استقبال تبریز از نفرات دلیر و سلحشور (سالاشیر) علی احسان پاشا استقبال تبریز از نفرات علی احسان پاشا و اوردوی عوثمانلی ویا «مساله‌ی حمایت و تحت الحمایه‌گی -
پروتکتورا»
به قلم فتح‌الدین فتاحی تبریزی
سیاست کشورهای اوروپایی برای تجزیه‌ی قلمروی عوثمانلی و قاجار به بهانه‌ی حمایت
از مسیحیان و آزادسازی تورکایلی توسط اوردوی عوثمانلی به فرماندهی علی احسان پاشا
در جنگ جهانی اول.
Avrupa Devletlerinin Hırıstiyanları koruma bahanesiyle Osmanlı ve Kacar toprakların bölme siyaseti, ve Ali İhsan Paşa komutasındaki Osmanlı Ordusu’nun Birinci Dünya Savaşı sırasında Türkili’yi kurtarması
The policy of the European States to divide the Ottoman and Qajar territories
under the pretext of protecting Christians, and the liberation of Türkili by
the Ottoman Army under the command of Ali İhsan Pasha during the First World
War
خلاصه
فتاح‌الدین فتاحی، نوشته‌ای در باره ی مفهوم «پروتکورا» و سوء استفاده‌ی دولت‌های اوروپایی (فرانسه، بریتانیا، روسیه) از آن به بهانه‌ی محافظت از ارمنی‌ها و آسوری‌ها دارد. بنا به او، هدف اصلی این دولت‌ها که مرتکب خونین‌ترین بی‌دادها و جنایات در تاریخ بشر شده‌اند، اسکان دادن ارمنی‌ها و آسوری‌ها در جنوب شرقی قلمروی عوثمانلی و در شمال غربی قلمروی قاجار، تجزیه‌ی این دو کشور، و تاسیس دو دولت مسیحی در آن مناطق بود. آن‌ها در این راستا در سال‌های جنگ جهانی اول ارمنی‌ها و آسوری‌ها را مسلح و به شورش تحریک کردند. سپس با تشکیل «قوای مسلحه‌ی مسیحی» و با حمایت ارتش‌های فرانسه و بریتانیا و روسیه به قتل عام وسیع اهالی تورک و غارت کردن و ویران ساختن شهرها و روستاهای تورک اقدام کردند. مردم تورک از سلطان عوثمانلی تقاضای کومک نمودند و او هم موافقت کرد. اوردوی علی احسان پاشا وارد تورکایلی شد و «قوای مسلحه‌ی مسیحی» و ارتش‌های فرانسه و روسیه و بریتانیا را مجبور به فرار کرد. فتاح‌الدین فتاحی که شاهد عینی وقایع بود استقبال آتشین مردم تبریز از اوردوی احسان پاشا و دلاوری‌ها و نجابت و فضائل عساکر و افسران عوثمانلی را با جزئیات توصیف کرده است. او هم‌چنین انسان‌دوستی فوق العاده‌ی مردم تبریز را با پناه دادن به باقی‌مانده‌ی ارمنی‌ها و آسوری‌ها که مدتی قبل دست به قتل عام و کشتار تورک‌ها زده و بر علیه آن‌ها جنایات بی شماری را مرتکب شده بودند، روایت کرده است.
اؤزه‌ت:
رضا شاه ساری‌ندان حقوق اؤیره‌نیمی گؤرمه‌سی اوچون پاریس‌ه گؤنده‌ریله‌ن فتاح‌الدین فتاحی‌نین پروتکتورا (قورویوچولوق) قاورامی‌نی و فیرانسا، اینگیلته‌ره و روسیا کیمی آوروپا دولت‌له‌ری‌نین ائرمه‌نی‌له‌ری و آسورولاری قوروما آدی آلتی‌ندا بو قاورامی نئجه کؤتویه قول‌لاندیق‌لاری‌نی آنلاتان بیر یازی‌سی واردیر. فتاحی‌یه گؤره اینسان‌لیق تاریخی‌نین اه‌ن قان‌لی جنایت و ظلم‌له‌ری‌نین سوروم‌لوسو اولان بو آوروپا دولت‌له‌رین اصل آماجی، عوثمانلی‌نین گونئی‌دوغوسو ایلی قاجارین قوزئی‌باتی‌سی توپراق‌لاری‌نا ائرمه‌نی‌له‌ری و آسورولاری یئرله‌شدیرمه‌ک، و بو بؤلگه‌له‌رده بیره‌ر ائرمه‌نی و آسورو خیریستییان دولتی قوراراق، عوثمانلی و قاجار توپراق‌لاری‌نی پارچالاماق ایدی. بو دوغرولتودا اون‌لار بیرینجی دونیا ساواشی سیراسیندا ائرمه‌نی‌له‌ری و آسورولاری سیلاح‌لاندیریپ، عصیانا تشویق ائتدی‌له‌ر. داها سونرا فیرانسا، روسیا و اینگیلته‌ره اوردولاری، اؤزله‌ری‌نین قوردوغو «خیریستییان سیلاح‌لی گوج‌له‌ری» ایله بیرلیک‌ده، باشدا اورمو و سالماس و خوی اولماق اوزه‌ره تورک شه‌هه‌ر و که‌ندله‌ری تالاییپ، یاندیراراق و ییخاراق بؤلگه‌ده‌کی تورک اهالی‌یه قارشی گئنیش چاپ‌لی قتل عام‌لار باش‌لاتدی‌لار. یئره ل تورک‌له‌ر عوثمانلی سولطانی‌ندان کؤمه‌ک ایسته‌دی، او دا قبول ائتدی. گؤنده‌ریله‌ن علی احسان پاشا قوموتاسینداکی عوثمانلی اوردوسو، تورک‌ایلی‌یه گیره‌ره‌ک «خیریستییان سیلاح‌لی گوج‌له‌ری»نین یانی سیرا، فیرانسا، اینگیلته‌ره و روسیا اوردولاری‌نی دا باشاری‌یلا پوسکورته‌ره‌ک قاچماغا مجبور ائتدی. اولای‌لارین گؤرگو تانیغی اولان فتاحی، علی احسان پاشانین اوردوسونون ته‌بریز خالقی‌نین جوشقویلا قارشی‌لادیغی‌نی، عوثمانلی سوبای و عسکرله‌ری‌نین گؤسته‌ردییی قهرمان‌لیق و اه‌رده‌م‌له‌ری‌نی آیرینتی‌لی اولاراق یازیر. آیری‌جا فتاحی ته‌بریز خالقی‌نین داها اؤنجه یئره‌ل تورک‌له‌ری قتل عام یاپمیش و اون‌لارا قارشی چوخ سایی‌دا وحشی‌لیک گئرچه‌ک‌له‌رشدیرمیش اولان ائرمه‌نی و آسورولاردان ساغ قالان‌لارا باریناق و سیغیناق ساغ‌لایاراق بؤیوک بیر انسان‌لیق گؤسته‌ردیک‌له‌ری‌نی وورقولایاراق آنلاتیر.
