بیر تورک اوغلو قهرمانین‌دیر بو مزار، سنگ‌نوشته‌ی مزار یک افسر عثمانلی در رسپوبلیکای آزربایجان

بیر تورک اوغلو قهرمانین‌دیر بو مزار

 

سنگ‌نوشته‌ی مزار یک افسر عثمانلی در رسپوبلیکای آزربایجان

 

مئهران باهارلی

تورک‌جه:

 

باکی - شاماخی یولوندان یوز کیلومئتره اوزاق‌لیق‌دا، آجی‌دره چایی قییی‌سی‌ندا تپه اوستونده ساندیق بیچیم‌لی و کیره‌چ‌ده‌ن یاپیلمیش بیر سین واردیر. m1,25 0,55 m x 0,37 m x بویوت‌لاری‌ندا اولان و اوزه‌ری‌نده نسخ یازی‌لی بیر یازیت بولونان بو سین، عوثمانلی بیر سوبایا عاییددیر. بو سوبای بیرینجی دونیا ساواشی ایل‌له‌ری‌نده قافقاس‌ا گلیپ، قافقاس مسلمان‌لاری‌نی (تورک‌له‌ری‌نی) سالدیرقان و ایشغال‌چی بولشئویک‌له‌ر، شائومیان باشچی‌لیغی‌ندا باکی سوویئت‌ی، داشناکسوتیون، چار روسیاسی اوردوسونون قالینتی‌لاری، ... گوج‌له‌ری‌نه قارشی قوروماق اوغروندا قاتیلدیغی ساواش‌دا شهید اولموش‌دور.

یازیت، ایکی تورک‌جه دیزه، بیر اوزون عرب‌جه جمله، یینه ایکی تورک‌جه دیزه‌ و سون‌دا تانری‌نین ربّانیت‌ی و محمّد رسول اللّه‌ین نبوّت‌ی‌نه تورک‌جه اقراردان اولوشور. بو سون بؤلوم‌ده‌ن ایکی کلیمه دوشموش‌دور. آیاق بؤلومونده «اللّه محمّد» یازیلان سین‌ده، عوثمانلی سوبایین آدی، اؤلدورولدویو گون و یئر یازیلمامیش‌دیر. سین‌داشین باشقا اؤزه‌ل‌لیک‌له‌ری‌نده‌ن، اون‌دا تورک‌لوک سینجی‌سی (سیمگه‌سی) اولان آی - بئش بوجاق‌لی اولدوزون بئش یئرده تصویر ائدیلمه‌سی‌دیر.

بو سینی ایلک کز آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی آراشدیرماجی‌لاری‌ندان مه‌شه‌دی خانیم نعمت، ١٩٩١ ایلی‌نده «علم و حیات درگی‌سی»‌نین اوچونجو سایی‌سی‌ندا تانیتمیش، آنجاق یازیت‌دا نئچه کلیمه‌نی یانلیش اوخوموش‌دور. یازیت‌ین اؤنه‌می‌نده‌ن دولایی، تورک‌جه و عرب‌جه متن‌له‌ری‌نی دوزه‌لده‌ره‌ک و عرب‌جه بؤلومون چئویری‌سی ایله بیرلیک‌ده آشاغی‌دا وئرمیشه‌م. علم و حیات درگی‌سی‌نین ایلگی‌لی سایی‌سی‌نی ال‌ده ائده‌مه‌دیییم اوچون، یازیت‌ین «تورک دونیاسی تاریخی درگی‌سی»، شوبات ١٩٩٥، سایی ٩٨، ص ٦ دا باسیلان گؤروتونو (عکسی‌نی) قول‌لاندیم.

BİR TÜRK OĞLU QEHREMÂNINDIR BU MEZÂR

Azerbaycan Réspublikasında bir Osmanlı Subayın sindaşı yazıtı

Méhran Baharlı

Bakı - Şamaxı yolundan yüz kilométre uzaqlıqda, Acıdere Çayı qıyısında tepe üstünde sandıq biçimli ve kireçden yapılmış bir sin vardır. 1,25 m x 0,55 m x 0,37 m boyutlarında olan ve üzerinde nesx yazılı bir yazıt bulunan bu sin, Osmanlı bir subaya âyiddir. Bu subay Birinci Dünya Savaşı illerinde Qafqaz’a gelip, saldırqan ve işqalçı Bolşévikler, Şaumyan başçılığında Bakı Sovyéti, Daşnaksütyün, Çar Rusyası Ordusu’nun qalıntıları, … güclerine qarşı Qafqaz Müsülmanlarını (Türklerini) qorumaq uğrunda qatıldığı savaşda şehîd olmuşdur.

