جماعت ارامنه و آخرین نقشه‌ی آنها برای تاسیس دولت ارمنی به قلم جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی
مجدالسلطنه-١٨٩٤
تصحیح، مقدمه، توضیحات و زیرنویس‌ها از
مئهران باهارلی
Ermeniler ve Ermeni devleti kurmaya yönelik son
stratejileri, Cemşid Han Subataylı Afşar Urmulu, Mecd üs-Seltene, 1894
Armenians and their latest strategy for creating an
Armenian state, by Cemşid Han Subataylı Afşar Urmulu, Mecd üs-Seltene, 1894
Tashih, önsöz, açıklamalar ve dipnotlar:
Méhran Baharlı
خلاصه:
این مقاله، قسمتی از کتاب سفرنامه‌ی رهبر و قهرمان ملی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی - مجدالسلطنه به تفلیس در سال ١٨٩٤ است. او در این کتاب که آن را در ٢٩ ساله‌گی نوشته، مسائل بسیار متنوعی را با تیزبینی و دقت ثبت و تشریح کرده است. بخشی از این کتاب در باره‌ی ارمنیان قفقاز، مراسم و موسسات دینی، تاریخ و وضعیت سیاسی و فرهنگی ارامنه؛ و تاکتیک‌ها و استراتژی‌های رهبران و گروه‌های ارمنی برای تاسیس دولت ارمنی است. به سبب اهمیت موضوع، این قسمت را به صورت مقاله‌ای مستقل و برای اولین بار منتشر می‌کنم. این نوشته یکی از نخستین و بهترین مطالعات انجام شده در باره‌ی ارمنیان و وضعیت و مسائل و اهداف دینی و فرهنگی و سیاسی جامعه‌ی ارمنی توسط محققین تورک است. جمشید خان به هیچ وجه دوچار تعصبات قومی و ارمنی‌ستیزی و مسیحی‌ستیزی و .... نه‌بود. بر عکس او دوست‌دار واقعی جامعه‌ی ارمنی بود. چنانچه در این نوشته هم جامعه‌ی ارمنی و فعالیت‌های مثبت رهبران و روشن‌فکران ارمنی را در زمینه‌های آموزشی، فرهنگی، علمی و ملی ستوده است. اما او انتقاداتی را هم بر رهبران ارمنی وارد آورده است. از جمله: تعصبات قومی ارمنی، جعل تاریخ، توسعه‌طلبی ارضی و دست‌درازی به اراضی همسایه‌گانشان، اغراق در مورد تلفات خود در مقابله با عوثمان‌لی، آمیختن دین و سیاست و بنیادگرایی مسیحی، دخالت کشیشان و کلیسای ارمنی در امر سیاست، سوء استفاده از رابطه با دولت‌های اوروپایی، توسل به تروریسم و خونریزی برای رسیدن به هدف، .... بنا به جمشید خان تاکتیک‌ها و استراتژی رهبران ارمنی برای تاسیس دولت ارمنی این چنین است: رهبران ارمنی دسته‌جات مسلح و تروریستی متعددی (فدایی) را در روسیه و ایران تشکیل می‌دهند. آنها را برای انجام عملیات مسلحانه و خراب‌کاری به طور پیوسته به داخل خاک عوثمان‌لی می‌فرستند. این گروه‌ها به عملیات تروریستی و ترورهای سیاسی مقامات دولتی در سرتاسر امپراتوری عوثمان‌لی (در استانبول همچنین کشورهای اوروپایی)، و کشتن عساکر و تخریب راه‌ها و ساختمان‌ها اقدام می‌کنند. اهالی ارمنی را با دادن سلاح و آلات جنگی به برپا کردن شورش‌های مسلحانه و خونین تحریک می‌نمایند. تا دولت عوثمان‌لی مجبور به واکنش خشونت‌آمیز شود و و تدابیر خشن و سیاست‌های ظالمانه‌ای را در مورد ارمنیان اتخاذ کند. هدف رهبران ارمنی آن است که کار به قتل عام و کشتار اهالی ارمنی، و خون‌ریزی‌های جدیدتر و بیشتر کشیده شود. و بدین ترتیب زمینه و دلیل مشروع (نجات ارمنیان قربانی) برای دخالت سیاسی و نظامی دولت‌های اوروپایی، تجزیه‌ی خاک عوثمان‌لی و تاسیس کشور ارمنستان بزرگ ارمنی بر خاک او ایجاد شود. جمشید خان در مورد مساله‌ی ارمنی از جمله فعالیت‌های مخفی تشکیلات سیاسی و مسلح ارمنی، بسیار بیشتر از آنچه در این سفرنامه نوشته می‌دانست. زیرا او یک نظامی-ژنرال و دولت‌مرد-والی، مورخ و محقق تاریخ بود. او اهل شهر اورمو بود، شهری که همیشه مورد طمع دولت‌های صلیبی اوروپایی و در معرض تهدید رهبران و دسته‌جات گروه‌های قومی متفق آنها بود. او فعالیت‌های رهبران و روشن‌فکران و دسته‌جات و تشکیلات سیاسی گروه‌های مذکور در عوثمان‌لی و قفقاز و ایران قاجاری را به دقت و پیوسته تعقیب و مطالعه می‌کرد، .... اما همان‌گونه که خودش هم ذکر کرده، به دلیل جدا نه‌شدن از هدف سفرنامه‌نویسی این مطالب را در این کتاب بیان نه‌کرده است. با این‌همه، نوشته‌ی جمشید خان، علی رغم کوتاه بودن و تلاش او برای خلاصه‌نویسی، دارای اطلاعات کلیدی متعددی در باره‌ی فعالیت‌های سیاسی و ارتباطات بین‌المللی ناسیونالیسم ارمنی نیز است. از جمله این که شهر مارسی در فرانسه دومین مرکز فرهنگی و سیاسی ارمنیان در جهان است. و دوم این که رهبران ارمنی از قرن سیزده میلادی از پاریس توقع داشتند که به عنوان پرچم‌دار ذهنیت صلیبی و حامی آنها عمل نموده، اقدام به تاسیس یک اتحاد نظامی مسیحی در اوروپا برای حمله به تورک‌ها در آناتولی، تجزیه‌ی آن و تاسیس دولت ارمنی بر آن سرزمین بکند.
اؤزه‌ت:
بو مقاله تورک میللی قهرمانی و لیدئری جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمولو – مجدالسلطنه‌نین ١٨٩٤ ایلی‌نده ٢٩ یاشی‌ندا ایکه‌ن تیفلیس‌ه یاپدیغی یول‌چولوق سیراسی‌ندا یازدیغی گه‌زی (سیاحت) کیتابی‌نین بیر بؤلومونو ایچه‌رمه‌ک‌ده‌دیر. جمشید خان کیتابی‌ندا بیر چوخ فرق‌لی قونونو قید ائدیپ آنلاتمیش‌دیر. بو کیتابین بیر بؤلومو قافقاز ائرمه‌نی‌له‌ری، تاریخ‌له‌ری، اونلارین دینی تؤره‌ن‌له‌ری، قوروم‌لاری، سیاسی و کولتوره‌ل دوروم‌لاری حاققی‌ندادیر. جمشید خان کیتابی‌ندا ائرمه‌نی لیدئرله‌رین و گروپ‌لارین بیر ائرمه‌نی دولتی قورما چابالاری‌ندا قول‌لاندیق‌لاری تاکتیک و ایستیراتئژی‌له‌ری ده اینجه‌له‌ییر. بو بؤلومون اؤنه‌می نه‌ده‌نی‌یله اونو ایلک که‌ز و آیری بیر مقاله اولاراق یایین‌لاماق‌دایام. جمشید خان‌ین بو یازی‌سی ائرمه‌نی توپلومونون دینی، کولتوره‌ل، سیاسی و میللی آماج‌لاری اوزه‌ری‌نه تورک آراشدیرماجی‌لارین یاپدیغی ایلک و اه‌ن قاپسام‌لی چالیشمالاردان بیری‌دیر. جمشید خان‌ین ائتنیک اؤن‌یارقی‌لاری اولمادیغی کیمی، ائرمه‌نی و خیریستییان قارشیت‌لیغی دا یوخ‌دو. لاپ ته‌رسی‌نه، جمشید خان ائرمه‌نی توپلومونون گئرچه‌ک بیر دوستو ایدی. نیته‌کیم کیتابی‌ندا ائرمه‌نی میللتی‌نین لیدئرله‌ری‌نی و آیدین‌لاری‌نی ائییتیم، کولتور، بیلیم و اولوسال آلان‌لارداکی اولوم‌لو فعالیت‌له‌ری و باشاری‌لاری‌ندان دولایی اؤوور. آنجاق لاییک، هومانیست و اؤزگور دوشونجه‌لی بیری اولاراق، ائرمه‌نی‌له‌رین تاریخی چارپیتماسی‌نی، ائتنیک اؤن‌یارقی‌لاری‌نی، یاییلماجی‌لیغی، قونشولاری‌نین توپراق‌لاری‌نا تجاوزونو، عوثمان‌لی ایمپاراتورلوغو ایله یاشانان چاتیشمالارداکی تلفات‌لاری‌نی آبارتمالاری‌نی، دین ایله سیاست‌ین قاریشدیریلماسی‌نی، خیریستییان کؤک‌ده‌ن دین‌چی‌لییی‌نی، قه‌شه‌له‌رین و ائرمه‌نی کیلیسه‌سی‌نین سیاست‌ه قاریشماسی‌نی، آوروپا دولت‌له‌ری‌یله ایلیشکی‌له‌ری کؤتویه قول‌لانماسی‌نی و ائرمه‌نی اولوسال و سیاسی آماچ‌لاری‌نا اولاشماق اوچون تئروریزمه و خشونته باش وورماسی‌نی دا اه‌له‌شدیریر. جمشید خان‌ا گؤره ائرمه‌نی لیدئرله‌رین ائرمه‌نی دولتی‌نی قورما تاکتیک‌له‌ری و ایستیراتئژی‌سی شو بیچیم‌ده‌دیر: ائرمه‌نی لیدئرله‌ر روسیا و ایران‌دا بیر چوخ سیلاح‌لی و تئروریست گروپ (فدایی) اولوشدورورلار. بو گروپ‌لار داها سونرا سوره‌ک‌لی اولاراق عوثمان‌لی توپراق‌لاری‌نا سیلاح‌لی عملیات‌لار و سابوتاژلار گئرچه‌ک‌له‌شدیرمه‌ک اوزه‌ره گؤنده‌ریلیرله‌ر. بونلارین ائیله‌م‌له‌ری آراسی‌ندا عوثمان‌لی توپراق‌لاری‌ندا تئرور عملیات‌لاری، دولت یئتکی‌لی‌له‌ری‌نه (ایستانبول و آوروپا اؤلکه‌له‌ری داخیل اولماق اوزه‌ره) سیاسی سوء قصدله‌ر یاپما، عسکرله‌رین اؤلدورولمه‌سی، یول‌لارین و بینالارین تخریب ائدیلمه‌سی