Özet
Rıza Şah tarafından hukuk öğrenimi görmesi için Paris'e gönderilen Fettaheddin Fettahi'nin "Protektura (koruyuculuk)" kavramı’nı ve Fransa, İngiltere ve Rusya gibi Avrupa devletlerinin Ermenileri ve Süryanileri koruma adı altında bu kavramı nasıl kötüyü kullandığını anlatan bir yazısı var. Fettahi'ye göre, insanlık tarihinin en kanlı cinayet ve mezalimlerinin sorumlusu olan bu Avrupa devletlerin asıl amacı, Osmanlı'nın güneydoğusu ile Kacar'ın kuzeybatısı topraklarına Ermenileri ve Süryanileri yerleştirmek, bu bölgelerde birer Ermeni ve Süryani Hıristiyan devleti kurarak Osmanlı ve Kacar topraklarını parçalamaktı. Bu doğrultuda onlar Birinci Dünya Savaşı sırasında Ermenileri ve Süryanileri silahlandırıp isyana teşvik ettiler. Daha sonra Fransa, Rusya ve İngiltere Orduları, kendilerinin kurduğu "Hıristiyan Silahlı Kuvvetleri" ile birlikte, başta Urmu, Salmas ve Hoy olmak üzere Türk şehir ve köylerini yağmalayarak, yakarak ve yıkarak bölgedeki Türk nüfusuna karşı geniş çaplı katliamlar ve kıyımlar başlattılar. Yerel Türkler Osmanlı Sultanından yardım istedi ve o da kabul etti. Gönderilen Ali İhsan Paşa komutasındaki Osmanlı Ordusu, Türkili'ye girerek "Hıristiyan Silahlı Kuvvetleri"nin yanı sıra Fransa, İngiltere ve Rusya ordularını da başarıyla püskürterek kaçmaya zorladı. Olayların görgü tanığı olan Fettahi, Ali İhsan Paşa'nın ordusunu, bir kurtarıcı ordu olarak, Tebriz halkının coşkuyla karşıladığını, Osmanlı subay ve askerlerinin gösterdiği kahramanlık ve faziletlerini ayrıntılı olarak yazıyor. Ayrıca Fettahi, Tebriz halkının daha önce yerel Türkleri katletmiş ve onlara karşı çok sayıda zulüm ve vahşilik gerçekleştirmiş olan Ermeni ve Süryanilerden sağ kalanlara barınak ve sığınak sağlayarak büyük bir insanlık gösterdiğini anlatıyor.
Abstract
Fettaheddin Fettahi, who was sent
by Riza Shah to Paris to study Law, has an essay about the concept of "protectorate"
and how the European states, namely France, England and Russia, abused it under
the pretext of protecting Armenians and Assyrians. According to Fettahi, the
main purpose of these states, which were responsible for the bloodiest murders
and atrocities in human history, was to relocate Armenians and Assyrians to the
southeast of the Ottoman Empire and the northwest of Qajar, in order to divide
the Ottoman and Qajar territories and establish separete Armenian and Assyrian
Christian states in these regions. In this regard, they armed Armenians and Assyrians
and incited them to revolt during the First World War. Later, the "Christian
Armed Forces", supported by the Armies of France, Russia, and England, initiated
large-scale massacres of the Turkish population in the region, looting, burning
and destroying Turkish cities and villages. Local Turks asked for help from the
Ottoman Sultan, and he accepted. Under the command of Ali İhsan Pasha, the Ottoman
Army entered Turkili, successfully repelling the "Christian Armed Forces"
as well as the armies of France, England and Russia, ultimately forcing them to
flee. Fettaheddin Fettahi, an eyewitness to the events, wrote in detail about
the enthusiastic welcome the people of Tabriz extended to Ali İhsan Pasha's
army. He aslo described the heroism and virtues displayed by the Ottoman officers
and soldiers. Furthermore, Fettahi explained that the people of Tabriz showed
great humanity by providing shelter to the survivors of the Armenians and Assyrians,
who had previously massacred local Turks and committed numerous atrocities
against them.
مئهران باهارلی
فتّاح‌الدّین فتّاحی، نتیجه‌ی میرزه فتّاح خان کسلانی (که‌سیله‌ن‌لی)[1] گرمرودی تبریزی از مقامات دوره‌ی محمّد شاه غازی قاجار، سفرنامه‌ی جدّ خویش با نام «سفرنامه‌ی میرزا فتاح خان گرمرودی به اوروپا در زمان محمّد شاه قاجار» را منتشر کرده است. در این کتاب ۱۱۸۴ صفحه‌ای مطالب و اسناد بسیار، هرچند بعضاً نامربوط و به صورت فوق‌العاده بی‌نظم، نامرتب و آشفته، آورده شده است.
یکی از بخش‌های این کتاب، «ترجمه‌ی دستورالعمل سرّی وزیر امور خارجه‌ی فرانسه به کونت دوسرسی[2]، سفیر کبیر فوق‌العاده در ایران» نام دارد که از صفحه‌ی ۱۰۴۹ آغاز می‌شود. این قسمت ترجمه‌ی دستورالعمل مذکور از زبان فرانسه به فارسی توسط «اصغر فرمانفرمائی قاجار» است که در شماره‌ی ششم سال سوم مجله‌ی وحید، مورخ مردادماه ۱۳۴۵ چاپ شده بود و میرزه فتّاح خان گرمرودی آن را عینا در کتاب خود نقل کرده است.
فتاح‌الدین فتاحی در اعتراض به یک اشتباه و کاستی در ترجمه‌ی مذکور، یک پاورقی (شماره‌ی ۵) طولانی (بین صفحات ۱۰۵۴- ۱۰۶۳) نوشته است. در این پاورقی او دیدگاه‌هایش در باره‌ی مساله‌ی حمایت ویا پروتکتورای دولت‌های مسیحی اوروپایی از اقلیت‌های مسیحی در شرق را بیان، و در این میان به تحریک مسیحیان دولت‌های قاجاری و عوثمانلی و مسلح کردن آن‌ها توسط دولت‌های اوروپایی در سال‌های جنگ جهانی اول، و مظالم و کشت و کشتارهای این دسته‌جات مسلح مسیحی در آزربایجان اشاره کرده است. هم‌چنین در این پاورقی او خاطرات و مشاهدات شخصی‌اش از دو موضوع کم‌تر پرداخته شده بدان‌ها در تاریخ‌نگاری معاصر، یعنی استقبال پرحرارت مردم تبریز از «نفرات دلیر و سلحشور علی احسان پاشا و اوردوی نجاتبخش عوثمانلی»، و گشودن آغوش و خانه‌های تبریزیان به روی باقی‌مانده‌گان مسیحیان فراری و آواره و مهاجمین و مهاجرین، که مدتی پیش از آن دست به قتل عام و کشتار تورک‌ها زده بودند، را با قدردانی و ستایش نقل کرده است.