Yazıt iki Türkce dize, bir Erebce cümle, yine iki Türkce dize ve sonda Tanrı’nın rebbâniyeti ve Mühemmed Resûlüllah’ın nübüvvetine Türkce iqrardan oluşur. Bu son bölümden iki kelime düşmüşdür. Ayaq bölümünde Allah Mühemmed yazılan sinde Osmanlı subayın adı, öldürüldüyü gün ve yér yazılmamışdır. Sindaşın başqa özelliklerinden onda Türklük sincisi (simgesi) olan Ay - béş bucaqlı ulduz’un béş yérde tesvîr édilmesi ve Şiilik sincilerinin olmayışıdır.

Bu sini ilk kez Azerbaycan Réspublikası araşdırmacılarından "Meşedi Xanım Ni’met" 1991 ilinde “Élm Ve Heyât Dergisi”nin üçüncü sayısında tanıtmış, ancaq yazıtda néçe kelimeni yanlış oxumuşdur. Yazıtın öneminden dolayı, Türkce ve Erebce metinleri düzelderek ve Erebce bölümün çévrisi ile birlikde aşağıda vérmişem. “Élm Ve Heyât Dergisi”nin ilgili sayısını elde édemediyim üçün, yazıtın “Türk Dünyası Târîxi Dergisi”, şubat 1995, sayı 98, sefhe 6da basılan görütünü qullandım.

Bir Türk oğlu qehremânındır bu mezâr

Gör néce yér ile yéksân éyleyipdir xâkzâr

[Bu, Qafqaz’a gelerek savaşıp tanıq (şehîd) olan Osmanlı eskerlerinden bir subayın yatırıdır. O 1918 ilinde ilqarı séçip (ya da belirleyici savaş gününde?), şehâdet içirtisini (şerbetini) içdi] 

Qafqaz İslâmı yolunda éyleyipdir cânın nisâr

Erse-yi herb içre bir aslanındır bu mezâr 

Xudâ Rebbim, Nebîm heqqâ Mühemmed’dir. Resulüllâh, hem ekremdir, ... , ... vellâh

 

به فارسی:

در صد کیلومتری راه باکو - شماخی، در ساحل رودخانه‌ی آجی‌دره چایی بر روی یک تپه، مزاری به شکل صندوق در ابعاد 1,25 m x 0,55 m x 0,37 m از سنگ آهک با کتیبه‌ای به خط نسخ بر آن وجود دارد. این سنگ مزار متعلق به یک افسر عثمانلی است که در سال‌های جنگ جهانی اول به قفقاز آمده، در دفاع از مسلمانان قفقاز بر علیه نیروهای اشغال‌گر و متجاوز سوویت باکو به رهبری شائومیان، بولشویک‌ها، داشناکسوتیون، باقیمانده‌ی ارتش تزاری، ... جنگیده و بر خاک افتاده است.

متن کتیبه عبارت است از دو مصرع تورکی، سپس یک جمله‌ی عربی و دوباره دو مصرع تورکی دیگر، و در آخر اقرار تورکی به ربّانیت خدا و نبوّت محمّد رسول اللّه. از این قسمت پایانی ظاهرا دو کلمه افتاده است. بر سنگ مزار که در قسمت پائینی آن، عبارت «اللّه محمّد» نوشته شده، نام ضابط عثمانلی و روز و محل کشته شدن وی ذکر نشده است. از دیگر مختصات این سنگ مزار، تصویر ماه و ستاره‌ی پنج‌گوشه - سمبول تورکیت – در پنج جا و نبودن سمبول‌های شیعی در آن است.