بولونماق‌دادیر. آیری‌جا فدایی‌له‌ر یئره‌ل ائرمه‌نی خالقی‌نا سیلاح و ساواش آراج‌لاری ساغ‌لایاراق اونلاری سیلاح‌لی و قان‌لی آیاق‌لانمالارا تشویق ائتمه‌ک‌ده‌دیرله‌ر. ائرمه‌نی لیدئرله‌ر عوثمان‌لی دولتی‌نی ائرمه‌نی‌له‌ره قارشی سه‌رت و باسقی‌جی سیاست‌له‌ر اویقولامایا و شدت‌لی ته‌پکی گؤسته‌رمه‌یه قیشقیرتمانی آماچ‌لاییرلار. نهایی هدف‌له‌ری چاتیشمانی ائرمه‌نی خالقی‌نی اؤلدورمه و قتل عام نقطه‌سی‌نه ده‌ک دیرماندیراراق داها آرتیق قان تؤکولمه‌سی‌نه یول آچماق‌دیر. بو دوروم آوروپالی دولت‌له‌رین ائرمه‌نی قوربان‌لاری قورتارماق اوچون سیاسی و عسکری مداخله‌ده بولونماسی‌نا مشروع بیر گه‌ره‌ک‌چه و نه‌ده‌ن ساغ‌لایاجاق‌دیر. بو دا، عوثمان‌لی توپراق‌لاری‌نین بؤلونمه‌سی و اونون بیر بؤلومو اوزه‌ری‌نده حاق‌لی بیر بؤیوک ائرمه‌نی دولتی‌نین قورولماسی‌یلا سونوج‌لاناجاق‌دیر. جمشید خان بیر عسکر – ژئنئرال، دولت آدامی – والی، تاریخ‌چی و تاریخ آراشدیرماچی‌سی ایدی. خاچ‌لی آوروپا دولت‌له‌ری‌نین هر زامان گؤز تیکدییی و یئرلی متفق‌له‌ری اولان ائتنیک گروپ‌لار طرفی‌نده‌ن سوره‌ک‌لی تهدید ائدیله‌ن اورمو شه‌هه‌ری‌نده‌ن گه‌لیردی. بو گروپ‌لارین عوثمان‌لی ایمپاراتورلوغو، قافقاسیا و قاجار ایرانی‌نداکی لیدئرله‌ری، آیدین‌لاری، سیاسی‌له‌ری و هؤرگوت‌له‌ری‌نین فعالیت‌له‌ری‌نی تیتیزلیک‌له ایزله‌ییردی و اینجه‌له‌ییردی. بوتون بونلار، جمشید خان‌ین ائرمه‌نی سیاسی و سیلاح‌لی هؤرگوت‌له‌ری‌نین گیزلی فعالیت‌له‌ری ده داخیل اولماق اوزه‌ره، ائرمه‌نی سورونو حاققی‌ندا بو گه‌زی گونلویونده به‌لگه‌له‌دیک‌له‌ری‌نین چوخ اؤته‌سی‌نده بیلگی صاحیبی اولماسی‌نا نه‌ده‌ن اولموش‌دو. آنجاق سیاحت‌نامه‌سی‌نین آماجی‌نا اویمادیغی گه‌ره‌ک‌چه‌سی‌یله بو بیلگی‌له‌ره کیتابی‌ندا یئر وئرمه‌میش‌دیر. جمشید خان‌ین یازی‌سی قیسا و اؤزه‌ت اولماسی‌نا قارشین، ائرمه‌نی میللت‌چی‌لییین سیاسی فعالیت‌له‌ری و اولوس‌لارآراسی باغ‌لانتی‌لاری حاققی‌ندا دا بیر چوخ اؤنه‌م‌لی بیلگی ایچه‌رمه‌ک‌ده‌دیر. اؤرنه‌یین: فیرانسانین مارسئی شه‌هه‌ری ائرمه‌نی‌له‌رین دونیاداکی ایکینجی کولتور و سیاسی مرکزی قونوموندادیر. اون اوچونجو یوزایل‌ده‌ن به‌ری، ائرمه‌نی لیدئرله‌ر خاچ‌لی ذهنیتی‌نین ساوونوجولوغونو یاپماق، ائرمه‌نی اولوسال آماج‌لاری‌نی دسته‌ک‌له‌مه‌ک، آوروپادا بیر خیریستییان ایتتیفاقی قوراراق آنادولوداکی تورک‌له‌ره سالدیرماق و بو توپراق‌لاردا بیر ائرمه‌نی دولتی قورماق اوچون پاریس‌ه یؤنه‌لمیش‌له‌ردیر.
Özet
Bu makale, Türk milli kahramanı ve lideri Cemşid Han Subataylı Afşar Urmulu - Mecd üs-Seltene'nin 1894 yılında 29 yaşındayken Tiflis'e yaptığı yolculuk sırasında yazdığı seyahat kitabının bir bölümünü içermektedir. Cemşid Han, kitabında pek çok farklı konuyu anlatmıştır. Bu kitabın bir bölümü, Kafkas Ermenileri, tarihleri, onların dini törenleri, kurumları, siyasi ve kültürel durumları hakkındadır. Cemşid Han kitabında Ermeni liderlerin ve grupların bir Ermeni devleti kurma çabalarında kullandıkları taktik ve stratejileri de inceliyor. Bu bölümün önemi nedeniyle, onu ilk kez ve ayrı bir makale olarak yayınlıyorum. Cemşid Han’ın bu yazısı, Ermeni toplumunun dini, kültürel, siyasi ve milli hedefleri üzerine Türk araştırmacıların yaptığı ilk ve en kapsamlı çalışmalardan biridir. Cemşid Han'ın etnik önyargıları olmadığı gibi, Ermeni ve Hıristiyan karşıtlığı da yoktu. Lap tersine, o Ermeni toplumunun gerçek bir dostuydu. Nitekim kitabında Ermeni toplumunu, liderlerini ve aydınlarını eğitim, kültür, bilim ve ulusal alanlardaki olumlu faaliyetleri ve başarılarından dolayı övüyor. Ancak laik, hümanist ve özgür düşünceli biri olarak, Ermenilerin tarihi çarpıtmasını, etnik önyargılarını, yayılmacılığı ve komşularının topraklarına tecavüzünü, Osmanlı İmparatorluğu ile yaşanan çatışmalardaki kayıplarını abartmasını, din ile siyasetin karıştırılmasını, Hıristiyan kökten dinciliğini, rahiplerin ve Ermeni Kilisesi'nin siyasete karışmasını, Avrupa hükümetleriyle ilişkilerin kötüye kullanmasını ve Ermeni ulusal ve siyasi hedeflerine ulaşmak için terörizme ve şiddete başvurmasını da eleştiriyor. Cemşid Han'a göre Ermeni liderlerin Ermeni devletini kurma taktikleri ve stratejisi şu şekildedir: Ermeni liderler Rusya ve İran'da bir çok silahlı ve terörist grup (Fedai) oluştururlar. Bu gruplar daha sonra sürekli olarak Osmanlı topraklarına silahlı operasyonlar ve sabotajlar gerçekleştirmek üzere gönderilirler. Bunlarn eylemleri arasında, Osmanlı topraklarında terör operasyonları, hükümet yetkililerine (ayrıca İstanbul ve Avrupa ülkelerinde) silahlı suikastlar, askerlerin öldürülmesi, yolların ve binaların tahrip edilmesi bulunmakadır. Ayrıca, Fedailer yerel Ermeni halkına silah ve savaş araçları sağlayarak onları silahlı ve kanlı isyanlara teşvik etmektedirler. Ermeni liderler, Osmanlı hükümetini Ermenilere karşı sert ve baskıcı politikalar uygulamaya ve şiddetli tepki göstermeye kışkırtmayı amaçlıyorlar. Nihai hedefleri, çatışmayı Ermeni halkını katletme ve toplu öldürme noktasına kadar tırmandırarak daha fazla kan dökülmesine yol açmaktır. Bu durum, Avrupalı devletlerin Ermeni kurbanları kurtarmak için siyasi ve askeri müdahalede bulunmasına meşru bir neden ve bahane sağlayacaktır. Bu da, Osmanlı topraklarının bölünmesi ve onun bir bölümü üzerinde haklı bir Büyük Ermeni devletinin kurulmasıyla sonuçlanacaktır. Cemşid Han, bir asker-general, devlet adamı-vali, tarihçi ve tarih araştırmacısıydı. Haçlı Avrupa devletlerinin her zaman göz diktiği ve yerli müttefikleri olan etnik gruplar tarafından sürekli tehdit edilen Urmu kentinden geliyordu. Bu grupların Osmanlı İmparatorluğu, Kafkasya ve Kacar İran'ındaki liderleri, aydınları, siyasileri ve örgütlerinin faaliyetlerini titizlikle takip ediyor ve inceliyordu. Bütün bunlar, Cemşid Han’ın Ermeni siyasi ve silahlı örgütlerinin gizli faaliyetleri de dahil olmak üzere Ermeni meselesi hakkında, bu gezi günlüğünde belgelediklerinin çok ötesinde bilgi sahibi olmasına neden olmuştu. Ancak seyahatnamesinin amacına uymadığı gerekçesiyle bu bilgilere kitabında yer vermemiştir. Cemşid Han'ın yazısı, kısa ve özet olmasına rağmen, Ermeni milliyetçiliğinin siyasi faaliyetleri ve uluslararası bağlantıları hakkında da birçok önemli bilgi içermektedir. Örneğin, Fransa'nın Marsilya şehri, Ermenilerin dünyadaki ikinci kültür ve siyasi merkezi konumundadır; On üçüncü yüzyıldan beri Ermeni liderler, Haçlı zihniyetinin savunuculuğunu yapmak, Ermeni ulusal amaçlarını desteklemek, Avrupa'da bir Hıristiyan ittifakı kurarak Anadolu'daki Türklere saldırmak ve bu topraklarda bir Ermeni devleti kurmak için Paris'e yönelmişlerdir.
