف تورکی لسانی‌ندادیر.

مولانا کاشفی  [کمال‌الدین حسین واعظ کاشفی سبزواری]، «انوارِ سهیلی» محرّری بو عصرین گزیده محرّرله‌ری‌نده‌ن‌دیر. مولانایِ مذکور موادِّ مُلکیه خصوصوندا په‌ک فائده‌لی بیر قوانین یازمیش. «قوانینِ تیمور» [«اخلاق محسنی»؟] اسمی‌نده بو کتاب، شرق علماسی‌نین یازدیغی قوانین کتاب‌لاری‌ندان فائده‌لی‌دیر.

مجدالسلطنه افشار

[سون]

---

[1] تورک یوردو. ییل ۷، جلد ۱۴، عمومی سایی ۱۵۵. ۱۶ مارت، ۱۳۳۴- سایی ۵ و عمومی سایی ۱۵۶. ۱ آوریل، ۱۳۳۴- سایی ۶

[2] مجدالسلطنه در سال ١٩١٠، شدیدا تورک‌گرا و سخت تورکیست بود.

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_2.html

[3] جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی و دخترانش در تورک اوجاغی استانبول به‌‌ روایت عارف قزوینی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/01/blog-post_17.html

[4] در آن دوره علاوه بر «هویت ملی تورک»، سه هویت ملی غیر تورک –ضد تورک هم در میان نخبه‌گان تورک در ایران پدیدار شد: «هویت ملی ایرانی- ملت ایران» و «هویت قومی آزربایجانی-قوم آزربایجان» به عنوان جزئی از ملت ایران ایجاد شده در دوره‌ی مشروطیت توسط بریتانیا-ماسون‌ها-ازلی‌ها-پارسی‌ها؛ و هویت ملی غیر تورک و جدید «آزربایجانی- ملت آزربایجان» ایجاد شده در سال ١٩٣٧ به امر استالین و میکویان ارمنی در روسیه‌ی شوروی که به ایران هم صادر شد.

[5] تعدادی از دولت‌های تورکیک - موغولی حاکم بر قلمروی ایران چنین‌اند: غزنویان ٢٢٣ سال، سلجوقیان ١٥٦ سال، خوارزمشاهیان ١٥٤ سال، تیموریان ٣٥ سال، ایلخانیان ٧٩ سال، چوپانیان ٢٢ سال، جلایریان ٩٦ سال، قاراقویون‌لو ٦٢ سال، آغ‌قویون‌لو ٤٠ سال، قیزیل‌باشان (صفویان) ٢٣٥ سال، افشاریان ٦٠ سال، قاجاریان ١٢٩ سال. جمعا ١١٥٩ سال

[6]عنوان «زنگی» در نام عمادالدین زنگی (ابوالمظفر عمادالدین بن قسیم‌الدوله آق‌سونقور بن ایل تارقان فرمانده‌ی تورکمان) حاکم عراق، موصل و حلب و مؤسس سلسله‌ی تورک زنگیان، کوتاه شده‌ی کلمه‌ی «زنگین – زه‌نگین»، فورم تورکی کلمه‌ی موغولی «سه‌نگون» به معنی ثروت و دولت است. این نام مرتبط با کلمات «سییان‌گونگ» به معنی توفق و برتری و لقبی برای شاهزاده‌گان، و «زییانگ‌زییون» به معنی سپهسالار و امیر که در سنگ نوشته‌های اورخون هم آمده، با ریشه‌ی نهائی چینی است.

قرائت عبارات موغولی سکه‌های ایلخانلی و جالاییرلی؛ و ریشه‌ی کلمه‌ی تورکی «زنگین»

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/07/blog-post.html

[7] بلکه جمشید خان‌ین آماجی، فیرانسیز دوغوبیلیم‌چی‌یسی بارتئلئمی دؤ هئربئلوت‌دور

Barthélemy d'Herbelot de Molainville (14 December 1625 – 8 December 1695) was a French Orientalist.

https://en.wikipedia.org/wiki/Barth%C3%A9lemy_d%27Herbelot

[8]آمجا، محرف آباقا به معنی عمو است. آباقا ← آمجا ← عمی جان: کلمه‌ی «آباقا» به معنی عمو با گذر از فورم‌های آباقا ← آماقا ← آماجا تبدیل به «آمجا» شده است. این کلمه که در حال حاضر در تورکیه هم به کار می‌رود، در میان تورک‌های ساکن در ایران با طی روند آمجا ← اه‌مجه ← اه‌میجه ← عمیجه ← عمی‌جه ← عمی جه ← عمی جه‌ن نهایتا به صورت «عمی جان» کاملا فارسیزه - عربیزه در آمده است.