این سنگ مزار را برای نخستین بار «مه‌شه‌دی خانیم نعمت» از محققین جمهوری آزربایجان در نشریه‌ی «علم و حیات درگی‌سی»، ١٩٩١، شماره ٣، باکی معرفی نموده، اما در خوانش کتیبه‌ دچار چند لغزش شده است. به سبب اهمیت این سنگ مزار، در این نوشته متن تورکی و عربی کتیبه‌ را بعد از تصحیح هر دو و به همراه ترجمه‌‌ی متن عربی داده‌ام. به سبب عدم دست‌رسی به نشریه‌ی علم و حیات، برای قرائت آن از عکس چاپ شده‌ی کتیبه در نشریه‌ی «تورک دونیاسی تاریخی درگی‌سی»، شوبات ١٩٩٥، شماره ٩٨، صفحه ٦ استفاده کردم.

متن تورکی و عربی کتیبه‌

 

بیر تورک اوغلو قهرمانین‌دیر بو مزار

گؤر نئجه یئر ایله یکسان ائیله‌ییپ‌دیر خاک‌زار 

هَذَا مَرْقَدِ الضَّابِطَ مِنْ جُنُودُ الْعُثْمانِي، الَّتِي جَاءَ إِلَى قَفْقازیه وَ حَارَبَ وَ شَهُدَ

فِي سَنَةٍ أَلْفُ وَ ثَلَاثُ مئة وَ سِتَّةُ وَ ثَلَاثُونَ. وَ شَرِبَ شَرْبَةَ الشَّهَادَةِ، وَ خَيَّرَ الْالقار؟ (خَبَّرُ الْالقار؟، فِي يَوْمَ الْالقار؟) 

قافقاز اسلامی یولوندا ائیله‌ییپ‌دیر جانین نثار

عرصه‌یِ حرب ایچره بیر آسلانین‌دیر بو مزار 

خدا ربّیم، نبیم حقّا محمّددیر. رسول الله، هم اکرم‌دیر ....، ....، ولله

عرب‌جه جمله‌نین تورک‌جه‌یه چئویری‌سی: بو، قافقازا گله‌ره‌ک ساواشیپ تانیق (شهید) اولان عوثمانلی عسکرله‌ری‌نده‌ن بیر سوبای‌ین یاتیری‌دیر. او ١٩١٨ ایلی‌نده ایلغاری سئچیپ [بلیرله‌ییجی ساواش‌ گونونده؟]، شهادت ایچیرتی‌سی‌نی (شربتی‌نی) ایچدی.

ترجمه‌ی جمله‌ی عربی به فارسی: این مرقد یک ضابط (افسر) از عساکر عثمانلی است که به قفقاز آمد و جنگید و شاهد شد (به شهادت رسید). وی در سال یک هزار و سی‌صد و سی و شش [قمری] [وفای به] عهد را انتخاب کرد (و یا در روز جنگ سرنوشت‌ساز؟) شربت شهادت نوشید.

آچیق‌لاما:

قافقاس اسلامی: مسلمانان قفقاز

و خَيَّرَ الْالقار: اگر این قرائت درست باشد، شاید «الالقار» همان «ال.ایلغار» تورکی به معنی عهد و پیمان وفاداری، و «و خَيَّرَ الْالقار» به معنی «ایلغار را انتخاب کرد» است، یعنی به عهد و پیمانش وفا نمود.

فِي يَوْمَ الْالقار: اگر این قرائت درست باشد، شاید منظور «یوم ذی قار» و یا «یوم ذو قار» و کنایه از جنگ سرنوشت‌ساز است. یوم ذی قار نام جنگی است که به سال چهلم از ولادت پیغمبر اسلام میان قبیله‌ی بنی شیبان و فرستاده‌گان خسرو پرویز درگرفت و بنی شیبان بر فرستاده‌گان خسرو پرویز غالب شد. این نخستین بار بود که عرب بر پرس فائق می‌آمد.

ایلغار: آخین، چاپاوول، دولودیزگین آت‌لی‌لارجا یاپیلان سالدیری؛ آخین اوچون آیریلان بیرلیک

ایلغاماق: موغول‌جادا آییرماق، سئچمه‌ک، گروپ‌لارا بؤلمه‌ک، آییرت ائتمه‌ک، ان یاخشی و اییی‌سی‌نی سئچمه‌ک، فرق‌لی داورانیش‌دا بولونماق، .... بورادان «ایلغادور»: گئنیش دلیک‌لی اله‌ک، .... (Osman Nedim Tuna. Osmanlicada Moğolca Kelimeler)