Abstract
This
article is a part of the travel book written by the Turkish national hero and leader
Cemşid Han Subataylı Afşar Urmulu – Mecd üs-Seltene, during his journey to
Tbilisi in 1894, at the age of 29. In his book he has recorded and narrated
many diverse issues with sharpness and precision. A section of this book is on
Caucasian Armenians, their religious ceremonies, institutions, history, and their
political and cultural situation. It also delves into the tactics and
strategies employed by Armenian leaders and groups in their effort to establish
an Armenian state. Given the importance of this topic, I am publishing this section
as an independent article for the first time. This article represents
one of the earliest and most comprehensive studies conducted by Turkish
researchers on Armenian society, exploring their religious, cultural and
political issues, as well as the goals of the Armenian society. Cemşid Han had no ethnic prejudices, nor did he harbor
anti-Armenian or anti-Christian thoughts. On the contrary, he was a true supporter
of the Armenian community. In his book, he praised the Armenian community for
their positive activities and the success of Armenian leaders and intellectuals
in educational, cultural, scientific and national fields. However, as a secular
humanist and freethinker, he also criticized Armenian ethnic prejudices, the falsification
of history, territorial expansionism and encroachment on the lands of their
neighbors. He also criticized the Armenian exaggeration of their losses in conflicts
with the Ottoman Empire, the mixing of religion and politics, Christian
fundamentalism, the involvement of priests and the Armenian Church in politics,
the abuse of relationships with European governments, and the resort to
terrorism and violence to achieve Armenian national and political goals.
According to Cemşid Han, the tactics and
strategy of Armenian leaders to establish the Armenian state are as follows:
Armenian leaders form numerous armed and terrorist groups (Fedai) in Russia and
Iran. These groups are then continuously sent to Ottoman territory to carry out
armed operations and sabotage. Their activities include terrorist operations
and political assassinations of government officials (also in Istanbul and
European countries), killing soldiers, and destroying roads and buildings
throughout the Ottoman territory. Additionally, they provide the local Armenian
people with weapons and war tools, and incite them to start armed and bloody
rebellions. The Armenian leaders are aiming to provoke the Ottoman government
into reacting violently and implementing harsh and oppressive policies towards
the Armenians. Their ultimate goal is to escalate the conflict to the point of
massacring and mass killing the Armenian people, leading to further bloodshed. This
would provide a legitimate reason and pretext for European states to intervene politically
and militarily in order to save the Armenian victims. Ultimately, this would result
in the partition of Ottoman territories and the justified establishment of a
Great Armenian state on Ottoman lands. Cemşid Han was well-informed about the
Armenian issue, including the covert activities of Armenian political and armed
organizations, beyond what he documented in this travelogue. He was a soldier, statesman,
historian, and history researcher; He was from Urmu, a city that was always
coveted by European crusader governments and threatened by their various proxy
and allied ethnic groups; He meticulously monitored and studied the activities
of the leaders, intellectuals, political groups, and organizations of those
groups within the Ottoman Empire, Caucasus and Qajar Iran. However, as he mentioned
himself, he did not include this information in his book because it did not
align with the travelogue’s purpose. However, Cemşid Han's writing, despite its brevity and
attempt to summarize, contains several key pieces of information about the
political activities and international connections of Armenian nationalism: The
city of Marseille in France is the second cultural center of Armenians in the
world. Since the thirteenth century, Armenian leaders have looked to Paris to
act as the standard-bearer of the crusader mentality and support Armenian
national ambitions, to establish a Christian alliance in Europe to attack the
Turks in Anatolia and create an Armenian state on that land.
این مقاله، بخشی از کتابی است که رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی - مجدالسلطنه در شرح مشاهداتش در نخستین سفر خود به تفلیس مرکز فرهنگی و سیاسی قفقاز به سال ١٨٩٤ که پنجاه روز به طول کشید تالیف کرده است. در این کتاب نفیس که به ویژه در مراکز علمی، آکادمیک و فرهنگی کشور گورجستان از اهمیت و ارج فوق‌العاده‌ای برخوردار است، جمشید خان مسائل بسیار متنوعی از سیستم آب شهری و حمام‌ها و مهمان‌خانه‌ها و شهرسازی و معماری و بولوارها و کولوب‌ها و تالارهای غذاخوری و موزیک و رقص و باله و قمارخانه و تئاترها و تماشاخانه‌ها و سیرک و موزه‌ی مردمی و موزه‌ی جنگی و فراورده‌های تکنولوژیک و مودرن جدید مانند خطوط تلفون و ماشین‌های زراعی تخم‌پاشی و شلتوک‌کوبی و سیستم بیمه و حفظ الصحه و طبابت نظامی و غیر نظامی و اطفائیه و خطوط راه آهن و واگون‌های قطار گرفته تا تقسیمات اداری ایالت قفقاز و ترکیب و واحدهای قوای نظامی روسیه در آن و آثار تاریخی تفلیس و وضعیت و حقوق و آزادی‌های زنان و گروه‌های نیهیلیست و سوسیالیست و تاریخ و وضعیت سیاسی و فرهنگی ایرانیان ساکن تفلیس و ارامنه و گورجی‌های قفقاز و مراسم و آیین‌های مسیحی‌خاچ‌شویان و ... را با تیزبینی و دقت ثبت و تشریح کرده است.
به سبب اهمیت موضوع بخشی از این کتاب در باره‌ی جماعت ارمنی، تاریخ آنها و اهداف و تاکتیک‌ها و استراتژی‌های گروه‌های سیاسی و مذهبی و فرهنگی ارمنی برای وصول به هدف تاسیس دولت پادشاهی ارمنی است راجداگانه به صورت مقاله‌ای مستقل و برای اولین بار منتشر می‌کنم. کل کتاب خاطرات سفر مجدالسلطنه به تفلیس را، با تصحیح کامل و توضیحات و زیرنویس‌ها در آینده‌ی نزدیک در سؤزوموز منتشر خواهم کرد.
چند ملاحظه:
١- نثر فارسی جمشید خان نشان‌گر آن است که وی فارسی را به عنوان یک زبان خارجی یاد گرفته و در زمان نگارش این کتاب هنوز بر آن مسلط نه‌بود. شاید هم تمایلی به نوشتن به فارسی معیار نه‌داشت و ترجیح می‌داد آن گونه که خود مناسب و صحیح می‌دید به‌نویسد. اما وی در این نوشته بسیاری از اصطلاحات و نام‌ها را بر اساس زبان و ادب معیار تورکی وقت (عوثمان‌لی) نوشته است که نشان از تسلط او بر تورکی ادبی و دقت در رعایت ملزومات آن می‌باشد.
٢-جمشید خان سوباتای‌لی این کتاب را در ٢٩ ساله‌گی تالیف کرده است. گسترده‌گی مطالب و علاقه، وقوف و احاطه‌ی جمشید خان بر موضوعات بسیار متنوع مورد بحث، از تاریخ باستان و زبان‌شناسی و مسائل نظامی تا حقوق زنان و امور هنری و شهرسازی مودرن تا مسائل معاصر عوثمان‌لی و جنبش ملی و تروریسم ارمنی، .... نشان می‌دهند که وی به معنی دقیق کلمه یک آنسیکلوپدیست داهی و دانشمندی فرهیخته بود.
٣-مجدالسلطنه حقیقتا و اقلا یک قرن و نیم از زمان خود جلوتر بود. نوشتن او در آثار گوناگونش در موضوعاتی مانند قیام شیخ عبیدالله، ناسیونالیسم و تروریسم ارمنی، بنیادگرایی دینی، فرقه‌گرایی مذهبی، خرافات دینی، صنف روحانی شیعه، سکولاریسم، حقوق زنان، مسائل فرهنگی و هنری، موزیک و رقص و باله و تیاتر و سیرک، شهرسازی و شهرداری مودرن، تاریخ تمدن و ادبیات تورک، هم‌بسته‌گی با عوثمان‌لی و .... نشان می‌دهد که وی اندیشمندی بود که استراتژیک می‌اندیشید و روشن‌فکری بود که معضلات و تهدیدات تاریخی که متوجه ملت تورک و کلا جوامع مسلمان بود را به وضوح می‌دید.
٤-جمشید خان در این نوشته‌ی خود بارها جامعه‌ی ارمنی و فعالیت‌های مثبت فرهنگی رهبران و روشن‌فکران ارمنی را در زمینه‌های آموزشی، فرهنگی، علمی و ملی ستوده است. این امر نشان می‌دهد که او به هیچ وجه دوچار تعصبات قومی و ارمنی‌ستیزی و مسیحی‌ستیزی و .... نه‌بود. بر عکس دوست‌دار واقعی آنها بود. از جمله این که: ارامنه به ترقّی‌ی ملت خود در نهایت استعجال و مردانه‌گی می‌کوشند؛ در خصوص علم، تکمیل کتب و تواریخ و لغات زبان، خود را به اعلاء درجه رسانده‌اند؛ اکثر کتب علمیه که در اوروپا تالیف و نشر شده را به زبان ارمنی هم ترجمه نموده‌اند؛ الحق در خصوص ملزومات و تدارکات علمی در نخستین درجه جدّ و جهد دارند؛ در هر شهر برای تحصیل اطفال مکاتب منظّمی را که در آنها تحصیل اکثر علوم ممکن است تاسیس کرده‌اند؛ در مکاتب هوش و گوش جوانان را به طوری با حبّ وطن پر نموده‌اند که حالیه یک نفر ارمنی پیدا نه‌می‌شود که در این خیال شریک و سهیم نه‌باشد؛ دانشمندان ارامنه در راه ملیت خود متصدّر بسی خدمات گردیده‌اند، روزنامه‌ها تاسیس کرده، در اکثر مجالس علمی فرنگستان عضو بوده، تحصیلات خود را در فرنگستان تمام کرده، تیاترها بنا کرده‌اند...
٥- جمشید خان در عین حال در این نوشته انتقاداتی را آشکارا و یا به طور ضمنی بر رهبران ارمنی وارد آورده است. از جمله: ادعاها و مطالب تاریخی آغشته به تعصب قومی و اغراض آنها، ساختن سکه و اشیاء تاریخی جعلی توسط برخی از متقلبین ارمنی، توسعه‌طلبی ارضی و دست‌درازی به اطراف خود بعضی وقت‌ها که کارشان رونقی گرفته، اغراق روزنامه‌های ارمنی در مورد تلفات خود در مقابله با عوثمان‌لی به منظور جلب توجه اوروپا، آمیختن دین و سیاست، دخالت روحانیون ارمنی در امر سیاست، سوء استفاده از رابطه با دولت‌های اوروپایی، توسل به تروریسم و خونریزی برای نیل به مقصود خود ...
٦-مساله‌ی ساختن سکه و اشیاء تاریخی جعلی در میان این موارد، جالب توجه است. فعالیت‌های مجرمانه‌ی بعضی گروه‌های ارمنی در عرصه‌ی اشیاء عتیقه در ایران معلوم است. چنانچه در منابع دوره‌ی مشروطیت سرقت اشیاء عتیقه‌ی بقعه‌ی شیخ صفی‌الدین و قاچاق آنها به اوروپا و فروششان توسط یپرم خان داوودیان قهرمان و رئیس پولیس مشروطه‌طلبان ذکر می‌شود[1] (نقش ارمنیان عموما در امر قاچاقچی‌گری، به سبب تسلط آنها بر تجارت خارجی در منابع قدیمی‌تر نیز، مانند نامه‌های محمدرضا بیگ ایلچی دولت قیزیل‌باش در فرانسه هم ثبت شده است[2]).