برای درک و ارزیابی صحیح مطالبی که فتاح‌الدین فتاحی در این پاورقی مطرح کرده، لازم است اشاره‌ی مختصری به تمایلات سیاسی او کرد. فتاح‌الدین فتاحی در زمان رضا شاه، به سال ۱۳۰۷ شمسی (١٩٢٨) هم‌راه با افراد دیگری از جمله پروفسور محسن هشترودی و پروفسور ابوالقاسم غفاری، جزو اولین محصلین اعزامی به اوروپا فرستاده شد و در فرانسه در رشته‌ی حقوق تحصیل کرد. او مانند بسیاری از نخبه‌گان تبریزی آن دوره، شخصیتی شاه‌پرست و پهلوی‌دوست، معتقد به «ملت ایران» و «نژاد والا و اصیل» او و .... آفریده و رایج شده در ربع اول قرن بیستم به دوره‌ی مشروطیت است. به عنوان مثال او در راستای اعتقاد ایران‌گرایان به عدم وجود ملتی به اسم تورک در ایران، در اثر خود هرگز نام ملی مردم ما، «تورک» را ذکر نمی‌کند و به جای آن نام‌های غیر ملی جوغرافیایی «آزربایجانی» و تابعیتی «ایرانی» را جای‌گزین کرده به کار می‌برد. با این وصف، مدح و ستایش و سپاس‌گزاری و قدردانی وی از نیروهای عوثمانلی و نفرات و سربازان علی احسان پاشا، قابل تامل و معنی‌دار است. در مجموع می‌توان گفت فتح‌الدین فتاحی، از بیماری رایج قاجارستیزی در میان ایران‌گرایان و آزربایجان‌گرایان به دور است. او علی رغم پان‌ایرانیست بودن، مخصوصا در باره‌ی حوادثی که خود به دوران کودکی- ده یازده ساله‌گی- شاهد آن‌ها بوده، مانند استقبال آتشین مردم تبریز از نیروهای عوثمانلی و سپس پناه دادن به باقی‌مانده‌گان مسیحیان فراری و آواره، بی‌طرفی و اعتدال و واقعیت‌گوئی را رعایت کرده؛ اما در مواردی که خود شاهد آن‌ها نه‌بوده، مانند قتل عام ارمنیان توسط عوثمان‌لیان مبالغه نموده، و احیانا بی‌پایه سخن گفته است.
یکی از عرصه‌های کلیدی و مشترک در بازنویسی تاریخ و تاریخ‌بافی بر اساس ایدئولوژی‌های پان‌ایرانیسم و آزربایجان‌گرایی استالینیستی، شیطان‌سازی از عوثمانلی، وارونه‌نمایی ورود و عملیات اوردوی اسلام – عوثمانلی در تورکایلی و ایران، مخفی نمودن واقعه‌ی نجات تورکایلی و ملت تورک در سال‌های جنگ جهانی اول توسط عوثمانلی از چنگ متجاوزین روس، انگلیسی، آسوری و ارمنی؛ و مهم‌تر از همه پنهان کردن امر استقبال، هم‌دلی و هم‌کاری داوطلبانه، فعال و گسترده‌ی تورک‌های بومی در سرتاسر تورکایلی، در خوی و اورمو، در تبریز و اردبیل و در ساوه و همدان و در بیجار و کنگاور و ... با نیروهای عوثمانلی است. از این منظر، خاطرات فتح‌الدین فتاحی، هم سندی روشن‌گرانه در تائید واقعیت‌های مذکور است و هم مدرکی موثق که بازنویسی پان‌ایرانیستی و آزربایجان‌گرایی استالینیستی تاریخ و بی پایه‌گی آن را برملا می‌کند. این خاطرات یک بار دیگر یادآوری می‌کنند که تاریخ‌نگاری‌های رسمی و دولتی در ایران و جمهوری آزربایجان در مورد تاریخ مودرن و معاصر ملت تورک ساکن در ایران به طور گسترده‌ای آلوده به جعل و تحریف هستند و نمی‌توانند در مطالعات و قضاوت‌های تاریخی به عنوان ماخذ و منبع و حکم نهایی تلقی گردند.
در زیر متن کامل این پاورقی طولانی اما ارزش‌مند به لحاظ سندیت تاریخی را عینا بازنویسی کرده‌ام. پاراگراف‌بندی‌ها و عنوان این متن، هم‌چنین عنوان‌های داخلی در آن از طرف این جانب و به منظور تسهیل قرائت متن، با استفاده از تعبیرات خود فتاح‌الدین فتاحی نوشته و [داخل کروشه] افزوده شده‌اند.
پایان مقدمه‌ی مئهران باهارلی
تعلیمات وزیر امور خارجه به کونت دوسرسی (ص ۱۰۵۳)
[این بخش ترجمه‌ی این تعلیمات از متن اصلی فرانسوی به فارسی توسط اصغر فرمانفرمائی قاجار، و چاپ شده در شماره‌ی ششم سال سوم مجله‌ی وحید، مورخ مردادماه ۱۳۴۵ است که فتح الدین فتحی آن را در کتاب خود نقل کرده است. مئهران باهارلی]
«... چنان چه اطلاع دارید (آقای ک نت)، این اولین بار نیست که ایران و فرانسه سعی می‌کنند به وسیله‌ی اعزام سفرای فوق العاده به هم نزدیک شوند. از زمان لوئی سیزدهم تا ناپلئون در این باره چند بار کوشش به عمل آمده و اگر چه طبق آرزوهای دولت فرانسه مثمر ثمر واقع نه‌شده، اما به کلی هم بی‌نتیجه نه‌بوده است و لااقل نام فرانسه را در این سرزمین شرقی بلندآوازه و شناسانده است. به علاوه سبب شده است که کاتولیک‌ها تاسیساتی ایجاد کنند (۵) و افسران فرانسوی که با ژنرال گاردان از طرف امپراتور ناپلئون به تهران اعزام شدند، تعلیمات نظامی و دیسیپلین (انظباط) و تاکتیک به سربازان ایرانی آموخته‌اند که خاطره‌ی آن هنوز باقی است. ...».
پاورقی شماره‌ی ۵، به قلم فتح‌الدین فتاحی تبریزی
[استقبال تبریز از نفرات دلیر و سلحشور (سالاشیر) علی احسان پاشا و اوردوی نجاتبخش عوثمانلی ویا مساله‌ی تحت الحمایه‌گی - پروتکتورا و حمایت از فرقه‌های مسیحی، آلت اجرای مقاصد استعماری و تجاوزات دولت‌های اوروپا]
در این جا نسبت به مسئله‌ی کاتولیک‌ها، مترجم محترم [اصغر فرمانفرمائی قاجار] به یک نکته‌ی بسیار دقیق و مهم و حساس عنایت کافی مبذول نه‌فرموده است. و آن این است که وزیر خارجه‌ی فرانسه در تعلیمات خود به کونت دوسرسی نوشته است که «در تاسیسات مذهبی، کاتولیک‌ها - که ما یعنی فرانسوی‌ها حمایت و تحت الحمایه‌گیProtectorat جالب توجه آن‌ها را در تمام مشرق‌زمین به عهده گرفته‌ایم (le Levant با حرف اول بزرگ À که مفاهیم کلی دارد) - به پشتیبانی‌های زیاد ما مدیون و مستظهر بوده‌اند». و این عبارات وزیر خارجه‌ی فرانسه می‌رساند که کاتولیک‌ها مدت‌ها قبل از ورود سفرای فرانسه در سرزمین‌های ایران تاسیسات داشته و شعائر مذهبی خود را انجام می‌داده‌اند، نه این که آمدن سفرائی از فرانسه «سبب شده باشد که کاتولیک‌ها تاسیساتی ایجاد کنند».