افزودن حرف ع - عین عربی به کلمات تورکی، آشیق-عاشق، اوراقات-آروات-عورت، آباقا-عمی جان، آیراکی-عرق، آتامان-تومان-عثمان، ...

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_18.html

برای مطالعه‌ی بیشتر:

مقالات و آثار رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی - مجدالسلطنه

ایران‌دا تورک صنایعِ نفیسه‌سی. مقاله‌ی تورکی جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی مجدالسلطنه در باره‌ی ادب و شعر تورکی در ایران - سال ١٩١٥

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_14.html

جمشید خان افشار اورومی: ایران ادبیاتی‌نا بیر نظر. مقاله‌ی تورکی جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی مجدالسطنه‌ در دفاع از تاریخ تمدّن و میراث مدنی تورک – ١٩١۶

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/06/blog-post_12.html

جماعت ارامنه و آخرین نقشه‌ی آن‌ها برای تاسیس دولت ارمنی، به قلم جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی مجدالسلطنه - سال ١٨٩٤

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_28.html

مقاله‌ای از جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی قتل عام سی هزار تورک توسط شیخ عبیدالله نهرینی به اسم ترویج شریعت در اورمیه، میاندوآب، بناب، مراغه، ملکان، ... مقدمه، تصحیح، ویرایش، زیرنویسی: مئهران باهارلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post.html

حکما و دانشمندان اوروپایی که از طرف روحانی‌ها تکفیر شده‌اند. مولف: جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی- ١٩١٣

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_30.html

جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی، تورک اولوسال اؤنده‌رین تورک‌جه و فارس‌جا قوشوق‌لاری‌ندان

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_23.html

بیرجه مه‌ن آلدانمادیم واعظ، سه‌نین اوهامینا – جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی تورک اولوسال اؤنده‌رین تورک‌جه و فارس‌جا قوشوق‌لاری‌ندان

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_23.html

مجدالسلطنه افشار اورومی: تورک‌ها، برجسته‌ترین و غیورترین ملت دنیا - دونیانین اه‌ن معظم و غیور ملتی اولان تورک‌له‌ر

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_73.html

جمشید خان افشار اورومی: سلاطین تورک حامیان و مروجان علوم و فنون و هنرها بودند. زبان تورکی وسیع و بی‌نیاز است.

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/12/blog-post_25.html

نادرشاه افشار از زبان رهبر ملی تورک جمشید خان افشار اورومی -١٩١٣

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_7.html

جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی - مجدالسلطنه ١٩٠٢: گئرچه‌ک رئفورم‌لارین اویقولانماسی اولاناق‌سیز، رئفورم‌دان قونوشماق یارارسیزدیر

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_23.html

رهبر ملی تورک جمشیدخان افشار اورومی:  در ماهیت واقعی حرکت مشروطه و تخریبات و قساوت اوباش و اشرار موسوم به فدائی و مجاهد

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post.html

جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی - مجدالسلطنه، ١٨٩٨ میلادی -١٢٧٧ شمسی: «دولتِ عّلیه‌یِ عثمانیه امروز اسبابِ مفاخرتِ عمومِ اسلامیان می‌باشد.»