٧- جمشید خان در مورد تعصبات قومی ارمنی و همه ارمنی انگاری ایشان مشخصا به موارد زیر اعتراض می‌کند: ادعاهای تکلم حضرت نوح با زبان ارمنی؛ قرار گرفتن کشتی نوح در کوه آغری داغی (آرارات)، بنا گذارده شدن شهر نخجوان توسط حضرت نوح، ارمنی بودن نام نخجوان، قدیم‌ترین دولت بودن دولت ارامنه و بسیاری از دولت‌ها را خراج‌گذار خود کردن او ...
٨-مهم‌ترین بخش این نوشته تثبیت‌های جمشید خان در مورد تاکتیک‌ها و استراتژی رهبران ارمنی برای جدا کردن قطعه‌ای از خاک عوثمان‌لی و تاسیس دولت ارمنی بر آن است. بنا به جمشید خان: آخرین نقشه و خیال آنها برای وصول به هدف تاسیس دولت ارمنی این است که می‌خواهند دول اوروپایی و خارجه را مجبور کنند که خاک عوثمان‌لی را تجزیه و برای آنها دولتی مانند دولت‌های بولقاریستان و قاراداغ و رومانی و سیربیستان و .... ایجاد کنند. تاکتیک رهبران ارمنی در این استقامت آن است که دسته‌جات قاچاق و فدایی متعددی را در روسیه و حتی ایران تشکیل می‌دهند. این فداییان و قاچاق‌ها مدام به داخل خاک عوثمان‌لی عبور می‌کنند، در آن جا افساد و فتنه‌انگیزی کرده به وارد آوردن خسارت و کشتن عساکر عوثمان‌لی اقدام می‌کنند، و اهالی ارمنی را با دادن سلاح و آلات جنگی تحریک به برپا کردن قیام‌ها و عصیان‌های خونین می‌نمایند تا دولت عوثمان‌لی را وادار کنند اقدامات فوق‌العاده و تدابیر خشن و سیاست‌های ظالمانه‌ای را در مورد ارمنیان اتخاذ کند، حتی کار به قتل عام و کشتار اهالی ارمنی کشیده شود. و بدین ترتیب دلیلی مشروع برای دخالت دولت‌های اوروپایی برای نجات ارمنیان قربانی، تجزیه‌ی عوثمان‌لی و تاسیس دولت ارمنی بر خاک او ایجاد شود. ...
تثبیت‌های جمشید خان در مورد تاکتیک‌ها و استراتژی رهبران ارمنی فوق‌العاده صحیح و دقیق‌اند. بنا به گزارش نیویورک تایمز به تاریخ ١٤ قاسیم ١٩٢٢ در سال‌های جنگ جهانی اول، بیش از دویست هزار ارمنی در ترکیب ارتش‌های دولت‌های ائتلاف مثلث (روسیه، فرانسه، بریتانیا) و در واحدهای شبه نظامی مسلح ارمنی تشکیل و مسلح شده توسط آنها بر علیه دولت عوثمان‌لی می‌جنگیدند. این ارتش‌های متخاصم و مهاجم اوروپایی و واحدهای ارمنی آنها، به هم‌راه چته‌های اشقیاء و تروریست ارمنی (و آسوری) به منظور تغییر ترکیب قومی منطقه به نفع خود و پاک‌سازی - تصفیه‌ی فیزیکی تورکان از آن، دست به «نسل‌کشی و کشتارهای جمعی» سیستماتیک روستائیان و کودکان و زنان و پیران غیر نظامی تورک در شرق تورکیه، جنوب قفقاز و تورک‌ایلی (شمال غرب و غرب تورک‌نشین در ایران) می‌زدند.
دو روش دیگر که رهبران ارمنیان به طور گسترده‌ای از چهل سال قبل از وقایع جنگ جهانی اول از آن استفاده می‌کردند عبارت بود از «عملیات تروریستی و ترورهای سیاسی» در پایتخت استانبول و در کشورهای خارجی و «شورش‌های مسلحانه» در سراسر امپراتوری عوثمان‌لی. هدف رهبران ارمنی از انجام عملیات تروریستی و برپا کردن شورش‌های مسلحانه، همان گونه که جمشید خان به درستی و با دقت تثبیت کرده است، ایجاد کشتار و خونریزی، مجبور ساختن عوثمان‌لی به واکنش خشونت‌آمیز و در نتیجه بروز کشتار و خون‌ریزی‌های جدیدتر و بیشتر و ایجاد حمام خون، و زمینه‌سازی برای دخالت سیاسی و نظامی دولت‌های اوروپایی بر علیه عوثمان‌لی و نهایتا تجزیه‌ی عوثمان‌لی و تشکیل کشور ارمنستان بزرگ بود. ارمنیان در جنگ دوم قاراباغ در سال ٢٠٢٠ هم عین این تاکتیک را به کار برده شهرها و مردم غیر نظامی و خارج از منطقه‌ی جنگی مانند گنجه و باکو را با موشک‌های بالیستیک مورد هجوم قرار دادند. تا دولت آزربایجان را مجبور به واکنش و حمله‌ی متقابل به اراضی و شهرهای ارمنستان به‌کنند و بدین ترتیب دولت‌های مسیحی اوروپایی برای نجات دادن قربانیان ارمنی وادار به دخالت نظامی بر علیه آزربایجان شوند.
٩-جمشید خان می‌گوید ارمنیان به تشکیل دسته‌جات «فدایی» در ایران و فرستادن آنها برای انجام عملیات مسلحانه و خراب‌کاری به خاک عوثمان‌لی اقدام می‌کردند. باید اضافه کرد فرهنگ تروریسم ارمنی فدایی در داخل ایران هم، به ویژه در فرهنگ سیاسی چپ اثرات مخرب و ماندگاری داشته است. نام‌های «قوشون فدایی» در حکومت ملی آزربایجان که مجری سیاست‌های روسیه‌ی استالینی بود، و بعدها «سازمان چریک‌های فدائی خلق ایران» که وارث چپ ایرانی ضد تورک اوائل قرن بیستم بود (این نام از طرف عده‌ای از رهبران تبریزی این سازمان پیشنهاد شد) و ... ملهم از تروریست‌های فدایی ارمنی در آناتولی است.
پیش از آن تروریست‌های فدائی ارمنی در هدایت و مدیریت جریان مشروطیت و سوق دادن آن به یک حرکت خشونت‌آمیز و تروریستی و براندازانه‌ی ضد تورک و ضد قاجاری نقش تعیین کننده‌ای داشتند. جمشید خان خود ٢٠ سال بعد از این خاطرات، در ١٩١٤ مشروطیت را آلت فسادی نامیده که مفت‌خواران در همکاری با روسای اجانب ستم‌کار تراشیده و به دست فدایی و مجاهد داده‌اند تا اجرای مقاصد اجانب برای به باد دادن استقلال مملکت و به آتش بیداد سوزانیدن اهالی را سرعت دهند. وی فدایی و مجاهد را جمعی اراذل و اوباش و گروهی اجامر و اشرار از ارمنیان و قفقاز و آزربایجان و عراق می‌نامد که به اسم مشروطه مشغول به اجرای هر گونه شقاوت و رواج بازار هرج و مرج و تجاوز به جان و مال و ناموس مردم هستند و نگارش خرابی و قساوت آنها کتاب‌های علی‌حده لازم دارد. (طوق لعنت، صص ٩-١٠ مقدمه، تفلیس، طبع مطبعه‌ی شرق، ١٣٣٢- ١٩١٤).
از تروریست‌های فدایی مهم جنبش مشروطیت:
-«یپرم خان داوودیان» Yefrem Khan, Yeprem Davidian ١٩١٢-١٨٦٨،
که ناسیونالیسم و تاریخ‌نگاری ایرانی و آزربایجانی او را قهرمان ملی خود می‌دانند،
یک تروریست و آدم‌کش حرفه‌ای فدایی بود. وی پس از اشغال تهران پایتخت دولت تورک
قاجار توسط مشروطه‌طلبان انگلیسی به ریاست نظمیه گمارده شد و در کشتار مجاهدین
تورک و ستارخان در پارک اتابک شرکت کرد
-«سوکارتسی ساکو» Sevkaretsi Sako ١٩٠٨-١٨٧٠،
عضو سازمان تروریستی فدراسیون انقلابی ارمنی - داشناک‌سوتیون و فرماندهی یک تابور
سواره در جنبش مشروطیت ایران
-«گارگین نژده» Garegin Ter-Harutyunyan, Nzhdeh ١٩٥٥-١٨٨٦، عضو سازمان تروریستی فدراسیون
انقلابی ارمنی - داشناک‌سوتیون که پس از نبرد در الکساندروپول بر علیه نیروهای
تورک بومی و عوثمان‌لی در جنگ قاراکیلیسه و دیلیجان در سال ١٩١٨ به عنوان فرمانده
شرکت داشت. وی پس از اعلام استقلال جمهوری ارمنستان والی ناخیجوان اشغالی و از
آوگوست ١٩١٩ فرماندهی جناح جنوبی ارتش ارمنستان شد
-«خاچاتور - خچو امیریان» Khachadur Amirian ١٨٧٢-١٩١٥، از
اعضای سازمان تروریستی فدراسیون انقلابی ارمنی - داشناک‌سوتیون که از یاران یپرم
خان و شرکت کننده‌گان در شورش وان بر علیه عوثمان‌لی و کشتار تورکان قفقاز و ...
بود
-«آرشاک گاوافیان» معروف به کری Arshak Gavafian عضو سازمان تروریستی فدراسیون انقلابی ارمنی - داشناک‌سوتیون از
یاران یپرم خان که در جنگ‌های بی شماری بر علیه تورکان عوثمان‌لی و قفقاز و ایران
شرکت کرده بود
-«آرام مانوکیان» (Aram Manukian)، «هامو اوهانجانیان» (Hamo Ohanjanyan)، «استپان استپانیان» (Stepan Stepanian) از فداییان سازمان تروریستی فدراسیون انقلابی ارمنی -داشناک‌سوتیون که در ایجاد همکاری و هم‌بسته‌گی بین جنبش مشروطیت و سازمان‌های سیاسی - تروریستی ارمنی بر علیه دولت تورک قاجار نقش داشتند.