و از طرفی این «مساله‌ی حمایت» پروتکتورا Protectorat از فرقه‌های مختلف مسیحی، در تاریخ سیاست و روابط شرق و غرب مساله‌ی بسیار مهمی است که طی نزدیک به سه قرن وسیله‌ی اعمال غرض‌های سیاسی و آلت اجرای مقاصد استعماری و تجاوزات شده و امپراتوری عوثمانلی و ایران [قیزیل‌باش – افشار - قاجار] از این بابت زیان‌های زیاد و صدمات فراوان دیده‌اند. بدین توضیح که هر یک از دولت‌های بزرگ اوروپا برای پیش بردن مقاصد تجاوزکارانه و استعماری در کشورهای آسیا و آفریقا، خودشان را بی‌جهت و بدون هیچ‌گونه استحقاق و از روی ریا و تزویر، حامی یکی از فرقه‌های مذهب مسیح قلم‌داد می‌کردند. و حتی جنگ تجاوزکاری و غارت‌گرانه برپا می‌ساختند. قبل از فرانسوی‌ها، پورتقالی‌ها و اسپانیولی‌ها در ایران و دیگر ممالک آسیا برای نیل به مقاصد سیاسی، حمایت کاتولیک‌ها را ادعا داشتند. روس‌ها نیز خودشان را حامی اورتودوکس‌ها و گریگوریان (ارمنی‌ها) می‌دانستند. جنگ‌های تجاوزکارانه، توسعه‌طلبانه و غارت‌گری روس‌ها با عوثمان‌لی‌ها و ایرانی‌ها [قیزیل‌باش – افشار - قاجار] همیشه زیر لفافه‌ی حمایت از یونانی‌ها، بولغارها و گورجی‌های مسیحی پوشیده و پنهان می‌شد.
[وحشت جلوهای خون‌آشام در آزربایجان به تحریک انگلیس‌ها، روس‌ها، فرانسوی‌ها، ....]
فرانسوی‌ها هم که از سرزمین‌های خاور نزدیک، میانه و آسیای مرکزی دور بوده و قدرت مقابله با روس‌ها و انگلیس‌ها را در این قسمت از دنیا نداشتند، حداقل برای رسیدن به هدف‌های سیاسی و اقتصادی، بعد از پورتقالی‌ها و اسپانیولی‌ها خودشان را حامی فرقه‌های کاتولیک جا می‌زدند. و از اوائل قرن بیستم که امریکائی‌ها هم پایشان به ایران باز شد و به اورمیه (رضائیه‌ی امروزی) [اورمو] و تبریز هئیت‌های تبلیغی فرستادند؛ با وجود رعایت آئین مونروئه، خودشان را حامی کاتولیک‌های آسوری و کلدانی معرفی کردند. و علت این که جمعی از آسوری‌ها و کلدانی‌های تبعه‌ی ایران، از پنجاه شصت سال پیش، و مخصوصا در جریان حوادث تاسف‌انگیز جنگ جهانی اول، به آمریکا مهاجرت نموده و در ولایات آن کشور صاحب کسب و کار و زنده‌گانی شدند، از این سابقه ناشی [شده است].
و مقدمات و علل و اسباب آن نیز چنان بوده که انگلیس‌ها با پول و وعده‌های دروغ میان‌تهی، روس‌ها با اسلحه و سرباز، ارمنی‌ها، آسوری‌ها و کلدانی‌ها را تحریک کرده و به عنوان این که در سرزمین‌های خوی، سلماس [سالماس]، اورمیه [اورمو]، مراغه [ماراغا]، ماکو [ماکی]، میاندوآب [قوشاچای] تا همدان از ایران؛ وان، قارس، آرداهان و ولایات دیگر از عوثمانلی برای آن‌ها کشور و دولت مستقلی تشکیل خواهند داد، از نواحی قفقاز و خوی و سلماس ایران، با زن و بچه، اغنام و احشام، اثاثیه و لوازم زنده‌گی کوچانیده، به قسمت‌های غربی آزربایجان ریختند. و این‌ها که علاوه بر زن و بچه، گاو و گوسفند، اسب و استر و اولاغ تا مرغ خانه‌گی، لحاف و گهواره‌ی اطفال، اسلحه‌ی کافی و چیزی نزدیک به هشتاد هزار نفر و بلکه بیشتر مردان و جوانان سلحشور، جنگ‌جو، بی‌باک و بی‌رحم و خون‌آشام داشتند، در تحت سرپرستی و فرماندهی مار شیمون، عینا مانند ایلغار موغول و هجوم‌ها و مهاجرت‌های دسته‌جمعی و تاریخی واندال‌ها و هون‌ها به جنبش در آمده، به شهرها، قریه‌ها و آبادانی‌های آزربایجان ریختند. مردم، مردم بی‌گناه، بی‌دفاع، مسالمت‌جو و بی‌آزار را قتل عام کردند. با کله‌های نوزادان انسانی در کوچه‌های اورمیه [اورمو] تیله‌بازی نمودند. خانه‌ها و آبادی‌ها را آتش زدند، مسجدها را ویران ساختند و آن چه آثار تمدن و انسانیت وجود داشت را از بین بردند.
در آن زمان نگارنده‌ی این سطور کودکی ده - یازده ساله و در تبریز مقیم بود و آن حادثات هراس‌انگیز را به چشم خود دیده و خوب به خاطر دارد. هول و وحشت سرتاسر آزربایجان، از جمله شهر دلاور و قهرمان تبریز را هم فرا گرفته بود. آزربایجانی‌ها [تورک‌ها]، آسوری‌ها و جنگ‌آوران خون‌آشام مارشیمون را «جیلو» می‌گفتند و از کلمه‌ی جیلو چیزی شبیه وبا، طاعون، سیل، زلزله، آتش‌فشان، بلکه مهیب‌تر و وحشت‌انگیزتر از آن، قهر آسمانی، غضب الهی، عذاب طبیعت، بلائی که علاج نداشته و جلوگیری و فرار از آن غیر ممکن باشد در ذهن زن و مرد آزربایجانی [تورک] مجسم می‌شد.
[استقبال تبریز از نفرات دلیر و سلحشور علی احسان پاشا، این فرشته‌های نجات]
در آن وقت حکومت مرکزی ایران قدرت و سامانی نداشت. تهران، سواد اعظم کشور، مثل همیشه غرق در فساد و غفلت، خیانت‌کاران و دزدان داخلی، جاسوسان و ایادی روس و انگلیس، این خاک ری شوم و نفرین شده را در خواب خرگوشی فرو برده بود. جیلوها چون سیل بنیان‌کن جلو می‌آمدند و همه جا را به قبرستان و ویرانه مبدل می‌ساختند. شهر خوی دلیرانه مقاومت کرد. آن را دور زدند و گذشتند. ولی به کوردها برخوردند. اسمعیل آقا سیمیتقو، ایل شکاک و عشایر دلیر کورد کشتاری از آن‌ها کردند که قدری از قدرت جنگی آن‌ها کاست. با این وصف توانائی نامحدودی داشتند. از محاصره‌ی کوردها دررفتند و به پیش‌رفت خود در آبادی‌های بی‌دفاع و به قتل عام انسان‌های بی‌گناه و سوختن و خراب کردن ادامه دادند.
