دده قورقوت ديلينده‌ن قادين چئشيتله‌ری

دده قورقوت ديلينده‌ن قادين چئشيتله‌رى

مئهران باهارلى

دده قورقوت اوغوزنامه‌سينين ديرئسدئن و واتيکان نوسخه‌له‌رينده، بويلاردان قاباق بير اؤن‌سؤز واردير. بو اؤن‌سؤز ايکى بؤلومده‌ن اولوشور: گيريش بؤلومو ايله دده قورقوت ديلينده‌ن قادين چئشيتله‌رينين آنلاتيلديغى ايکينجى بؤلوم. آشاغيدا بو ايکنجى بؤلومو، ديرئسدئن نوسخه‌سى تمه‌لينده، مودئرن و فونئتيک تورکجه يازيمى ايله وئرميشه‌م. اوندان سونرا بير سيرا دئگى (کليمه) و بيله‌شيکله‌رين (ترکيبله‌رين) آچيقلاماسى و سؤزلوک واردير.

دده قوْرقۇت‌جا قارێ‌لار دؤرت تۆرلۆدۆر

[دده قوْرقۇت دیلینده‌ن] اوْزان آیێدێر: 

قارێ‌لار دؤرت تۆرلۆدۆر: بیریسى «سوْلدۇران سوْیۇ»دۇر. بیریسى «توْلدۇران توْیۇ»دۇر. بیریسى «ائوین دایاغى»دێر. بیریسى «نئجه سؤیله‌رسه‌ن، بایاغێ»دێر. 

اوْزان [آیێدێر]: 

«ائوین دایاغێ» اوْلدۇر کیم یازێ‌دان یابان‌دان ائوه [اوُتلو] بیر قوْنۇق گلسه، ار آدام ائوده اوْلماسا، اوْل اوْنۇ یئدیره‌ر، ایچیره‌ر. آغێرلار، عزیزله‌ر، گؤنده‌ره‌ر. اوْل عاییشه، فاطیمه سوْیۇدۇر. خانێم، اوْنۇن ببه‌ک‌له‌رى بیتسین!. اوْجاغێنا بۇنجۇلایین آورات گلسین!. 

گلدیک اوْل کیم «سوْلدۇران سوْیو»دۇر. ساپادێنجا یئرینده‌ن اؤرۆ ‌دۇرار. الینى اۆزۇنۇ یۇمادان، دوْقۇز بازلاماج ایله‌ن بیر کۆوه‌له‌ک یوْغۇرتۇ، گؤزله‌رى دوْیۇنجا، تێخا باسا یئر. الینی بؤیرۆنه وۇرار، آیێدار: «بۇ ائوى خاراب اوْلاسێ اره وارالێ‌دان برى، داخێ قارنێم دوْیمادێ؛ اۆزۆم گۆلمه‌دى». «آیاغێم باشماق، اۆزۆم یاشماق گؤرمه‌دى» دئر. «آه، نوْلایدێ، بۇ [ار] اؤله‌یدى؛ بیرینه داخى وارایدێم. اۇمارێمدان یاخشێ، اۇیار اوْلایدێ» دئر. اوْنۇن کیمی‌نین، خانێم، ببه‌ک‌له‌رى بیتمه‌سین!. اوْجاغێنا بۇنجۇلایین آورات گلمه‌سین!.