١٠-جمشید خان مورخی عمیقا آشنا به تاریخ تورک از جمله
تاریخ عوثمان‌لی بود. این نوشته نشان می‌دهد که وی مسائل روز عوثمان‌لی را هم
تعقیب می‌کرد و کاملا از آنها اطلاع داشت. به عنوان نمونه کاربرد کلمه‌ی «فساد»
در مورد فدائیان ارمنی، همچنین «ملت دوست» در معنی باشی‌پوزوق‌های ارمنی چند سطر
قبل از آن از سوی جمشید خان، نشان می‌دهد که او بر اسناد بازجویی‌های تروریست‌های
ارمنی فدایی در عوثمان‌لی وقوف داشته است. چنانچه در یکی از این بازجویی‌ها یک
تروریست فدایی ارمنی به اسم مانوشاریان قارابئت، در جواب به سوال مستنطق که می‌پرسد
فدایی به چه معنی است؟ عینا مانند جمشید خان «فدایی» را به صورت «فسادچی»، آن که آشفته‌گی
و شورش ایجاد می‌کند و «ملت دوستی» معنی می‌کند[3].
رئیس محکمه: فدایی به چه معنی است؟
مانوشاریان قارابئت: به معنی فسادچی (ایجاد کننده‌ی آشفته‌گی و شورش) است. در زبان ارمنی هم به معنی اتحاد و دوستی ملی است.
١١-جمشید خان به سبب مورخ و محقق تاریخ بودن، منسوبیت به اورمو که همواره مورد طمع دولت‌های صلیبی اوروپایی و مورد تهدید رهبران و دسته‌جات گروه‌های قومی ماشه‌ی آنها بود، رصد کردن پیوسته و دقیق و طولانی فعالیت‌های رهبران و روشن‌فکران مذکور و دسته‌جات و تشکیلات سیاسی آنها در عوثمان‌لی و قفقاز و ایران قاجاری، همچنین یک نظامی و دولت‌مرد بودن، در مورد مساله‌ی ارمنی از جمله فعالیت‌های مخفی تشکیلات سیاسی و مسلح ارمنی، بسیار بیشتر از آنچه در این سفرنامه قلمی کرده است می‌دانست. اما به دلیل جدا نشدن از غایه‌ی سفرنامه‌نویسی آنها را در این نوشته مفصلا بیان نه‌کرده است. چنانچه خود می‌گوید: «جماعت مزبور استعداد مخفی از نقاط‌های متعدده حاضر نموده‌اند. لاکن در این ورقه زیاده از این‌ها مطلب مشروح نه‌می‌شده. ... در خصوص مسائل و مطالب ارامنه چاکر تحقیقات بسیار به عمل آورده، لکن زیاده از این مناسب تحریر نه‌بود که عرض نماید».
به دلیل این آشنایی عمیق و قبلی با تاکتیک‌ها و استراتژی و اهداف رهبران تشکیلات سیاسی و مسلح ارمنی و دولت‌های اوروپایی حامی آنها بود که ٢٠ و ٢٤ سال بعد از تالیف این کتاب، در سال‌های ١٩١٤ و ١٩١٨ حین جنگ جهانی اول، به محض آن که مسیحیان مهاجر و بومی و دولت‌های صلیبی اوروپایی بر روی مردم بی دفاع غرب آزربایجان سلاح کشیده شروع به ریختن خون بی‌گناهان و مظلومان کردند، بی تردد و بی درنگ به منطقه شتافت و با جان و مال و سلاح خود به دفاع از ایشان پرداخت.
١٢-این نوشته‌ی جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی، علی رغم کوتاه بودن دارای اطلاعات کلیدی بسیاری در باره‌ی فعالیت‌های سیاسی و ارتباطات بین المللی ناسیونالیسم ارمنی نیز است. از جمله او بیان می‌کند که شهر مارسی در فرانسه دومین مرکز فرهنگی ارمنیان در جهان است. و این که رهبران ارمنی از قرن سیزده میلادی از پاریس توقع داشتند که به عنوان پرچم‌دار ذهنیت صلیبی عمل نموده، یک اتحاد مسیحی در اوروپا برای حمله به تورک‌ها در آناتولی و تاسیس دولت ارمنی بر آن سرزمین فراهم سازد.
١٣-در نوشته‌ی جمشید خان سرنخ‌هایی در ارتباط
با آمیخته شدن شدید دین و سیاست در جامعه‌ی ارمنی، و سینرژی تاریخی بین
ناسیونالیسم ارمنی و بنیادگرایی مسیحی وجود دارد (این وضعیت بر خلاف وضعیت موجود
در تاریخ معاصر تورک در منطقه است. زیرا ناسیونالیسم تورکی و بنیادگرایی اسلامی مخصوصا
نوع شیعی آن اصولا آنتاگونیستی و غیر قابل جمع هستند): مرکز سیاسی ارمنیان در اچمیادزین
که مقر جاثولیقوس - کلیسای ارمنی است قرار داده شده است، اقدامات برای تاسیس دولت
ارمنی پس از انتخاب خلیفه‌ی اعظم مگرتیچ اوّل خیریمیان (Մկրտիչ Ա
Վանեցի) تشدید شد، او به پایتخت روسیه
سفر کرد تا از امپراتور جدید روسیه تقاضای تاسیس دولت ارمنی را به‌نماید (مگرتیچ خیریمیان
که اهل وان و حامی سازمان تروریستی‌ی فدراسیون انقلابی‌ی ارمنی –داشناک‌سوتیون بود
و بین سال‌های ١٩٠٧-١٨٩٣ خلیفه‌ی اعظم و یا جاثولیقوس ارامنه شد، تاثیر بسیار بر پیدایش
ناسیونالیسم ارمنی، آلوده ساختن آن با رادیکالیسم، تبدیل آن از بیداری‌ی ملی به یک
حرکت انقلابی‌ی مسلحانه، امتزاج ناسیونالیسم افراطی و توسعه‌طلب ارمنی، بنیادگرایی
–فاناتیسم مسیحی و تروریسم داشت).
پایان مقدمه‌ی مئهران باهارلی
[جماعت ارامنه و آخرین نقشه‌ی آنها برای مقصود تاسیس قیرالیّت ارمنی]
جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی
مجدالسلطنه
جماعت ارمنه[4] موافق حساب آخرین، تا پنج کرور[5] در جمع کره‌ی ارض به تعداد آمده. دو میلیون یک کرور آن در خاک عثمانی، و یک کرور آن در خاک دولت علّیه‌ی ایران[6]، و یک میلیون و پانصد هزار در روسیّه (ایالت قفقازیّه از مستملکات آسیای دولت روسیه است، ... این قطعه در حالیه به چندین ایالت منقسم شده، ... پنجمین ارمنستان روسی است که مقرّ حکومت آن شهر ایروان که گنجه و نخجوان و آق‌آصطفا [آغیستافا] و گمری [گومرو] از بلاد مشهور این حکومتند. مجدالسلطنه[7]). و یک کرور آن متفرّق [در] بسیار دول به روی زمین گردیده. چنان که در اکثر جاهای دوردست از این جماعت پیدا می‌شوند. از قبیل جزیره‌ی مداگاسغار [ماداگاسکار] و استرالی [اوسترالیا] و غیره.
عمده، تفرقه‌شان [عامل] در انقراض دولت و سلطنت خودشان گردید. موافق تاریخ خود آنها، ابتدای ملوک [ایشان] دو هزار و هفت‌صد و هفت سال قبل از میلاد مسیح بود. جماعت مذکوره از اولاد «آرام» ابن نوح هستند و بدان جهت «ارمنی» نامیده می‌شود[8]. لاکن خودشان ملت خود را «های» می‌نامند. های اولین پادشاه آن‌هاست[9]. ارمنستان که مخصوص سلطنت ارمنه بوده، عبارت از ایالت ارض‌روم و وان و ایروان است. اگرچه بعضی وقت [که] کارشان رونقی گرفته، دست‌درازی به اطراف خود نموده‌اند؛ لکن خاک مخصوص آنها ایالت مذکوره بوده.
٧٠ سال قبل از میلاد سلطنت آنها در دست سلاطین ایران مغلوب گردید. چهار صد و بیست هشت سال بعدِ مسیح، مجدداً دولت آنها به ید تصرّف و استیلای سلاطین ایران گذشته. بعد به علّت ضعفی که در اواخر سلاطین ساسانی در سلطنت ایران بود، دوباره سلطنت آنها منعقد و برپا گردید. در زمان جهان‌گیری‌ی اعراب از هجوم قوشون خلیفه‌ی ثانی [عمر بن خطّاب]، دولت مذکوره هم منکوب و مغلوب اعراب گردید. بعد از چندی باز تاسیس [سلطنت را] طایفه‌ی مذکوره نمودند.
در هزار و سی‌صد و هفتاد پنج مسیحی که سنه‌ی ٧٩٢ هجری باشد، دولت مذکوره [را] ضبط دولت عثمانی کردند. دولت ایران هم طرف ایران را ضبط نمود[10]. و «لیون» پادشاه آخرین آنها به جهت استمداد از دول اوروپ به پاریس رفت. به جهت اغتشاش که در داخله‌ی دول اوروپ با هم داشتند، نه‌توانستند به مشارالیه استمداد نموده، خاک او را استرداد نمایند. پادشاه مشارالیه در پاریس وفات نمود[11].
بعد از جنگِ دولت روسی و عثمانی[12] و انفصال قیرال‌ها[13] صرب [سیرب] و رومانی و بلغار [بولقار] و قره‌طاق [قاراداغ] از دولت عثمانی، جماعت ارامنه نیز به خیال تاسیس سلطنت قدیم و مجزی شدن افتاده (بلغار [بولقار] قیرال‌چایی[14] است که بعد از قونقره‌ی برلین از دولت عثمانی مجزا شده. مقدار نفوس آن پنج میلیون و پایتخت آن شهر سوفیا است. قره‌طاق [قاراداغ] حکومت و ایالت مخصوصی است که از دولت عثمانی مجزا شده، در شرق «اوروپای تورکی» اتفاق افتاده، دویست و پنجاه هزار نفوس دارد. مجدالسلطنه).
از آن وقت [ارامنه به] ترقّی‌ی ملت خود در نهایت استعجال و مردانه‌گی می‌کوشند. امروز در خصوص علم، تکمیل کتب و تواریخ و لغات زبان، خود را به اعلاء درجه رسانده‌اند. و در هر شهر برای تحصیل اطفال، مکاتب آنها در کمال نظم [دائر]؛ و مثل مکاتب منظّم، تحصیل اکثر علوم در آن‌جا ممکن است. و در مکاتب هوش و گوش جوانان را به طوری با حبّ وطن پر نموده‌اند که حال یک نفر ارمنی پیدا نه‌می‌شود که در این خیال شریک و سهیم نه‌باشد (وضع ارامنه و خیالات آنها به گورجیان هم بسیار سرایت نموده. مجدالسلطنه[15]).