مردم آزربایجان [تورک‌ها]، علما، سادات، تجار و اعیان و اشراف که از تهران و دولت مرکزی مایوس و نااومید بودند، از خلیفه‌ی عوثمانلی و فرماندهی قوشون تورک، کومک الامان و الغیاث خواستند. سرتیپ «علی احسان پاشا» مامور شد با پانزده هزار نفر سرباز زبده به کومک زن‌ها و اطفال مسلمان آزربایجان بیاید و در عین حال قسمتی از جبهه‌ی شرقی اوردوهای عوثمانلی را از افتادن به دست روس و انگلیس و گول‌خورده‌های آن‌ها، ارمنی‌ها و آسوری‌ها محفوظ بدارد. نفرات علی احسان پاشا از تخته‌سنگ‌ها و تیغه‌های کوه‌های سر به فلک کشیده با دست و ناخن بالا آمدند. آزوقه‌ی کافی نه‌توانستند بردارند. مقداری گندم بوداده هر سربازی به جیب ریخته بود. تعدادی از آن‌ها در کوه‌ها پرت شده و یا از خسته‌گی و گرسنه‌گی مردند. جمعی نزدیک به ده هزار نفر، بیست روز زودتر از آن چه که روس‌ها و مار شیمون تصور می‌کردند به تبریز رسیدند. و من با چشم خود در کوچه‌های تبریز دیدم که سربازان دلیر و با ایمان علی احسان پاشا کفش در پای نه‌داشتند. سنگ‌های تیز و تیغه‌های برّنده‌ی کوه‌ها کفش‌ها را دریده از بین برده بود. از پاهای برهنه‌ی آنان خون می‌چکید. لباس تنشان همه پاره پاره شده، دست و بازو، چهره و صورت اغلب مجروح بود. رنگ به چهره نداشتند. لب‌ها و گونه‌ها از خسته‌گی، تشنه‌کامی و گرسنه‌گی پژمرده گردیده، ولی چشم‌ها پر از نور ایمان و قلب‌ها، دل‌ها مالامال از شجاعت و اومید بود.
تبریز غرق در شادی شده و به سینه‌های افسرده و مایوس مردم مژده‌ی زنده‌گانی باز آمد. همه از زن و مرد به کوچه‌ها ریختند و سربازان علی احسان پاشا، این فرشته‌های نجات را چون جان شیرین در آغوش گرفتند. آن‌ها از جوان و مرد، سربازان علی احسان پاشا، همه با شرف و عفیف بودند. طفل‌ها، بچه‌ها، دخترها، زن‌ها، جوان‌ها و مردهای تبریز به حکم غریزه‌ی حبّ حیات، که در وجود این سربازان شریف تورک نجاتِ زنده‌گی خویش می‌دیدند، آن‌ها را غرق بوسه و اشک شوق می‌ساختند. و آنان از شرم و عفاف از سوئی، و خسته‌گی و گرسنه‌گی از سوی دیگر، دیده بر زمین دوخته بودند.
و من شخصا در مقابل منزل خودمان، عمارت استیجاری بسیار بزرگ از مرحوم میر تقی حریری در محله‌ی نوبر، چند تن از آن‌ها را بدین حالت دیدم. در حالی که با صغر سن از غایت شادی گریه می‌کردم، به خانه دویده ماجرا را به مادرم گفتم. مادر فرمود «با فضل‌الله خان برو و هر چند نفر از آن‌ها را که توانستی برای صرف ناهار به خانه بیاور. این‌ها مهمان عزیز ما هستند». با فضل‌الله خان، پسر عمویم، از خانه بیرون آمده، با پنج یا شش نفر - درست به خاطر ندارم - از سربازهای علی احسان پاشا برخورده و به هر خواهش و اصراری بود به خانه بردیم. مادرم آن چه ماحضر بود در سفره‌ی اخلاص گذاشته، ناهار را مانند فرزند و برادر عزیزی با سربازهای علی احسان خورد.
یکی از آنان که از همه جوان‌تر و تربیت‌شده‌تر می‌نمود، ظاهرا درجه‌ی افسری و بر دیگران برتری داشت، آیتی از حسن و جمال، عصمت و طهارت، شرم و حیا، ادب و کمال بود. البته همه عفیف و پاک بودند. ولی این جوان چیزی دیگر و از دیگران برتر و داناتر بود. صحبت‌هایی با مادرم می‌نمود که درس اخلاق و ادب، ایمان و شرافت به حساب می‌آمد. و من هرگز گفته‌های آن افسر جوان و زیبای تورک را فراموش نمی‌کنم. ولی در اینجا از بازگو کردنش که مناسبتی با بحث حاضر ندارد می‌گذرم. در یک جزوه‌ی کوچک دیگر به نام «هاله» که سابقا چاپ شده، مختصری از حرف‌های او را آورده‌ام.
بدین گونه تبریزی‌های پاک و با شرف، یک نیمه‌روز از سربازان مجاهد اسلام، افراد علی احسان پاشا به مثل برادر و فرزند خویش پذیرایی و مهما‌ن‌داری کردند. فردا صبح، خورشید نه‌درخشیده، آفتاب نه‌تابیده، علی احسان پاشا و نفرات سلحشور او، هنوز از خسته‌گی راه نیارمیده، بلافاصله بعد از ادای فریضه‌ی صبح از تبریز رفته بودند! علی احسان پاشا با نفرت اندک و خسته‌ی خود یک شب نیاسوده رفت و در دشت‌های نزدیک خوی به طور ناگهانی و در لحظاتی که هرگز انتظار نه‌می‌رفت و تصور نه‌می‌شد، به مار شیمون، عده و کوچ، ایلغار و اوردوی او برخورد و به معنی واقعی و کامل کلمه آن‌ها را معدوم کرد.
[مختومه شدن ابدی افسانه‌ی مصنوعی دولت آسوری و ارمنی بر سرزمین‌های تورک]
افسانه‌ی ریائی و مصنوعی دولت آسوری و ارمنی و کلدانی در مساحاتی از سرزمین‌های ایرانی [تورک]، خوی، سلماس [سالماس]، اورمیه [اورمو]، میاندوآب [قوشاچای]، مراغه [ماراغا] و غیره و غیره و خاک‌های عوثمانلی، قارس، وان، آرداهان و غیره و غیره در بایگانی راکد تاریخ دفن شد. و پرونده‌ی خونین پرماجرا و اندوه‌آوری که ساخته و پرداخته‌ی دسایس انگلیس و آرزوهای خام جهان‌گیری روسیه‌ی تزاری بود برای ابد مختومه گردید.
باقی‌مانده‌ی اوردو و یا دسته‌ی عظیم مهاجران و مهاجمین مارشیمون، چون گفتیم، و واقعیت این بود که حرکت مارشیمون - به تحریک انگلیس‌ها و فشار روس‌های تزاری- با زن و بچه، گاو و گوسفند، گهواره و اثاث البیت و اسلحه‌ی کافی و زبده‌ی جنگ‌جویان هراس‌آور به حقیقت با ایلغارها و مهاجرت‌های تاریخی واندال‌ها، موغول‌ها و هون‌ها شباهت داشت. و نقشه و مقصد این بود که هر چه ایرانی و مسلمان [تورک] است همه را از صغیر و کبیر و مرد و زن، طفل و کودک به کلی به‌کشند، قتل عام کنند و نابود نمایند و جای آن‌ها را به‌گیرند. و هنگامی که علی احسان پاشا، بعد از کوردها - کوردها فقط توانستند کشتاری کرده، جلوی آن‌ها را سد کنند - نیروی جنگی و قدرت تهاجم آنان را واقعا معدوم نمود. البته به زن‌ها، اطفال و پیرمردها رحم کرد و آن‌ها را به اومید خدا و سرنوشت طبیعت رها ساخت و برای شرکت در جبهه‌های دیگر جنگ برگشت و بار دیگر وارد تبریز شده و پس از چند روز استراحت، به قصد راندن اوردوئی از انگلیس‌ها که از سمت میانج (میانه) پیش می‌آمدند از تبریز خارج گردید.
