آغان Ağan - آغمیش Ağmış: شهید

آغان Ağan - آغمیش Ağmış: شهید

 

مئهران باهارلی

 

«شهید»، بوته‌م‌سه‌ل (دینی) و بوندالیق (سئکولار) اه‌کینج (کولتور) و تئرمینولوژی‌له‌ری‌نین هر ایکی‌سی‌نده وار اولان بیر قاورام‌دیر. دینی آنلام‌دا شهید ایشکه‌نجه‌له‌ره قارشین (رغمه‌ن) اؤز اینانجی‌نا تانیق‌لیق (شهاد‌ت، گواهی) وئریپ دیره‌ندییی اوچون اؤلدوروله‌ن بیری، یا دا گئنه‌ل اولاراق اینانجی، اینامی و حتتا گؤره‌وی یولوندا یاشامی‌نی ایتیره‌ن کیمسه دئمه‌ک‌دیر. باتی دیل‌له‌ری‌نین چوخوندا بو قاورام، اصلی یونان‌جا و آنلامی تانیق (شاهد، گواه) اولان «مارتیر» (μάρτυς, μάρτυρ) کلیمه‌سی ایله قارشی‌لانیر. عره‌ب‌جه و ایسلام‌داکی «شهید» کلیمه‌سی ده بو یونان‌جا مارتیر قاورامی‌ندان آلینتی و ترجومه‌دیر.

شهیدلیک بوتون کولتورله‌رده بیر اینسانین تین‌سه‌ل (معنوی) اولاراق یوکسه‌له‌بیله‌جه‌یی، اه‌ن یوخاری و اه‌ن اوستون قونوم (مقام)، و تعالی‌نین زیروه‌سی‌دیر. بونا اویقون اولاراق تورک‌جه‌ده شهید قاورامی‌نا قارشی‌لیق، «آغماق» فئعلی‌نده‌ن تؤره‌دیله‌ن «آغان» یئنی‌دئگی‌سی‌نی اؤنه‌ریره‌م.

اه‌سکی تورک‌جه‌ده «آغماق» فئعلی یوکسه‌لمه‌ک، یوخاری چیخماق (صعود، ارتفاع گرفتن، عروج، طیران) آنلامی‌ندادیر. بو کؤکه‌ن‌ده‌ن «آغساماق» (یوکسه‌لمه‌ک، یوخاری چیخماق)، «آغیش» (یوکسه‌لیش، یوخوش) و «آغار» (شریف و عالی‌رتبه ‌و بلند مرتبه) کلیمه‌له‌ری ده واردیر. «آقا- آغا- آکا» (محترم، شخص برجسته، بزرگ، سرور، سرکار، ارباب، صاحب، اعیان؛ برادر بزرگ، داداش، پدر)، «اکه» (برادر)، «آغاج»، «آغ» (یوکسه‌ک‌لیک، اوجالیق، یوخاری‌لیق، اوستون‌لوک، آری‌لیق)، «آغیرلاماق» (عزیزله‌مه‌ک)، «آقی - آغی» (خزانه)، «آقچا - آغچا – آغچه - آقچه» (پول)، «اخی - آخی - آقی» (جوان‌مرد، شریف و گرامی و متعالی، عالی‌جناب، مهمان‌دوست)، «آقاسی - آغاسی» (آقامنش، آقاوار، آقامانند، آقاوش؛ شریف و گرامی و بزرگوار، ارجمند، بلندقدر، سرور، شرافت‌مند، عالی‌قدر، عظیم‌الشان، فخیم، گرامی، مجید، محترم، معز، معظم، مفخم، مکرم، نبیل، متعالی؛ کوتاه شده‌ی فورم اولیه‌ی «آغاسیق» - مانند آقا و یا محرف کلمه‌ی «آغاچی» و «آغی‌چی» - خزانه‌دار) .... وس.کیمی کلیمه‌له‌رین ده بو کؤک‌له ایلگی‌لی اولابیله‌جه‌یی‌نی ساولایان‌لار اولموش‌دور.

آغماق فئعلی‌نین هرده‌ن دوشمه‌ک آنلامی دا واردیر. بورادان یئره دوشوپ ده‌به‌له‌نمه‌ک آنلامی‌ندا اولان «آغناماق» فئعلی تؤره‌میش‌دیر. آنجاق «آغ» کؤکو داها چوخ یوکسه‌ک‌لیک، اوجالیق، یوخاری‌لیق و  اوستون‌لوک‌له ایلگی‌لی‌دیر.

یونوس ایمره‌ده‌ن:

آی اولدوم، عالمه دوغدوم،

بولوت اولدوم، گؤیه آغدیم

 

شاه ایسماعیل خاتایی‌ده‌ن:

گاهی بولوت اولوپ، گؤیه آغارسین

گاهی یاغمور اولوپ، یئره یاغارسین

آی می‌سین، گون موسون، قان‌دان دوغارسین؟

ایلقیت ایلقیت اسه‌ن یئل، حاجی بکتاش!

 

پیر سولطان آبدال‌دان:

پیر سولطان آبدال‌ام، جان گؤیه آغماز

حاق‌دان امر اولمازسا ایره‌حمه‌ت یاغماز

شو ایل‌له‌رین داشی هئچ مه‌نه ده‌یمه‌ز

ایلله بیر دوستون گولو، یارالار مه‌نی

«آغان»، ایناندیغی یولدا یاشامی‌نی ایتیره‌ن، بوندان دولایی دا معنوی قونومو زیروه‌یه یوکسه‌له‌ن، اه‌ن اوستون اولان «شهید» دئمه‌ک‌دیر.

پ.س.: اوخورلاردان «آغمیش» کلیمه‌سی ایله ایلگی‌لی چوخ یئری‌نده بیر اؤنه‌ری:

Seid Xısroşah: Ağmaq yükselmek, zirveye çıxmaq anlamı verirse, ağan da zirveye çıxmaqda, yükselmekde olana deyiler. O ise şehid Ağmaq ve ya yükselmek feilini bitirip meqsede varmış olan demekdir. Mence "ağmış" deyilmesi daha uyğun düşerdi, ermiş kimi.

آغانAğan :  شهید

آغان‌لیقAğanlıq :  شهادت

آدسیز آغانAdsız ağan :  شهید گمنام

آغان‌لاشماقAğanlaşmaq :  شهید شدن

آغان‌جاAğanca :  شهیدانه

آغمیشAğmış : شهید (سعید خسروشاه‌ین اؤنه‌ری‌سی)

آغمیش‌لیقAğmışlıq : شهادت

آغمیش‌جاAğmışca : شهیدانه

 

شهید شدن: آغان اولماق، آغان‌لاشماق

شهیدانه: آغان‌جا، آغمیش‌جا

شهادت: آغان‌لیق، آغمیش‌لیق

شهید گمنام: آدسیز آغان، آدسیز آغمیش

شهید: آغان، آغمیش (سعید خسروشاه‌ین اؤنه‌ری‌سی)