گلدیک اوْل کیم «توْلدۇران توْیۇ»دۇر. تپره‌دینجه یئرینده‌ن اؤرۆ ‌دۇردۇ. الینى اۆزونۆ یۇمادان، اوْبانێن اوْل اۇجۇندان بۇ اۇجۇنا، [بۇ اۇجۇندان] اوْل اۇجۇنا چارپێشدێردێ؛ قوْو قوْولادێ، دین دینله‌دى. اؤیله‌ده‌نجه گزدى؛ اؤیله‌ده‌ن سوْنرا ائوینه گلدى. گؤردۆ کیم، اوْغرۇ کؤپه‌ک، یئگه دانا، ائوینى بیربیرینه قاتمێش. [ائوى] تاوۇغۇن کۆمه‌سینه، سێغێرین دامێنا دؤنمۆش. قوْنشۇلارینا چاغێرار کیم: «یئته‌ر [قێز]!، زۆلئیخا!، زۆبئیده!، اؤرۆوئیده!، جان قێز!، جان پاشا!، آینا مله‌ک!، قۇتلۇ مله‌ک!؛ اؤلمه‌یه، ایتمه‌یه گئتمه‌میشدیم. یاتاجاق یئریم گینه بۇ خاراب اوْلاسێ ایدى». «نوْلایدێ منیم ائویمه بیر لحظه باخایدێنێز؟ قوْنشۇ حاققێ، تانرێ حاققێ» دییه سؤیله‌ر. بۇنۇن کیمی‌نین، خانێم، ببه‌ک‌له‌رى بیتمه‌سین!. اوْجاغێنا بۇنۇن کیمى آورات گلمه‌سین!. 

گلدیک اوْل کیم «نئجه سؤیله‌رسه‌ن، بایاغێ»دێر. ائوینه یازێ‌دان، یابان‌دان بیر اۇتلۇ قوْنۇق گلسه، ار آدام ائوده اوْلسا، اوْنا دیسه کیم: «دۇر اتمه‌ک گتیر یییه‌لیم، بۇ دا یئسین». دیسه [کیم]: «پیشمیش اتمه‌یین بقاسێ اوْلماز، یئمه‌ک گره‌ک‌دیر». آورات آیێدار: «نئیله‌یه‌ییم، بۇ یێخێلاجاق ائوده اۇن یوْخ، اله‌ک یوْخ». «ده‌وه ده‌ییرمه‌ن‌ده‌ن گلمه‌دى» دئر. «نه گلیرسه، منیم ساغرێما گلسین» دییه؛ الینى گؤتۆنه وۇرار. یؤنۆنو آنارێ، ساغرێ‌سینێ ارینه دؤنده‌ره‌ر. مین سؤیله‌رسه‌ن، بیری‌سینی قۇیماز. اری‌نین سؤزۆنۆ قۇلاغێنا قوْیماز. اوْل، نۇح پئیغه‌مبه‌ر`ین ائشه‌یى اصلی‌دیر. اوْندان داخێ سیزى، خانێم، آللاه ساخلاسێن! اوْجاغێنێزا بۇنجولایێن آورات گلمه‌سین!. 

[سوْن]

آچيقلامالار

تۆرلوTürlü : چئشيتلى، جورلو، نوع، گونه. «جور» کليمه‌سى ده تورکجه اولوپ، «تور» کليمه‌سينين لهجه ده‌ييشگه‌سيدير. (تاجيکجه‌ده دوست و رفيق و مانند من .... آنلامي اولان «جوره» ده بو کؤکه‌نده‌ندير). اسکى بيچيمى تورلوک‌ و کؤکه‌نى اسکى تورکجه‌ده ياراديلماق، بيچيم آلماق آنلاميندا اولان تؤرولمه‌ک مصده‌ريدير (تؤرولوک- تورلوک- تورلو). تؤره‌مه‌ک، تؤره (آيين، اخلاق، ...) و تؤز (سوى، کؤک، اصل، عيرق) کليمه‌له‌رى ايله کؤکه‌نده‌شدير.