حیرت‌انگیز و خنده‌آور است که علی احسان پاشا هنوز قدم از دروازه‌ی تبریز بیرون نه‌گذاشته، انگلیس‌ها از میانه و زنجان هم عقب نشستند و به قول مرحوم «احتشام السلطنه علامیر»، که آن هم داستان جدائی دارد، مانند کلاغ بوی باروت را از هشتاد فرسخی شنیده، مثل همیشه فرار کردند.
[پناه دادن تبریز به فراریان و آواره‌های مهاجمین و مهاجرین آسوری و ارمنی]
باری بدین ترتیب باقی‌مانده‌ی کوچ و ایلغار مار شیمون، که نیروی هجوم سهل است، قدرت دفاع و مقاومت را نیز از دست دادند، از زن و مرد و طفل و کودک هنوز جمع بی‌شماری بودند. این‌ها بدبخت و بی‌پناه، آواره و سرگردان از بیم دست‌برد کوردها و انتقام مردم بومی به بیابان‌ها ریختند. گروهی از گرسنه‌گی، بیماری، خسته‌گی و علل دیگر دسته دسته در صحراها مردند و از بین رفتند. انبوه بسیاری پای پیاده، لخت و برهنه، گرسنه و خسته، مجروح و بیمار، به اومید یافتن ملجاء و ماوائی در بغداد به هر جان کندنی بود به مراغه و تبریز رسیدند.
یک بار دیگر بی‌اختیار اشک از دیده‌هایم جاری شد. آن دفعه با مشاهده‌ی سربازان علی احسان که برای نجات جان و شرافت آزربایجانی‌ها [تورک‌ها] آمده بودند، اشک شوق و شادی بود. این دفعه به فاصله‌ی اندک - که درست در خاطر نمانده - اشک درد، غم و تاثر. واقعا هم صحنه‌های حزن‌انگیزی بود، به قدری فجیع و تاثرآور که یک بار دیگر تبریزی‌های با غیرت، انسان‌دوست و شرافت‌مند را به ضجه و شیون افکند. دسته‌های بشر که نه‌می‌توان گفت، چه آنان از غایت درجه‌ی بدبختی و درمانده‌گی دیگر به آدمی‌زاده شباهت نداشتند. گله‌هایی نااومید، ترسیده، رمیده، لخت و عور، برهنه‌ی محض، لاغر، ضعیف و ناتوان، بیمار و مجروح، خسته و گرسنه، چون مشتی استخوان، از زن و مرد، طفل و کودک، پیر و برنا، شرم‌زده، سرافکنده و هراسان، ارمنی، آسوری و کلدانی به کوچه‌های تبریز ریخته، از غیرت و غرور، خجلت و حیا، روی گدائی و قدرت استعانت خواستن از کسی نه‌داشتند. آخر این‌ها، این مردم بدبخت آلت‌شده، گول حرف‌های دروغ، وعده‌های فریبنده و حمایت Protectorat کاذب روس‌ها و انگلیس‌ها را از اقلیت‌های فرقه‌ی اورتودوکس، کاتولیک و گریگوریان خورده، به ولی‌نعمت و صاحب‌خانه‌ی خود خیانت کرده و بر روی برادران و خواهران خویش شمشیر کین آخته بودند. و اینک نه تنها شرم داشتند و خجالت می‌کشیدند که از تبریزی‌ها کومک به‌خواهند، بلکه از جان و زنده‌گانی مشرف به زوال خود نیز ایمن نه‌بودند.
ولی معجزه شد. ملت ایران [تورک]، این مردمی که به قول میتفورد [Mitford] از نژادی پست و رذل برخاسته‌اند، یک بار دیگر شرافت ملی و مقام والای انسانی خود را به جلوه درآورد. تبریزی‌های بزرگ‌منش، بشردوست و شرافت‌مند بر پای خواستند. اعجاز و کرامت نشان دادند. رستاخیزی بود که روح و وجدان آدمی را صفای آسمانی می‌بخشید. همه به یک ندای غیبی پاسخ داده، یک صدا گفتند «بنی آدم اعضای یک دیگرند. این‌ها هم‌وطن، خواهران، برادران و فرزندان خود ما هستند. شیطان گولشان زده، ابلیس لعین، روس و انگلیس از راه حقیقت منحرفشان کرده، آلت دست بوده‌اند. حالیه درمانه و نیازمند ارفاق و محبت هستند». عالی‌ترین، شورانگیزترین، دل‌آویزترین جلوه‌های صفات نیکوی انسانی که در تمام تاریخ بشر نظیر و مانند نه‌داشته، به صحنه درآمد. تبریزی‌های باشرف، غیرت و مردانه‌گی‌هایشان قبول نه‌کرد که گروهی زن و مرد، دختر و پسر، هر چه و هر که بوده‌اند، برهنه و عریان، گرسنه و عطشان در کوچه و خیابان سرگردان به‌مانند و ناموس و عترت، بدن و عورت آنان در معرض باد و باران باشد. بدون هیچ گونه محرک و تشویقی، فقط به سائقه‌ی حس انسانیت و مردانه‌گی به یک باره از زن و مرد به کوی و برزن ریختند. با اشک چشم، جگر سوخته، دل خونین از درد و اندوه، که هر چه از فراری‌ها و آواره‌های بدبخت آسوری، ارمنی و کلدانی را، از مرد و زن، پیر و جوان، طفل و کودک، سالم و بیمار دید، به زور محبت و مهربانی به خانه‌های خود بردند و با هر چه داشتند گرسنه‌ها را غذا، برهنه‌ها را - که همه گرسنه و برهنه بودند - پوشاک دادند. مجروحین و بیماران را مانند فرزند، برادر و خواهر خود تیمار نمودند و بر جراحات بدن و زخم‌های دل آنان از مهر و عاطفت انسانی مرهم نهادند.
بنده نیز که عرض کردم کودک خردسال، ولی اگر تعبیر به خودستایی نشود، حساس بودم - اساسا در آن زمان کودکان آزربایجان [تورکایلی] در شرایط جنگ، قحطی و بدبختی همه حساسیت داشتند - در کوچه‌های تبریز با دسته‌ای از این فراری‌ها و آواره‌های گول‌خورده روبرو شدم و به چشم خود دیدم که چه وضعیت رقت‌آور و حالت حزن‌انگیزی داشتند که قلب آدمی را، ولو از سنگ سخت هم می‌بود، ریش ریش و مجروح می‌کرد. مثل دفعه‌ی پیش و مانند همیشه با گریه، ضجه و شیون ناشی از غم و اندوه به دامان مادر خود پناه برده و شرح بدبختی و تیره‌روزی فراری‌ها و آواره‌ها را که در کوچه دیده بودم حکایت کردم. مادرم چند نفر فرستاد، گروهی را از کوچه‌ها جمع‌آوری کرده آوردند. زمان درازی، پنجاه سال بیشتر از آن صحنه گذشته، اواسط جنگ بود. خاطرات تلخ و رعشه‌آور مثل سایه به طور محو و بی‌رنگ در ذهن باقی مانده. اگر حافظه خطا نکند، چند طفل نحیف و لاغر، سه دوشیزه‌ی زیبا ولی استخوانی، سه بانوی جوان، دو پیره‌زن، دو جوان مجروح، دو مرد بیمار و یک پیرمرد مشرف به موت در آن میانه بود. اتفاقا همه آسوری و از اهالی نواحی سلماس و تبعه‌ی ایران بودند. آن‌ها گول خورده، به وعده‌های دروغین روس و انگلیس فریفته، آلت دست شده و با هم‌وطنان ایرانی خود نبرد کرده و چه بسا گروهی بی‌دفاع و بی‌تقصیر را نیز کشته بودند. ولی در آیین فتوّت و در میان عواطف انسانی و عالم رحم و مروّت، کینه و دشمنی راه نداشت. چرا که آن‌ها مغلوب، عاجز و بی‌چاره، سرگردان و آواره شده بودند.