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post_13.html

اولوسال اؤنده‌ر جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی - مجدالسلطنه، دوغو تورکیستان باغیم‌سیزلیق موجادیله‌سی اوزه‌ره -١٩١٦

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_29.html

غرش شیر در قفس: اعتراض مجدالسلطنه‌ به ‌مظالم و ارمنی‌پرستی وزارت عدلیه ‌- دولت کودتای سوم اسفند و انگلستان

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/11/blog-post_5.html

مئهران باهارلی- انتقاد جمشید خان افشار اورومی از فاناتیسم شیعی، یهودی‌ستیزی، ظلم مقامات ایران به ‌کوردها و تاریخ‌نویسی غیر علمی، در موخره‌ و حاشیه‌نگاری‌هایش بر کتاب تاریخ خروج اکراد و قتل [و] غارت شیخ عبیدالله‌ بدبنیاد و اغتشاش و فتنه‌ی زیاد در مملکت آزربایجان در سنه‌ی ١٢٩٧، تالیف علی ابن امیر گؤنه‌ خان افشار 

منتشر خواهد شد

در تورک‌گرایی جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی - مجدالسلطنه

مجدالسلطنه در سال ١٩١٠، شدیدا تورک‌گرا و سخت تورکیست بود.

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_2.html

فریت گووه‌ن آجودان مخصوص جمشید خان، و از نزدیکان آتاتورک: مجدالسلطنه افشار یک تورک بسیار فداکار، فوق‌العاده‌ اصیل و دانش‌مند بود که ‌خانواده ‌و ثروت خود را در راه‌ تورک‌چولوک – تورک‌گرایی فدا نمود

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/11/blog-post_18.html

جمشید خان افشار اورومی - مجدالسلطنه بیشتر از «اتحاد اسلام»، متمایل به «اتحاد تورک»، و متوجه به و ساعی در یک ناسیونالیسم افراط‌آمیز [تورک] است.

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/08/blog-post_91.html

حسین جاوید: مجدالسلطنه تنها شخصیت طرف‌دار تورک و ضد انگلیس؛ و خیانات فرقه‌ی دموکرات آزربایجان

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/04/blog-post.html

«مجدالسلطنه» تنها شخصیت خالصاً طرف‌دار تورک و بر علیه انگلیس در ایران

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/04/blog-post_26.html

انعکاس شعور ملی تورک در نام‌های اشخاص خانواده‌ی جمشید خان افشار اورومی و نادرشاه افشار، و نبود آن در نام‌های اشخاص خانواده‌ی پیشه‌وری، خیابانی، ستارخان و شاه اسماعیل

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_14.html

در تورک‌گرایی دختران جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی - مجدالسلطنه

مستوره افشار اورومی، يک شخصيت ملی تورک و دفاع او از «تورک ميللی موجاديله‌سی»، بر اساس عرض حال و شکايت وی به مجلس شورای ملی

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post_8.html 

جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی و دخترانش در تورک اوجاغی استانبول به‌‌ روایت عارف قزوینی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/01/blog-post_17.html 

امیر ناصر خلج در تورک اوجاغی استانبول: من تورکم؛ سرهنگ باقرخان خلج: ایرانی وجود ندارد، من خلج و پدر بر پدر تورکم

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/01/blog-post_11.html 

مئهران باهارلی. تورکی‌نویسی دختران جمشید خان افشار سوباتای‌لی اورومی مجدالسطنه: مستوره، هایده، .... 

(منتشر خواهد شد)

دوکتور اولجای افشار اورومی، از نخستین زنان تورک‌گرای تاریخ معاصر تورک

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/02/blog-post_4.html

در باره‌ی رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی - مجدالسلطنه

جمشید سوباتای‌لی آوشار اورومی (جمشید خان مجدالسلطنه افشار اورومی) والی آزربایجان نیمه‌مستقل - تحت الحمایه‌ی امپراتوری عوثمان‌لی (٨ ژوئن ۱۹۱۸ - اول اوکتوبر ۱۹۱۸)

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_29.html

جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی - مجدالسلطنه (١٨٦٤-١٩٤٠)

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post.html

جمشید خان سوباتای‌لی بکیشلو مجدالسلطنه افشار اورومی

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_20.html

«جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی بکیش‌لو (جمشید اردشیر افشار) - مجدالسلطنه»

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/05/blog-post.html

پروفسور ویلیامز جکسون: مجدالسلطنه افشار اورومی، جامع سه شخصیت دانشمند، نظامی و درباری

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/11/saturdaydecember-17-2011-abraham_13.html

جمشید خان مجدالسلطنه و قیصرخانیم افشار در کتاب نیکیتین

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_24.html

جمشیدخان مجدالسلطنه: دوست ملت کورد، و به ‌‌دور از تعصبات و پیش‌داوری‌ها و نفرت‌های قومی و مذهبی