مرکز پولیتیکی [را] آنها عمده در دو نقطه قرار داده‌اند. یکی در اوچ کیلیسه[16] و دیگری در بندر مارسیلیا [Marseille] است (مارسیلیا یکی از بنادر مشهور فرانسه است که در دریای سفید واقع شده. مجدالسلطنه). گرچه در آمریک و لندن مجالس پولیتیکی دارند، لکن منبع همان [اوچ کیلیسه و مارسیلیا] است.
(اوچ کیلیسه [که] آباد کرده‌ی حضرت جرجیس علیه‌السلام[17] است، مرکز اداره‌ی روحانی‌ی ارمانه [ارامنه] است. خلفای[18] بزرگ ارامنه در آن جا بوده و ریاست امورات مذهبی می‌نمایند[19]. مامورین از قبیل خلیفه و کشیشِ[20] شهرهای دیگر که ارمنی دارد از این نقطه مامور می‌شوند. کلیساهای[21] بسیار قدیم و عالی در آن جا بنا شده، موزه‌ی خوب هم در آن جا تاسیس نموده‌اند. به علت تاراجی که اعراب و موغول از آن جا نموده‌اند، از اشیاء قدیم آن جا بسیار متفرق گردیده. مکتب‌خانه به اسم ملت روحانی بنا نموده‌اند. لیکن جمیع علوم در آن مکتب خوانده می‌شود. وقفیات زیادی این کلیسا از قدیم و جدید دارد.
تعیین خلیفه‌ی بزرگ هم در فوت خلفا در آن جا می‌شود. وضع تعیین خلیفه‌گی‌ی ارامنه مثل سایر شعبات عیسوی نیست که هر خلیفه به میل خویش جانشین معین نماید. چنان چه در وقت فوت خلفا به جمیع خاک‌های ارمنی‌نشین اطلاع می‌دهند. از جانب ملت، وکلاء برای انتخاب خلیفه معین شده به اوچ کیلیسه می‌روند. و در آن جا مجلس نموده، اهالی‌ی مجلس دو نفر را به خلیفه‌گی معین می‌نمایند. از دو نفر هر کدام را امپراتور روسیّه تصدیق نماید آن خلیفه خواهد شد.
اسم قدیمی‌ی اینجا والارشاپات بوده که از شهر[های] مشهور ارمنستان بود. و این شهر را والارشا برادر مهرداد پادشاه اشکانی بنا نموده. والارشا از جانب برادر خود مهرداد، والی‌ی ارمنستان بود. به اسم واقارشاک‌آباد قریه‌ای در نزد اوچ کیلیسه هست. ارامنه والارشاپات – واقارشاک‌آباد تلفظ می‌نمایند. واقارشاباد از اهمان والارشاپات اشتقاق یافته است[22]. مجدالسلطنه[23])
برای مقصود [تاسیس قیرالیّت ارمنی] چندین نقشه کشیده‌اند. آخرین نقشه و خیال آنها این است که می‌خواهند دول خارجه را مجبور بر این نمایند که خاک آنها را مجزا نموده، مثل سایر قیرال‌چاها باشند. وسیله‌ی انجام این کار هم بدین نوع اقدام می‌نمایند: دولت عثمانی را ابتدا پر لازمه وادار به [اتخاذ] سیاسات سخت در حق ارامنه‌ی ساکنین آن جا می‌نمایند و آخرین سیاست منجر به ظلم‌های فاحش به‌شود. بدین علت دول خارجه مجبور [به] انتزاع آنها به‌شوند.
از جمله عمده تدبیری که در این مساله به خرج داده‌اند اجتماع دسته‌های «آشفته سر»[24]، به معنی‌ی «ملت‌دوست» است. به تورکی آنها را فدایی[25] گویند. عمده‌ی شعبه‌ی فدائیان در روسیّه مجتمع‌اند. در ایران هم گاه گاه تولید می‌شوند. از شعبات فدائیان اتصالاً به خاک عثمانی گذشته، مردم [ارمنی‌ی] آن جا را تحریص و ترغیب نموده، اسلحه و آلات حرب به آنها می‌دهند. بعد یک قاچاق‌واری[26] مصدر بعضی «افساد» شده، مراجعت می‌نمایند. بعضی وقت اکثری به دست عساکر دولت عثمانی کشته و یا گرفتار می‌شوند.
از پارسال در این کار دسته‌جات زیاد پیدا شده، اقدامات فوق‌العاده می‌نمایند. و هر قدر آنها بیشتر خسارت می‌نمایند، دولت عثمانیه هم سیاسات را سخت‌تر می‌نماید. و هر قدر سخت‌گیری در آن جا زیاد می‌شود، آن قدر اهالی حریص‌تر می‌شوند. چنان که عاقبت کار امسال به قتل عام اهالی‌ی ساسون و موش کشید. اگر چه روزنامه‌های ارمنی اتلاف نفوس و قتل عام را تا چهل هزار می‌نویسند، لاکن آن چه تحقیق گردیده تا دو هزار از زن و مرد به قتل رسیده[27].
از تعیین خلیفه‌ی اعظم[28] به این طرف حضرات ارامنه اکثری در اجرای مقصود خودشان [تاسیس قیرالیّت ارمنی] بسیار شدّ نموده‌اند. باز اکثری از وضع آن خلیفه متشکّی هستند. از آن جمله روزنامه‌ی میشاک[29] می‌گوید اومیدوار بودیم در عهد این شخص کار ملّت بسیار بالا خواهد گرفت. هنوز خدمت عمده [در تاسیس قیرالیّت ارمنی] که مقصود ملّت است از خلیفه‌ی مذکور بروز نه‌می‌نماید. جماعت مزبور استعداد مخفی از نقاط‌های متعدده حاضر نموده‌اند. لاکن در این ورقه زیاده از این‌ها مطلب مشروح نه‌می‌شده. و نشان دولتی که در پس پرده برای خود قرار داده‌اند صورت دو شیر[30] است که مُهْرِ ارمنی‌یان دو پارچه نموده است.
روزنامه‌ی رسمی غیر از خاک عثمانی در همه‌ی شهرها دارند. در شهر تفلیس دو روزنامه به زبان ارمنی طبع می‌شود که مشهورترین، روزنامه‌ی میشاک است که بیست و دو سال قبل شروع نموده‌اند (تییاتر کوچکی هم به اسم آرسرونی در این بولوار [بزرگ] است. آرسرونی اسم یکی از دانشمندان معروف ارامنه‌ی ساکنین تفلیس است که در راه ملیت خود متصدّر بسی خدمات گردیده، و تاسیس روزنامه‌ی میشاک و مدیریت آن را کرده، در اکثر مجالس علمی‌ی فرنگستان در جزو اجزاء مسلک بوده و تحصیلات خود را هم در فرنگستان تمام کرده، کاروان‌سرا و تییاتر از بناهای اوست. مجدالسلطنه[31]). و روزنامه‌ی مخفی آنها در شهر مارسیلیا طبع و نشر می‌شود[32]. اکثر کتب علمیه که در اوروپ تالیف و نشر شده، به زبان ارمنی هم ترجمه نموده‌اند. الحق در خصوص ملزومات و تدارکات علمی در نخستین درجه جدّ و جهد دارند.
اگر چه فدوی سواد ارمنی نه‌دارد، لکن بعضی از صحبت‌های تاریخی که با آنها نموده و از تواریخ آنها که در نزد فدوی خوانده‌اند معلوم می‌شود که در مطالب تاریخی از شدت تعصب مسائلِ معلّل به غرض[33] دارند. چنان که می‌گویند که «حضرت نوح با زبان ارمنی تکلم می‌فرمودند؛ و دولت ارمنه قدیم‌ترین دول بوده. و اکثری از دول‌ها را بعضی وقت خراج‌گذار خود محسوب نموده‌اند».
و در کتب مسکوکات آنها فدوی صورت سکه‌ای دید که یک طرف آن به زبان ارمنی و در طرف دیگری با خط [عربی‌ی] معمول حالیه‌ی ایران نوشته بودند «کی‌خسرو ابن کی‌کاوس». بنا به نوشته‌ی آن کتاب، گویا در آن وقت چنین شهری بود که سلاطین ایران و ارامنه هر دو بر آن شهر فرمان‌روایی می‌نمودند. بدان جهت سکّه‌ها را بدین قرار زده‌اند. فدوی در همان نکته ایراد نمود که اوّلاً تاریخ جمیع طوایف و ملل متنوعه از عظمت و جهان‌گیری‌ی کی‌خسرو مملو است[34]. این خط حالیه معمول آن عهد نه‌بود[35]. معموله‌ی آن وقت خط میخی است[36] که حالیه در روی اکثر مسکوکات و منقور است، به جای از آن مانده و هویداست. در خصوص آن سکّه عقیده‌ی فدوی چنان است: چون در اصفهان معمول شده به اسم آن [سلاطين] سکّه، مسکوکات و سایر اشیاء فلزّی درست نموده می‌فروشند، شاید از متقلبین ارامنه‌ی جولفای اصفهان محض جلب منفعت این سکّه را درست نموده و از آن جا به دست مولف آن کتاب افتاده.
در خصوص پادشاهی‌ی آنها، آن چه از تواریخ معلوم می‌شود صحّ آن مطلب نوشته خواهد شد. از ملوک طوایف که عبارت از سلاطین اشکانی باشد یک سلسله به اسم «ارشاگونی»[37] در ارمنستان حکم‌رانی نمودند. بنا به مسطورات فوق، ابتدای سلطنت آنها از اشکانیان بوده و زبان آنها هم به دلایل واضحه از زبان زند مشتق گردیده[38].
و این دلیلی که در خصوص تکلم حضرت نوح به زبان ارمنی می‌آورند[39]، می‌گویند «کشتی‌ی نوح در کوه عرارات[40] قرار گرفته»، (کوه مشهور عرارات[41] با قصر حضرت نوح در سرحد دولت علّیه‌ی ایران واقعه شده، حالیه به اسم اکری [آغری] داغ مشهور است. مجدالسلطنه[42])، «بعد آمده نخجوان را آباد نمودند و نخجوان در زبان ارمنی به معنی‌ی نخستین شهر است»،[43] این مساله تماماً مشهور غلط است. موافق کلّیه‌ی تواریخ، حضرت نوح در کوه جودی[44] فرود آمده، و در طرف غربی‌ی موصل ابتدای آبادی گذاشته. و اسم نخجوان نیز از لغت زند است. چنان که آخر اسم‌های شهرهای قفقاز اکثری «وان» است. مثل نخجوان، ایروان[45] و شیروان[46]. و «وان» در لغت زند به معنی‌ی مثل و مانند است[47]. احتمال دارد مورخین مذکوره زبان زند را هم مخصوص خود دانستند. و خط قدیمی‌ی آنها هم همان خط میخی‌ی عتیق بوده[48]، خطوط که معمول حالیه‌ی آنها است بعد اختراع نموده‌اند.