سوْلدوران سوْيوSolduran soyu : بونو سولدوران سوپ کيمى اوخويانلار اولموشدور. اويسا بونون اصلى سولدوران سويودور کى اوچونجو شخص تکيل يييه‌ليک اکى –و دوشموشدور: سولدوران سويو- سولدوران سوى. (بونا بنزه‌ر اک دوشمه‌سى: شاهى سئوه‌ن- شاه سئوه‌ن)

توْلدوران توْيوTolduran toyu : ال‌يازما متنينده "بريسى طولدرن طويدر" بيچيمينده گئچه‌ن بو ترکيبىين دوغرو اوخونوشو "تولدوران تويودور" اولماليدير. سير کيلاوسين`ه گؤره "تولدوراماق" فئعلى، داغيتماق و "توى" کليمه‌سى اوبا، توپلانتى، ييغيناق، توپلولوق، توپلوم، اويماق و بوى آنلاملاريندادير. کيلاوسين اؤز ائتيمولوژيک سؤزلويونده اسکى تورکجه‌ده وار اولان و آنلامى "داغيدان بوى" اولان بنزه‌ر "تولدوران بوى" ترکيبينى ده ذيکر ائتميشدير. بو ترکيبده‌ن اسينله‌نه‌ره‌ک داها سونرالار -دده قورقوت کيتابيندا دا گؤرولدويو کيمى- "اويماغى داغيدان" آنلاميندا اولان "تولدوران تويو" ترکيبى يارانميشدير.

بو بيله‌شکه‌نی "تولدوران توپدور" اولاراق اوخويانلار اولموشدور. بو دورومدا تولدوران، ووران آنلاميندادير (توُلماق: وورماق، چارپماق). بو تيپ قادين، يووارلانيپ ساغا سولا چارپان بير توپا (اويون توپونا) بنزه‌ديلميش اولابيله‌ر.

توْلدوران توْيو- سوْلدوران سوْيوTolduran toyu, Solduran soyu : بورادا آنلاتيلماق ايسته‌نيله‌ن شئی بودور: قادينلارين بير چئشيتی "سوْيو سوْلدوران"، يعنی نسلی تۆکه‌ده‌ن؛ بير چئشيتی ده "توْيو توْلدوران"، يعنی اوْيماغی يێخان و ائوی داغيداندير.

ببه‌کله‌ری بيتسينBebekleri bitsin : ال‌يازما متنينده "ببکلری بتسون" بيچيمينده گئچه‌ن بو ترکيبی، "ببه‌کله‌ری يئتسين" اولاراق اوخويانلار اولموشدور. بو کليمه‌نين دوغرو اوخونوشو "ببه‌کله‌ری بيتسين" اولماليدير. اسکی تورکجه‌ده "بيتمه‌ک" فئعلينين آنلاملاريندان بيری "دوغولماق، دونيايا گلمه‌ک"دير. قوتادغوبيليک‌ده "اوغول بيتدی" يعنی "اوغول دونيايا گلدی" اؤرنه‌يی واردير. "ببه‌کله‌ری بيتسين" ده يعنی "ببه‌کله‌ری دونيايا گلسين".

آوراتAvrat : ال‌يازمادا «عورت» اولاراق گئچه‌ن بو سؤز اصلينده تورکجه «آورات» کليمه‌سيدير. آورات دئگيسی، ائش، قادين، ياشام يولداشی دئمه‌کدير و اسکی تورکجه‌ده تؤره‌تگه‌ن، اوره‌تگه‌ن، توخوم اوره‌ته‌ن، گبه قاليپ شيشه‌ن آنلاملاريندا اوراقات- اوراقوت- اوراغوت- اوراووت- اوراغيت- اوراقاچ کؤکه‌نينده‌ن اولوپ، عره‌بجه عورت ايله ايلگيسيزدير.

ساپادينجاSapadınca : متنده "صپادنجه" بيچيمينده يازيلان بو کليمه‌نی، صاباحدانجا يعنی صاباحدان بری دييه اوخويانلار اولموشدور. اويسا بونون دوغرو اوخونوشو "صاپادينجا" اولماليدير. اسکی تورکجه‌ده سابيتماق-ساپيتماق و بورادان ساپاتماق (چيخارتماق- چاخارتماق کيمي)، ساغا سولا ساللاماق و حره‌که‌ت ائتديرمه‌ک آنلاميندادير. بورادا آنلاتيلان بودور کی بير قادين تيپی تپره‌دينجه، اؤته‌کی ده ساپادينجا يئرينده‌ن اؤرو دورار (قالخار). ساپادينجا و تپره‌دينجه‌نين هر ايکيسی ده حره‌که‌تله ايلگيليدير.