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/04/blog-post.html

مئهران باهارلی. ماجرای قتل لاباری میسیونر آمریکایی و تبعید مجدالسلطنه ‌‌به ‌‌سبب تحقیقات و گزارش بی طرفانه‌ی او در این خصوص

(منتشر خواهد شد)

کومک مالی رهبر ملی تورک مجدالسلطنه و شخصیت ملی تورک عظیم السلطنه به مریض‌خانه‌ی وست مینستر اورمیه

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/10/blog-post_28.html

فرمان ناصرالدین شاه‌ به ارتقای رتبه‌ی جمشید خان افشار اورومی مجدالسلطنه ‌از سرهنگی به ‌سرتیپی‌ی فوج هفتم افشار در سال ١٨٩٠؛ و ریشه‌شناسی‌ی کلمه‌ی تورکی‌ی تیپ

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/04/blog-post_20.html

فرمان ولی‌عهد مظفرالدین میرزا به ‌انتصاب «مجدالسلطنه» به ‌حکومت خوی به‌ سبب درایت و خبره‌گی او در امر حکومت و رضایت زایدالوصف و علاقه‌ی مردم خوی به‌ مجدالسلطنه

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/10/blog-post_31.html

تییول‌چه‌ی جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی – مجدالسلطنه ‌با فرمان محمدعلی میرزا

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/04/blog-post_4.html

ما تورکیم! از نامه‌ی دانش‌آموزان اورمیه به انجمن ملی تبریز در یک صد و ده سال پیش

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_3.html

زبان معیار مودرن تورکی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_31.html

یاشاسین تورک جوان‌لاری! خطابه‌ی تورکی غنی‌زاده سلماسی به جوانان تورک نوشته شده در ١٠٩ سال پیش

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_30.html

نامه‌ی تورکی تقی رفعت به محمدامین رسول‌زاده

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_23.html

٩٨مین سال‌گرد تاسیس «مدرسه‌ی تورک خیر یوردو» (صلاحیه) اورمیه و ١٠٧مین سال‌گرد «مدرسه‌ی تورک بالو» و یادی از «حاجی میرزا فضل الله مجتهد اورمولو»

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/02/blog-post_22.html

جمشید خان افشار اورومی و تورک قیرقینی - قارا قیرقین:

ویلیام ویگرام: مجدالسلطنه، یکی از روشن‌فکرترین و آزاداندیش‌ترین اشراف ایران، نجیب‌زاده‌ای دانشور، فرمانده‌ای سلحشور و دلاور و رهبر قوای بومی تورک بر علیه‌ متجاوزین آسوری - ارمنی و متحدین صلیبی آن‌ها

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_20.html

پیوستن جمشید خان افشار اورومی و نیروهای تحت فرماندهی‌اش به اوردوی اسلام – عوثمان‌لی به فرماندهی خلیل پاشا

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post_5.html

مجدالسلطنه‌ اورمیه‌ که ‌جزو مهاجرین بود وارد شده‌ و جنگ‌های قابل تمجیدی نموده

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/08/blog-post.html

عریضه‌ی مردم اورمیه‌ در حمایت از رهبر ملی تورک جمشیدخان مجدالسلطنه، قتل عام بیش از دویست هزار تن از اهالی اورمیه ‌توسط آسوری‌ها و ارمنی‌ها و کوردها، و حمایت دولت سردار سپه ‌‌از آن قاتلین و اشرار

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/08/blog-post.html

روایت تورک از قتل عامِ مردمِ ولایتِ اورمیه توسط آسوریان و ارمنیان و کوردان؛ و قدردانی مردم تورک از رهبر ملی مجدالسلطنه افشارِ نجات دهنده

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post_9.html

دست‌گیری، تبعید و حبس جمشید خان افشار اورومی توسط دولتین روسیه و بریتانیا

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_20.html

مستوره افشار اورومی، یک شخصیت ملی تورک و دفاع او از «تورک میللی موجادیله‌سی»، بر اساس عرض حال و شکایت وی به مجلس شورای ملی

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post_8.html

کشتار سی‌صد هزار تن تورک در سالماس و اورمو – اورمیه ‌‌و سولدوز به ‌روایت سید حسین عرب باغی اورومی

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/08/blog-post_8.html

جنایات و وحشی‌گری‌های اشقیاء و تروریست‌های آسوری‌ و ارمنی در اورمیه:  شکم‌های دریده شده‌ی دختربچه‌ها، روده‌های بیرون ریخته، چشمان از حدقه در آمده، مغزهای پاشیده بر دیوار، کودکان زنده انداخته شده در آتش، ....