مادرم فرمود آن‌ها را پوشاک و خوراک دادند. بر جراحت زخم‌دارها مرهم نهادند و بیماران را تیمار کردند. دو شب و دو روز از آنان در خانه‌ی ما چون میهمان عزیز با محبّت و احترام پذیرایی شد. شب دوّم پیرمرد جان به جهان آفرین تسلیم کرد. بقیه مختصری رمق گرفتند. حال مجروحین و بیماران اندکی بهبود یافت. مادرم به آنان اصرار نمود که تا عافیت مریض‌ها و رفع خسته‌گی کامل در خانه‌ی ما به‌مانند و از تبریز نه‌روند و گفت سعی می‌کند که کاری و کاسبی برایشان تهیه کرده و ترتیبی برای زنده‌گانی آن‌ها به‌دهند. در اکثر خانه‌های تبریز جریان این چنین بود و خانواده‌های محترم تبریز از آن همه فراری‌ها نگاه‌داری کرده، قول تهیه‌ی خانه و وسیله‌ی کار و زنده‌گی مستقل به آن‌ها دادند و همه اصرار داشتند که آن همه زن و بچه، پیرزن و پیرمرد، مردان و جوانان بیمار و مجروح آسوری، ارمنی و کلدانی بی‌توشه و وسیله از تبریز نروند. معدودی محبّت و احسان تبریزی‌ها را پذیرفته ماندند و مانند دیگر برادران و خواهران ایرانی خود در امن و آسایش، قطع نظر از قحطی و مصائب جنگ که برای همه یک‌سان بود، زنده‌گی می‌کردند که هنوز هم خود یا فرزندانشان هستند.
[نتیجه‌ی ادعای حمایت ریایی و دروغین دولت‌های اوروپا از اقلیت‌های مسیحی]
عده‌ای انگشت‌شماری، مخصوصا از آسوری‌ها و کلدانی‌ها که وسیله و دست و پائی داشتند از تبریز، بعد از آن از عرض راه تا بغداد و سپس از بغداد نیمه‌جانی به آمریکا رسانیده و در آن جا کار پیدا کرده باقی ماندند ..... و اما متاسفانه اکثریت قاطع آن‌ها، مخصوصا آسوری‌ها و کلدانی‌ها با همان وضع رقت‌انگیز و اسف‌ناک، پای پیاده، گرسنه و تشنه، لخت و برهنه، به خیال سراب و به تصور خام و اومید این که انگلیس‌ها، که آن ایام به بغداد رسیده بودند، از آن‌ها خوب پذیرائی کرده، وسیله‌ی زنده‌گی، خانه، لباس، غذا و از همه مهم‌تر پول و اسلحه خواهند داد، از تبریز بیرون آمده به سوی بغداد رهسپار گردیدند. جمعی از اطفال، پیران و بیماران از سرما، گرما، گرسنه‌گی و عریانی در راه تلف شدند. باقی‌مانده که باز گروه کثیری می‌شدند از طریق میانه، زنجان، همدان و کرمانشاه با هزاران جان کندن و تحمل رنج‌ها و مشقت‌های مافوق طاقت بشری نیمه‌جانی به بغداد رسانیدند ....
طرز رفتار، رافت و عاطفت ایرانی‌ها، این مردم رذل و پست و از نژاد پست به عقیده‌ی میتفورد و بسیاری از نویسنده‌ها و سیاسیون انگلیس، را با فراری‌ها و آواره‌ها، یعنی همان جیلوها را در تبریز، که خود شاهد عینی بودم، حکایت کردیم .... حالا خوب است دنباله‌ی داستان را گرفته به بینیم انگلیسی‌ها، این مردم نجیب «!»، متمدن «!»، تربیت‌شده «!»، انسان‌دوست «!» و از نژاد برتر، با آن فراری‌ها و آواره‌های بدبخت آسوری، کلدانی و ارمنی که خودشان تحریک به قیام و ایلغار و هجوم کرده بودند چه رفتاری پیشه گرفتند؟ در تاریخ باید نوشت و بر مسبّبین و عاملین این همه جنایات و فجایع شرم‌آور و نفرت‌انگیز نفرین و لعنت فرستاد.
پیرمردها، پیرزن‌ها، مجروحین و بیماران، حتی اطفال شیرخوار را برای اینکه دست و پا را می‌گرفتند و آزوقه و غذا و لباس می‌خواستند، و این‌همه مقرون به صرفه و صلاح و مصالح جنگی نه‌بود، شب‌ها به دجله و شط انداخته از بین می‌بردند. جوان‌ها و مردان سالم را به بیگاری و کارهای دشوار گرفتند و دخترهای دوشیزه و زن‌های زیبا و محترم را به سربازخانه‌ها تقسیم کردند!! ... و این بود عاطفه و انسان‌دوستی مبشّرین تمدّن و مدّعیان حمایت از مردم و یا به حقیقت مسبّبین تیره‌روزی بشر! و این بود صحنه‌هایی از نتیجه و ثمر پروتکتورا Protectorat یا ادعای حمایت ریایی و دروغین دولت‌های بزرگ اوروپا از اقلیت‌های مسیحی اورتودوکس، گریگوریان و کاتولیک!! ...
از صحنه‌های حزن‌انگیز و داستان‌های دل‌خراش دیگر: ادعای حمایت ریایی و دروغین روسیه‌ی تزاری از ارمنی‌ها در خاک‌های عوثمانلی و بهانه‌جویی و برپا ساختن جنگ‌های غارت‌گری و توسعه‌طلبانه به دستاویز حمایت از دین مسیح و کومک به ارامنه، فریفتن، گول زدن و تحریک ارمنی‌های بدبخت و ساده‌لوح به آشوب، فتنه و فساد و آدم‌کشی، (تروریسم) و خراب‌کاری، اعصاب عوثمان‌لی‌ها را - که بیش از صد سال به بهانه‌ی وجود ارمنی‌ها، آن‌همه جنگ، صدمه، خسارت و زیان دیده بودند - خرد و خراب و ناگزیر از عکس العمل کرد. و این حمایت دروغین و بهانه‌جویی باعث شد که عوثمان‌لی‌ها عقل و اعتدال را از دست دادند و یک‌مرتبه از راه اضطرار و ناچاری بیش از یک میلیون نفر ارمنی را قتل عام نمودند. که ارامنه هنوز، در هر کجای دنیا که باشند، آن روزهای شوم را به حق، عزای ملی دانسته، ختم و ماتم می‌گیرند. این هم یک نتیجه‌ی دیگر پروتکتورا Protectorat و یا حمایت کاذب و دروغین و ریایی دولت‌های اوروپایی از اقلیت‌های مسیحی در در ممالک مشرق زمین.