گؤزله‌ری دوْيونجاGözleri doyunca : ال‌يازما متنينده "يوغرد کزلر طوينجه طقه بصه ير" بيچيمينده گئچه‌ن بو ترکيبی م. ارگين "يوغورتو گؤزله‌ر" (يوغورتو گؤزله‌تمه‌ک، بکله‌تمه‌ک، اينتيظار چکديرمه‌ک) اولاراق آنلاملانديرميشدير. آزه‌ربايجان بودونجوندا (جومهورييه‌تينده) ايسه ص. عليزاده- ف. زئينالوف "يوغورتو گه‌وه‌زله‌مه‌ک" اولاراق اوخوموش، "گوْبود يئمه‌ک" دييه آنلاملانديرميشلاردير. باشقا اوخونوشلار: گؤزله‌ر (ديبينی سوپورمه‌ک)؛ کؤزله‌ر (اوددا کؤزله‌ر)؛ گؤزه‌له‌ر؛ گۆوه‌زله‌ر؛ که‌وه‌زله‌ر؛ گه‌وه‌له‌ر....

بيزجه دوزگون اوخونوش "يوْغورتو گؤزله‌ر، دوْيونجا تێخا باسا يئر" دئييل، بلکه ويرگول اؤنه آليناراق "يوْغورتو، گؤزله‌ری دوْيونجا، تێخا باسا يئر" اولماليدير، يعنی يوْغورتو گؤزله‌مه‌ز، بلکه گؤزله‌ری دوْيونجا يييه‌ر. بورادا يازيم سيراسيندا  گؤزله‌ري‌نين سون .ی اکي دوشموشدور.

ايکينجی دوشوک بير ائحتيماللا بو کليمه گؤزله‌ری دئييل، "گؤزله‌ر" اولوپ و "گؤزله‌مه يئمه‌يی ياپماق" آنلاميندادير. "گؤزله‌مه"، يوغورت و بازلاماج چؤره‌يينده‌ن ياپيلان بير يئمه‌ک چئشيتيدير. "دوقوز بازلاماج ايله‌ن بير کووه‌له‌ک يوغورتو گؤزله‌‌ر" يعني دوقوز بازلاماج چؤره‌يی ايله بير کووه‌له‌ک يوغورتدان گؤزله‌مه يئمه‌يی ياپار. (گؤزله‌مه يئمه‌يی حاققيندا: اورمييه يئمه‌کله‌رينده‌ن «گؤزله‌مه» / وجيهه فکور / قايناق شخص حاجيه قمرخانيم نقشينه 85 ياشيندا. قاتيغی بير قابلامايا تؤکوپ، اوجاق اوسته قويوپ بولايارلار. برکيمه‌سين دييه اونا سو دا قاتارلار. سولو قاتيق قايناماقدا اولسون، باشقا بير تاوادا دا ساری یاغی قیزدیریپ، ایچینه یومورتا چالارلار. سونرا هر ايکی قابی قاينايا قاينايا سوفرا باشينا گتيريپ یومورتانی قاينايان قاتيغين ايچينه تؤکه‌رله‌ر. اولار گؤز‌له‌مه! دوغرانميش چؤره‌کله‌ری گؤز‌له‌مه‌نين ايچينه تؤکوپ، تيلته ائله‌ييپ، يييه‌رله‌ر. گؤز‌له‌مه‌نی تئز يئمه‌ليسه‌ن، چوخ يوباتسان برکييه‌ر خمير گیبی اولار. بلکه ده اونون آدينی همين خاصييه‌تينه گؤره گؤزله‌مه قويوپلار، چونکوگؤز‌له‌مه‌ده‌ن يئمه‌ليسه‌ن).