در ایامی که فدوی در تفلیس اقامت داشت خلیفه‌ی بزرگ از مقر حرکت نموده، به عزم تعزیت امپراتور متوفی و تهنیت امپراتور جدید[49] به پایتخت می‌رفت. لکن مقصود باطنی از این سفر، خواهش استمداد و انجام مقصود [تاسیس قیرالیّت ارمنی] از امپراتور جدید است و رسماً هم عنوان نموده که موافق عهدنامه‌ی برلین[50] چنان که در ماده‌ی شصت و یکم[51] باب عالی در خصوص اصلاحات امور ارامنه و آسوده‌گی آنها از امنیت و غارت اکراد و امنیت آنها تعهداتی که نموده باید به عمل بیاورد. می‌گویند دولت مزبوره در عوض این، صد هزار سواره به اسم «حمیدیه»[52] برای استیصال ارامنه از اکراد گرفته و علاوه بر آن سر.ان اکراد را در خصوص ارامنه همه نوع آزادی داده‌اند.
روز ورود خلیفه، چون محل عبورشان از جلوی بالقون منزل فدوی بود، کاملاً سیاحتی از ورود خلیفه نمود. اگرچه از طرف دولت و حکومت تفلیس استقبال و احترامات رسمی در حق مشارالیه به عمل نیاوردند، لکن ارامنه‌ی ساکنین آن جا به نوعی در استقبال و سایر احترامات خلیفه‌ی مذکور کوشیدند که آن روز وضع اهالی‌ی شهر به کلی متوجّه ورود خلیفه و تماشای آن بودند. شخص خلیفه را بسیار عاقل و مهربان تعریف می‌نمودند و به قدر هفتاد سال عمر دارد. و از لوازمات خلیفه‌گی چاووشی با بایراق کلیسا به جلو انداخته، و دو نفر شاطر ایستاده در پشت کالیسکای خود داشت. شب را هم در کلیساهای مخصوص ارامنه چراغان نموده بودند. (حضرات آرامنه خاچ‌شویان علی‌حده داشتند. چون مذهب رسمی‌ی دولت روسیه را نه‌داشتند، از آن جهت غیر از جمعیت خود دیگر سایر ملزومات عید در آن جا نه‌بود. مجدالسلطنه[53])
ارامنه از امپراتور حالیه بسیار اومیدوار هستند. ایامی که ولیکی کینیاز عمومی[54] امپراتور متوفا [نیکولای دوم] حکم‌ران قفقاز بود، در حق ارامنه بسیار رایگان و محبت داشت. گویا [ارمنی‌ها] به [کینیاز] مشارالیه وعده داده بودند که بعد از تاسیس قیرالیّت[55]، چنان چه در بلغار [بولقاریستان] از خانواده‌ی سلطنت پرنس است، شما را هم در ارمنستان حکم‌ران و پرنس خواهیم نمود. امپراتور متوفا بعد از اطلاع، [کینیاز] مشارالیه را از ایالت قفقاز انفصال داده بود و از این مطالب خوش‌وقت نه‌بود.
در خصوص مسائل و مطالب ارامنه چاکر تحقیقات بسیار به عمل آورده، لکن زیاده از این مناسب تحریر نه‌بود که عرض نماید.
[سون]
کلمات تورکی و تورکیسم‌ها در این نوشته‌ی جمشید خان: قوشون، چاووش، بایراق، تاراج، قاچاق،
اومید، جلو، جنگ، چاکر، شاطر، قیرالچا، پارچه، کوچک، بزرگ، خاچ،
کالیسکا، چیراغان، ...؛ و نام‌های خاص: بولغار، قاراداغ، تورک، اوچ کیلیسه،
آغری داغ، ....
مقالات و آثار رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی - مجدالسلطنه
جماعت ارامنه و آخرین نقشه‌ی آنها برای تاسیس دولت ارمنی، به قلم جمشید خان
سوباتای‌لی افشار اورمویی مجدالسلطنه- سال ١٨٩٤
http://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_28.html
ایران‌دا تورک صنایعِ نفیسه‌سی. مقاله‌ی تورکی جمشید خان
سوباتای‌لی افشار اورمویی مجدالسلطنه در باره‌ی ادب و شعر تورکی در ایران- سال
١٩١٥
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_14.html
جمشید
خان افشار اورمویی: ایران ادبیاتی‌نا بیر نظر. مقاله‌ی تورکی جمشید
خان سوباتای‌لی افشار اورمویی مجدالسطنه در دفاع از تاریخ تمدّن و میراث مدنی
تورک – ١٩١۶
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/06/blog-post_12.html
مقاله‌ای
از جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی: قتل عام سی هزار تورک توسط شیخ
عبیدالله نهرینی به اسم ترویج شریعت در اورمیه، میاندوآب، بناب، مراغه، ملکان، ...
مقدمه، تصحیح، ویرایش، زیرنویسی: مئهران باهارلی
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post.html
حکما و دانشمندان اوروپایی که از طرف روحانی‌ها تکفیر شده‌اند. مولف: جمشید خان
سوباتای‌لی افشار اورمویی- ١٩١٣
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_30.html
جمشید
خان سوباتای‌لی افشار اورمویی، تورک اولوسال اؤنده‌رین تورک‌جه و فارس‌جا قوشوق‌لاری‌ندان
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_23.html
مجدالسلطنه
افشار اورمویی: تورک‌ها، برجسته‌ترین و غیورترین ملت دنیا-دونیانین ان معظم و
غیور ملتی اولان تورک‌له‌ر
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_73.html
جمشید
خان افشار اورمویی: سلاطین تورک حامیان و مروجان علوم و فنون و هنرها بودند.
زبان تورکی وسیع و بی‌نیاز است.
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/12/blog-post_25.html
جمشید
خان سوباتای‌لی افشار اورمویی-مجدالسلطنه ١٩٠٢: گئرچه‌ک رئفورم‌لارین اویقولانماسی
اولاناق‌سیز، رئفورم‌دان قونوشماق یارارسیزدیر
http://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_23.html
روایت
تورکی از قتل عامِ مردمِ ولایتِ اورمیه توسط آسوریان و ارمنیان و کوردان؛ و قدردانی
مردم تورک از رهبر ملی مجدالسلطنه افشارِ نجات دهنده
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post_9.html
اولوسال
اؤنده‌ر جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی-مجدالسلطنه، دوغو تورکیستان باغیم‌سیزلیق
موجادیله‌سی اوزه‌ره-١٩١٦
http://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_29.html
رهبر
ملی تورک جمشید خان افشار اورمویی: در
ماهیت واقعی حرکت مشروطه و تخریبات و قساوت اوباش و اشرار موسوم به فدائی و مجاهد
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post.html
نادرشاه
افشار از زبان رهبر ملی تورک جمشید خان افشار اورمویی -١٩١٣
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_7.html
جمشید
خان سوباتای‌لی افشار اورمویی-مجدالسلطنه، ١٨٩٨ میلادی -١٢٧٧ شمسی: «دولتِ
عّلیه‌یِ عثمانیه امروز اسبابِ مفاخرتِ عمومِ اسلامیان می‌باشد.»
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post_13.html
در باره‌ی رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی-مجدالسلطنه
پروفسور
ویلیامز جکسون: مجدالسلطنه افشار اورمویی، جامع سه شخصیت دانشمند، نظامی و درباری
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/11/saturdaydecember-17-2011-abraham_13.html
جمشید
خان سوباتای‌لی افشار اورمویی-مجدالسلطنه (١٨٦٤-١٩٤٠)
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post.html
جمشید
خان سوباتای‌لی بکیشلو مجدالسلطنه افشار اورمویی
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_20.html
جمشید
سوباتای‌لی آوشار اورمویی (جمشید خان مجدالسلطنه افشار ارومی) والی آزربایجان نیمه‌مستقل-
تحت الحمایه‌ی امپراتوری عوثمان‌لی (٨ ژوئن ۱۹۱۸ - اول اوکتوبر ۱۹۱۸)
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_29.html
مجدالسلطنه
در سال ١٩١٠، شدیدا تورک‌گرا و سخت تورکیست بود.
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_2.html
پیوستن
جمشید خان افشار اورمویی و نیروهای تحت فرماندهی‌اش به اوردوی اسلام-عوثمان‌لی به
فرماندهی خلیل پاشا
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post_5.html
دست‌گیری،
تبعید و حبس جمشید خان افشار اورمویی توسط دولتین روسیه و بریتانیا
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_20.html
جهالت
است یا مانقورتیسم؟ بایکوت جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی و حاجی بیگ بلوری
تبریزی و علی‌احسان پاشا و خلیل پاشا و یاران کرامشان
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_24.html
اورمولو
و افشار اولان «جمشید خان افشار اورمویی» (مجدالسلطنه) و آزه‌ربایجان‌چی‌لارین
اونا قویدوغو بایکوت
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/12/blog-post_15.html
مستوره
افشار اورمویی، یک شخصیت ملی تورک و دفاع او از «تورک میللی موجادیله‌سی»، بر اساس
عرض حال و شکایت وی به مجلس شورای ملی
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post_8.html
جمشید
خان مجدالسلطنه و قیصرخانیم افشار در کتاب نیکیتین
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_24.html
انعکاس
شعور ملی تورک در نام‌های اشخاص خانواده‌ی جمشید خان افشار اورمویی و نادرشاه
افشار، و نبود آن در نام‌های اشخاص خانواده‌ی پیشه‌وری، خیابانی، ستارخان و شاه
اسماعیل
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_14.html
[1] یپرم خان و سرقت قالی‌ها و اشیاء ذی‌قیمت کلّیه‌ی شیخ صفی و خرید یک خانه‌ی مجلل در اودسا با پول فروختن آنها توسط او
[2] نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ از زندان ایستانبول به صدراعظم فرانسه
[3] Ermeni tedhiş
cemiyeti reisleri, kendilerine elaman kazandırmak için farklı yollar denemişler
ve sağladıkları yeni üyelere “fedai” adını vermişlerdir. Fedainin ne anlama
geldiğini, mahkeme reisi, zanlılardan Manuşaryan Karabet’e sorduğunda şu cevabı
almıştır.
Reis: Fedâî ne demektir?
Manuşaryan Karabet: Fesatçı demektir. Ermenicesi de millet birliği yani
arkadaşlığı demektir.