[وقاحت و گستاخی دولت‌های استعمارگر مسیحی اوروپا]
به حقیقت، از لحاظ دید انسانی، فارغ از هر گونه حب و بغض و خالی از تمام سوابق ذهنی و دور از تعصبات نژادی، ملی و مذهبی و مطلقا بی‌غرضانه، به حقیقت هم حیرت‌انگیز و شرم‌آور است: مسیحی‌ها که به تعالیم مقدس و دستورهای عالی انسانی حضرت عیسی مطلقا و به قدر ذره‌ای عقیده و ایمان نداشته و بین خودشان محکمه‌های تفتیش عقاید، جنگ‌های هفت‌ساله، سی‌ساله و صدساله برانگیخته و جنگ‌های مذهبی، قتل عام‌ها و کشتارگاه‌های سن بارتلمی و نظایر آن برپا ساخته‌اند، از اواسط قرن هیجدهم به منظور تصرف سرزمین‌ها و خاک‌های ملل آسیا و آفریقا و دزدیدن و غارت دارایی و دست‌رنج مردم، استعانت از دین مسیح و حمایت (پروتکتورا Protectorat) از اقلیت‌های مسیحی را از روی خدعه و ریا بهانه ساخته، در دستی خنجر و تپانچه و در دست دیگر لیره و انجیل پیش آمده، پایه‌های استعمار و زنجیر اسارت و بنده‌گی را در مشرق زمین محکم داشته‌اند. تا قرن نوزدهم صحنه‌های قصاب‌خانه‌ی سن بارتلمی و میدان‌های نبرد اوروپا که از اندازه و شماره بیرون است، در جلوی چشم مردم گسترده بوده و از آغاز قرن بیستم در طی عمر یک نسل، نسل انسان‌های شصت‌ساله، دو جنگ بزرگ جهانی، همین مسیحی‌ها برانگیخته و خون ده‌ها میلیون انسان بی‌گناه از جوانان، مردان و زنان خود را بر زمین ریخته و آثار تمدن، هنر و فرهنگ، نتیجه‌ی صدها سال کوشش و رنج بشر را با آتش جهل و دیوانه‌گی سوخته‌اند. آن وقت و هنوز هم، خجالت نمی‌کشند، شرم و حیا ندارند و خویشتن را نام انسان و آدمی‌زاده و عاقل می‌گذارند! زهی وقاحت و گستاخی! و عجبا بدبختی و ضلالت و گمراهی!
خلاصه، مساله‌ی پروتکتورا Protectorat و حمایت از اقلیت‌های مسیحی کاتولیک، اورتودوکس و گریگوریان یکی از آن اسباب و ابزار کثیف، زشت، شوم و نامیمون و بدعاقبتی بوده است که طی بیش از دو قرن وسیله و دست‌آویز استعمارگران برای گول زدن، آلت و اغفال کردن و فریفتن و فدا ساختن اقلیت‌های صلح‌جو و آرامش‌طلب و اعمال زور و فشار و غارت دارایی و دست‌رنج اکثریت ملل مسلمان بوده است. و مترجم عزیز و محترم تعلیمات وزیر خارجه‌ی فرانسه به کونت دوسرسی در یک صد و سی سال پیش [اصغر فرمانفرمائی قاجار] وقتی به این لغت شوم و بدیمن رسیده و اقرار و اعتراف صریح یکی از سیاسیون ریاکار اوروپا را در یک سند رسمی ملاحظه فرموده، مسامحه کرده و از آن درگذشته و از ترجمه و نقل آن امساک فرموده‌اند.
مترجم محترم، اصغر فرمانفرمائی قاجار، جا داشت که در این دستور العمل وزیر خارجه‌ی فرانسه، مخصوصا این کلمه‌ی پروتکتورا یا ادعای حمایت از اقلیت کاتولیک را ترجمه کرده و اضافه می‌فرمودند که: لازم به زحمت آقایان فرنگی‌ها نبوده و ایرانی‌ها [تورک‌ها] خود از قرن‌ها و قرن‌ها پیش، به اقتضای خصائص عالی نژاد والای خویش، از روی علم و فرهنگ، و نه از بیم زور و نیرنگ چنان احترام آزادی، امنیت و آسایش برای اقلیت‌های مذهبی قائل بوده و تدارک کرده‌اند که در دنیا نظیر نه‌داشته است.
به هر حال، به قول سراینده‌ی ترانه‌ی معروف مرا به بوس، «گذشته‌ها گذشته» و به گفته‌ی ژنرال دوگول، سردار پیر و شریف فرانسه که انصافا مرد بسیار محترم و واقع‌بینی است و احترام و محبوبیت جهانی دارد، «دشمنان دیروز، دوستان گرامی امروز هستند». و از نظر ما ایرانی‌ها به این سخن باید اضافه شود که فریب خورده‌های دیروز نه تنها دوستان عزیز امروز، بلکه برادران ارجمند و هم‌وطن ما هستند. مخصوصا ارمنی‌ها که ذاتا مردمی شریف، محترم، لایق، زحمت‌کش و علاوه بر هم‌وطنی، پسر عمو و دختر عموهای دو هزارساله و با ما از یک نژاد اصیل و از یک اصل تاریخی و نجیب می‌باشند.
قلهک. پنجشنبه، لیله جمعه، پانزدهم آذرماه ۱۳۴۷- فتح الدین فتاحی
Türkili’ni kurtaran Osmanlı Ordusu. Ali İhsan Paşa
komutasındaki Onüçüncü Ordu. Hemedan, Türkili. Birinci Dünya Savaşı sırasında.
تورک‌‌ایلی‌‌نی قورتاران عوثمانلی اوردوسو. علی احسان پاشا قوموتاسینداکی اون‌‌اوچونجو اوردو. هه‌‌مه‌‌دان، تورکایلی. بیرینجی
دونیا ساواشی سیراسیندا
The Ottoman army savior of Türkili. Thirteenth Army
under the command of Ali İhsan Pasha. Hamadan, Turkili. During the First World
War.
اوردوی عوثمانلی نجاتبخش تورکایلی. لشکر سیزدهم تحت فرماندهی علی احسان پاشا. همدان، تورکایلی. حین جنگ جهانی اول.
[1] روستای که‌سیله‌ن - کسلان در دهستان تیرچایی بخش کندوان شهرستان
میانه در استان آزربایجان شرقی. که‌سیله‌ن: کسی که از یک جمعیت مذهبی و طریقت و دین
روی بر می‌گرداند و جدا می‌شود، صوفی و عارفی که با بریدن از زن و فرزند و اجتماع
برای عبادت عزلت می‌جوید و گوشه‌نشینی می‌کند. که‌سیله‌ن در نام‌های جوغرافیایی به
معنی اماکن منسوب به صوفیان عزلت‌جو است. از مصدر «که‌سیلمه‌ک» به معنی بریده شدن
از خانه، مهاجرت، خودداری کردن، دوری کردن، اجتناب نمودن، جدا شدن، دور شدن، قطع
رابطه کردن؛ و به عنوان یک تعبیر مذهبی به معنی بریدن از خلق خدا، عزلت‌گزینی و
جامعه‌گریزی، منصرف شدن از یک جمعیت و گروه مذهبی و طریقت و دین و .... است .
[2] Félix Édouard Comte de Sercey, French ambassador to
the Kajar court in 1839
منابع:
سفرنامه‌ی میرزا فتاح خان گرمرودی به اوروپا؛ موسوم به چهارفصل و دو رساله‌ی دیگر بنام شب‌نامه [و] سفرنامه‌ی ممسنی در زمان محمدشاه قاجار / میرزا فتاح خان گرمرودی؛ به سعی و کوشش فتح‌الدین فتاحی. تهران. چاپ‌خانه‌ی بانک بازرگانی،۱۳۴۷، ۱۱۸۴ص.
No comments:
Post a Comment