قوْو قوْولادیQov qovladı : ال‌يازما متنينده "قوو قولدی" بيچيمينده گئچه‌ن بو ترکيب، دده قورقوت نشرله‌رينين چوخوندا "قوو قووالادی" اولاراق وئريلير. اويسا بو ترکيب - اؤزونده‌ن سونرا گله‌ن "دين دينله‌دی" قاليبينا اوياراق - "قوْو قوْولادی" اولماليدير، يعني "دئدی قوْودو" و يا "غئيبه‌ت ائيله‌دی". "قوْو قوْولادی، دين دينله‌دی" ترکيبی، "غئيبه‌ت ائتدی، پێچيلداشاراق غئيبه‌ت ائده‌نله‌ری دينله‌دی" آنلاميندادير.

يئگهYége : باشی بوْش، گزمه‌يه آليشميش يێرتيجی حئيوان، اوغرو، زييانکار، ايطاعه‌تسيز (يئ.مه‌ک+ -گه). باشقا اوخونوشلار: يئکه (بؤيوک، موغولجادير).

قوُيماز Quymaz  قۇلاق آسماز، دينله‌مه‌ز. «قۇيماق»Quymaq  قۇلاق آسماق، دينله‌مه‌ک. «قۇلاق» کليمه‌سی ده بو کؤکه‌نده‌ندير. باشقا اوخونوشلار: قوْيماز، دۇيماز.

قيسا سؤزلوک

آغيرلاماقAğırlamaq : عزيزله‌مه. گرامی داشتن

آناریAnarı :  اونا ساری، اؤته‌يه دوغرو، اؤته‌يه، اؤته، قارشی طره‌ف

آوراتAvrat :  ائش، قادين، ياشام يولداشی.

آيێتدیAyıtdı :  دئدی، سؤيله‌دی، خطاب ائتدی

آيێتماق Ayıtmaq : سؤيله‌مه‌ک، دئمه‌ک

اتمه‌کEtmek :  چؤره‌ک، اکمه‌ک

اۇتUt :  شرم، حه‌يا، حوجب، عار

اۇتلوUtlu :  اوتانج دويقوسونا يييه کيمسه، حه‌يالی و محجوب

اوْجاقOcaq : خانه، کاشانه، خانواده

اؤرو دورماقÖrü durmaq :  آياغا قالخماق، ديک دورماق، يوکسه‌لمه‌ک، يوخاری چيخماق

اؤروÖrü :  آياغا قالخميش، ديک دورموش

اوْزانOzan :  آشيق، قوپوز چالاراق بوی بويلايان، سوی سويلايان کيمسه، بودون قوشاری (خالق شاعيری). «اوزماق» مصده‌رينده‌ن (سبقت و پيشی گرفتن)

اۇمارUmar :  اومولان شئی، چاره

اۇماريمدانUmarımdan :  اومدوغومدان، چاره‌مده‌ن

اۇيارUyar :  اويقون اولار

اؤيلهÖyle :  ناهار چاغی

اؤيله‌ده‌نجهÖyledence :  اؤيله‌نه‌ده‌ک، اؤيله‌يه‌جه‌ن

اۇيماق Uymaq : اويقون اولماق

بازلاماجBazlamac :  ساجدا پيشيريله‌ن بير چئشيت ياغلی و قالين چؤره‌ک

باياغیBayağı :  اؤنه‌مسيز و سيرادان، دوشوک دوزئيلی و شيت

بۇنجولايينBunculayın :  بونون گیبی، بونجا، بئله، بونا بنزه‌ر

بيتسينBitsin :  دوغولسون، دونيايا گلسين (اوغلان بيتدی: اوغلان دونيايا گلدی. قوتادغو بيليک)