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post_28.html

در آتش سوزانیدن زنان و کودکان تورک روستاهای بالاو، گجین، کوتالان و ... اورمیه توسط قوای مسیحیه؛ اعدام غیر نظامیان تورک سنّی توسط ارتش روسیه به تاریخ ١٥ اوکتوبر ١٩١٤

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/04/blog-post_28.html

پختن کودکان و خوراندنشان به مادرانشان، گردن زندن بچه‌ها و زنان؛ وحشی‌گری‌های اشقیاء ارمنی در قوتور، یئستیکان (یزدکان)، آختاجی، ... در غرب آزربایجان و وان

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/11/blog-post_22.html

تاریخ تهاجمات و جنایات ارامنه، اسماعیل سیمیتقو و سردار ماکو در آزربایجان. مقدمه، لغت‌نامه، ویرایش و بازنویسی مئهران باهارلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_88.html

قتل عام اهالی سالماس و اورمیه توسط آسوری‌ها با حمایت روسیه، انگلیس و فرانسه؛ به روایت عبدالله بهرامی

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_10.html

دولت تورک اتحاد

قوت‌لو اولسون یوز(دؤرد)ونجو ایل‌دؤنومو: تورک اتّحاد حکومتی - بیرلیک یؤنه‌تیمی!

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_11.html

اعتراف رسمی به ‌وجود حکومت ملی تورک (دولت اتحاد تورک‌ایلی) به ‌صدارت جمشید خان سوباتایلی افشار اورومی - مجدالسلطنه ‌در ‌سال‌های آخر جنگ جهانی اول

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/07/blog-post_8.html

تاریخ تهاجمات و جنایات ارامنه، اسماعیل سیمیتقو و سردار ماکو در آزربایجان. میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویی. به‌ کوشش علی صدرایی خویی. مقدمه، لغت‌نامه، ویرایش و بازنویسی مئهران باهارلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_88.html

مین‌باشی یوسف ضیاء طالب‌زاده، و اقدامات او در ایجاد پایه‌های دولت ملی تورک‌ایلی ١٩١٨- ١٩١٩

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/06/blog-post_27.html

نخستین پرچم ملی تورک در تورک‌ایلی: پرچم اتحاد اسلام (بیرق بیرلیک)– ١٩١٨

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_6.html

سندی از بیرق دولت تورک بیرلیک (اتحاد) و پرچم ملی تورک – تورک‌ایلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/08/blog-post_13.html

بایکوت جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی

از خیانت‌های آزربایجان‌گرایان: ممنوع کردن تورکی توسط دموکرات‌های آزربایجان 

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post.html

جهالت است یا مانقورتیسم؟ بایکوت بایکوت شخصیت‌ها (جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی، حاجی بیگ بلوری تبریزی، علی‌احسان پاشا، خلیل پاشا، و یاران کرامشان) و جریانات ملی تورک از طرف آزربایجان‌گرایان، و تقدیر و تقدیم خائنین و پان‌ایرانیست‌ها به عنوان قهرمان ملی از طرف ایشان

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_24.html

اورمولو و افشار اولان «جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی» (مجدالسلطنه) و آزه‌ربایجان‌چی‌لارین اونا قویدوغو بایکوت

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/12/blog-post_15.html

فعالین سیاسی آزربایجان‌گرا، تحریف تاریخ و معرفی کردن رهبران فاقد شعور ملی تورک جنبش مشروطیت به عنوان شخصیت‌های ملی

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/02/blog-post_19.html

مقاومت و عناد آزربایجان‌گرایان در مقابل حقایق کم کم در هم شکسته می‌شود

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_3.html

قهرمان ملی ساختن از علیرضا نابدل

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/02/blog-post_24.html

دلایل شیطان‌سازی از قاجارها در تاریخ‌نگاری‌های ایران‌گرا و آزربایجان‌گرا

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/03/blog-post_31.html