بيتمه‌سينBitmesin :  دوغولماسين، دونيايا گلمه‌سين. (قوتادغو بيليک)

تپره‌دينجهTepredince : ترپه‌دينجه، قيميلداتينجا، قيپيرداتينجا، ان کيچيک شکيلده توخونوپ حره‌که‌ت ائتديرينجه

تۆرلوTürlü :  چئشيتلی

توْلدوراماقTolduramaq :  داغيتماق (بوی تولدورادی- جمعييه‌ت داغيلدی. کيلاوسين)

توْلدوران تويوTolduran toyu :  جمعيييه‌تی داغيدان

تێخا باساTıxa basa :‌ سانکی آغزينا يئمه‌يی تيخاراق و باساراق يئمه‌ک، گوج ايله آغزينا يئمه ک سوخماق

جانCan :  اولو، بؤيوک، سئچگين، اؤنجو، ده‌يه‌رلی آنلاملاريندا اولان تورکجه بير آد و اؤن‌آد. آددان اؤنجه (جان علی، جان ائجه، جان بيگيم خاتين، جان محمد، جان احمدلو) و يا سونرا (جان آقا خانيم، آقاجان) گله‌ر.

دئرDér : دييه‌ر

دينDin :  ياواش سسله قونوشما، پيچيلداشما، فيسيلداما، غئيبه‌ت

دينله‌دیDinledi : پيچيلداشدی، فيسيلدادی

ساپادينجاSapadınca : با تکان و حرکت دادن

ساپاتماق (ساپيتماق)Sapatmaq : تکان و حرکت دادن

ساغرىSağrı :  اينسانين اونباسى، بالدير، بوت، قالچا

ساغريماSağrıma :  يانيما

سوْلدوران سويوSolduran soyu :  سويو سولدوران، نسلی توکه‌ده‌ن.

قۇتلوQutlu : مبارک، سعيد

قوْنوغوQonuğu :  قوناغی 

قوْنوقQonuq :  قوناق

قوْو قوْولادیQov qovladı :  بيرينين آرخاسيندان دانيشدی، دئدي قوودو، غئيبه‌ت ائتدی

قوْوQov :  غئيبه‌ت، شاييعه

قۇيمازQuymaz :  قولاق آسماز، دينله‌مه‌ز، قورخماز

قۇيماقQuymaq :  قولاق آسماق، دينله‌مه‌ک

کۆمهKüme :  کوما، يووا، قوشلارين نينی، تويوقلارين هينی

کۆمه‌سينهKümesine :  نينينه، هينينه

کۆوه‌له‌کKüvelek :  يوغورت قابى، قولپلو سو و يا ياغ بايداسى، بوغدا اؤلچه‌يى. کؤکه‌ني «کوپ» کليمه‌سي اولابيله‌ر.

کيمسه‌نهKimsene :  هئچ کيمسه

گؤتGöt : باسن، نشيمنگاه

گؤزله‌رGözler :  گؤزله‌مه يئمه‌يی ياپار

گؤزله‌مهGözleme :  يوغورت، بازلاماج، يومورتا، ساريمساق و ياغدان ياپيلان بير چئشيت يئمه‌ک

واراليدانVaralıdan :  واراندان بری 

وارماقVarmaq :  گئتمه‌ک، اولاشماق

يابانYaban : چؤل، فارسجا بيابان دان

يازيسينداYazısında :  چؤلونده

ياشماق Yaşmaq : اوزه تاخيلان اؤرتو و نيقاب

يؤنYön :  دوغرولتو، جهه‌ت، اوز، جبهه

يئتيريديرYétiridir :  يئتيشديرديييدير، بويا باشا چاتديرديغيدير

يئرYér : يييه‌ر

يئگهYége :  باشی بوش، گزمه‌يه آليشميش ييرتيجی حئيوان، اوغرو، زييانکار، ايطاعه‌تسيز (يئ.مه‌ک+ -گه).