ERMENİ AYAKLANMALARINDA FEDAİLERİN UYGULADIĞI STRATEJİLER (THE
STRATEGIES APPLIED BY THE FEDAÏS DURING THE ARMENIAN REVOLTS)
Yrd. Doç. Dr. Yunus ÖZGER Bozok Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Tarih Bölümü
[4] جمشید خان در سفرنامه‌ی خود، فورم‌های متفاوت «ارمنه»، «ارمانه» و
«آرامنه» را هم به معنی ارمنی‌ها، ارمنی‌یان و به جای ارمن (الارمن) عربی و ارامنه‌ی
فارسی به کار برده است. در زبان عربی أرمنی: ارمنی، أَرْمَن: ارمنی‌ها، أرمنی - أرمنیة:
زبان ارمنی، أَرْمَنَ - أَرْمَنَةً: ارمنی‌سازی، أَرْمِینْیا: ارمنیستان. مئهران
باهارلی
[5] «پنج کرور» ظاهراً اشتباه، و صحیح آن «ده کرور» است. زیرا جمشید خان
در جمله‌ی بعدی نفوس ارمنی در جهان را جمعاً ده کرور و یا پنج میلیون شمرده است.
م. ب.
[6] جمشید خان «ایران» را همه جا به
معنی نام سرزمین و جوغرافیا و کشور و ... به کار برده است. به عنوان مثال منظور وی
از «دولت علّیه‌ی ایران»، دولت علّیه‌ی قاجار که حاکم بر سرزمین ایران بود، منظور
وی از «سلاطین ایران»، بسته به مورد سلاطین ایرانیک و یا تورکیک و ... حاکم بر
جوغرافیای ایران است. م. ب.
[7] جمله‌ی داخل پارانتز را
مجدالسلطنه در بخش مربوط به تقسیمات اداری‌ی «ایالت قفقازیّه از مستملکات آسیای
دولت روسیه» نوشته است. به سبب ارتباط موضوع به این جا منتقل شد. م. ب.
[8] ریشه‌ی اسم ارمنی که یک اگزونیم، نامی که
دیگران به آنها می‌دهند، است غیر قطعی، اما به احتمال قریب به
یقین غیر هند و اوروپایی است. بنا به نظرات گوناگون نام ارمنی مشتق از «هارمینویا»
(عیلامی)، «ارمانوم» (سوریانی - آککادی از زبان‌های سامی)، «اورمنو – اورمانی - اریمئنا»
(از گروه زبان‌های هورر-اورارتویی)، ماخوذ از نام «آرام» پادشاه اورارتویی، «آرام»
پسر «شم - سام» پسر نوح در افسانه‌های سامی،
... است. هیچ کدام از این زبان‌ها هند و اوروپایی نیستند و با زبان ارمنی
خویشاوندی نه‌دارند. منظور جمشید خان از آرام ابن نوح، این روایت آخری سامی است. بنا
به افسانه‌های عبری، آرام، پسر شم - سام، و او هم پسر نوح است. م. ب.
[9] «های» (مفرد) و «هایر» (جمع) یک اندونیم و یا نامی است که
ارامنه برای نامیدن خود به کار می‌برند. کلمه‌ی «هایاستان» به معنی ارمنستان از
همین بن است. نام «هایک» (Հայք) نیز به معنی ارمنی است، اما در ادبیات رومانتیسم تاریخی به کار
می‌رود. بنا به روایت‌های تاریخی ارامنه، «های» از نام جد اسطوره‌ای ملت ارمنی با نام
هایک (Հայկ)
گرفته شده است. م. ب.
[10] منظور جمشید خان از دولت ایران، دولت‌های
تورک – موغول جالاییر (١٣٤٠-١٤٣٢)، تیمور (١٣٧٠-١٥٠٦)، قاراقویون‌لو (١٣٧٨-١٤٦٩)، و
آغ قویون‌لو (١٣٧٨-١٥٠١) است که در قرون ١٤-١٥ همه و یا بخش‌هایی از قفقاز و
آناتولی شرقی و جنوبی را تحت حاکمیت خود در آوردند. م. ب.
[11] لئو (Leo)
و یا لئوون (Levon)
پنجم (Լևոն)
١٣٩٣-١٣٤٢، آخرین پادشاه لاتین پادشاهی‌ی ارمنی‌ی کیلیکیا بود که بین سال‌های
١٣٧٤-١٣٧٥ سلطنت کرد. وی در سال ١٣٧٥ تسلیم دولت تورک - قیپچاق کؤله‌مه‌ن – مملوک مصر
شد و بدین ترتیب دولت - سلطنت ارمنی‌ی کیلیکیا خاتمه یافت. لئوون در سال ١٣٨٤ به
پاریس رفت و به دفعات برای ایجاد آشتی بین فرانسه و انگلستان که در حال جنگ‌های
صدساله با یک‌دیگر بودند، و آغاز یک تهاجم متحد جدید صلیبی توسط آنها برای بازپس
گرفتن تخت و تاج خود از تورکان تلاش کرد. اما ناکام ماند و نهایتاً در سال ١٣٩٢ در
پاریس فوت کرده در همان جا دفن شد. م. ب.
[12] منظور جنگ‌های ١٨٧٧-١٨٧٨ بین امپراتوری عوثمان‌لی و روسیه‌ی تزاری
مشهور به «٩٣ حربی» در تاریخ تورک است که در دو جبهه‌ی بالکان و قفقاز - شمال شرق
آناتولی به وقوع پیوست. در این جنگ امپراتوری‌ی عوثمان‌لی شکستی فاجعه‌بار متحمل
شد و تقریباً تمام سرزمین‌های اوروپایی و قفقازی‌ی خود را از دست داد. از جمله رومانیا،
سیربیستان و قاراداغ از امپراتوری‌ی عوثمان‌لی مستقل، و بولقاریستان دولتی
خودمختار شد؛ نواحی‌ی قارس، باتوم و آرتوین به تصرف روسیه در آمد، ... م. ب.
[13] قرال-قیرال:
کلمه‌ای مجاری به معنی‌ی خیریستییان سلطان، حکم‌دار، ملک، ملیک، اقوام نصرانیه حکم‌دارلاری‌نین
عنوانی. م. ب.
[14] قرالچه-قیرالچا:
مجدالسلطنه قیرالچا به معنی قیرال‌جیق - دولت پادشاهی کوچک (از قیرال مجاری به
معنی شاه، به علاوه‌ی پسوند تورکی تصغیر -چه، -چا) است. (قیرالیچه به معنی
ملکه است. از قیرال به علاوه‌ی پسوند تورکی تانیث --یچه که خود محرف ائجه است). م.
ب.
[15] مجدالسلطنه جمله‌ی داخل پارانتز را
در بخش مربوط به وضعیت فرهنگی‌ی گورجیان نوشته که به سبب ارتباط با ارمنی‌یان به
این جا منتقل کردم. م.ب.
[16] اِچمیادزین یا
با نام رسمی واغارشاپات - واقارشاباد (ولاش‌آباد) Վաղարշապատ نام یک شهر و یک مکان مقدس در استان آرماویر در ١٦ کیلومتری‌ی غرب ایروان، در کشور
ارمنستان است.
این شهر که مقر رهبری‌ی دینی‌ی ارمنی‌یان در آن قرار دارد، پایتخت دینی‌ی کل ارمنی‌یان جهان محسوب می‌شود. گویا کلیسای جامع
اچمیادزین کهن‌ترین کلیسای ارمنستان بوده و بنا به معروف به دست گریگور روشن‌گر
ساخته شده است. اچمیادزین زمانی که در قلمروی دولت‌های تورک - موغول قرار داشت
اوچ‌کیلیسه (Üçkilise)
نامیده می‌شد. این نام از ١٢ مارس ١٩٤٥ رسماً به اچمیادزین تغییر یافت. نام
اچمیادزین در تورکی‌ی محلی و با ریشه‌شناسی‌ی عامیانه به صورت «اوچ موذّن» تشریح
می‌شود. منطقه‌ی اوچ کیلیسه و اطراف آن که در دوره‌ی دولت تورک قاراقویون‌لو در
واحد اداری‌ی «چوخور ساییت - سعد» قرار داشت در جنگ‌های قیزیل‌باش –
عوثمان‌لی بارها بین این دو دولت تورک دست به دست شد و در ١٥٥٤ در ترکیب خانات تازه
تاسیس شده‌ی «ایره‌وان خان‌لیغی» (اولین خان آن محمد خان توخماق) قرار گرفت. در
سال ١٦٠٥ خان ایروان امیر گؤنه خان، ارمنی‌یانی را از قارس، وان، ارزروم و
ناخجیوان به این منطقه کوچاند. با این همه در قرون هیجده و آغاز نوزده
اکثریت جمعیت این منطقه هنوز تورک بود. منطقه در نیمه‌ی اول قرن
نوزده با
عهدنامه‌ی تورکمان‌چای به تصرف روسیه‌ی تزاری درآمد. پس
از آن ارمنی‌یان بیشتری از قلمروی عوثمان‌لی و قاجار در منطقه اسکان داده شدند. از اواخر قرن نوزده تا پایان
جنگ جهانی‌ی اول، بسیاری از تورکان منطقه قتل عام و یا مجبور به فرار شدند. در
دوره‌ی شوروی اهالی‌ی تورک باقی‌مانده در چند موج دیپورت - نفی‌ی بلد و یا مجبور
به ترک منطقه گردیدند. بدین ترتیب اکثریت جمعیتی‌ی منطقه به ارمنی تبدیل شد، مساجد
و معابد تورک نابود و یا تبدیل به کلیسا گشت، و نام‌های تورکی‌ی تاریخی در منطقه
به ارمنی تغییر داده شد (مانند تعویض قارقابازار تورکی
به هایک‌آشئن ارمنی، ...). م. ب.
[17] منظور «گریگوری‌ی روشن‌گر» Գրիգոր Լուսաւորիչ (Gregory the Illuminator) زیسته بین ٢٥٧-٣٣١ میلادی، اولین صدر کلیسای آپوستولیک ارمنی
است. بنا به روایات افسانوی، وی کسی است که در سال ٣٠١ دین ارمنی‌یان را از
پاگانیسم به مسیحیت تغییر داد. گریگوری‌ی روشن‌گر به غیر از «جرجیس نبی» Saint George یکی از پیغمبران بنی اسرائیل که پس از عیسی می‌زیسته،
است. م. ب.
[18] خلیفه: رهبر
مذهبی‌ی برخی جوامع دینی‌ی شرقی از جمله علویان قیزیل‌باش تورک، در اینجا مسیحی‌یان
ارمنی، بدان سبب که وی در مقام جانشین عیسی است. م. ب. «مطران: نصاری طایفه‌سی‌نین
کبیرله‌ری‌نه اطلاق اولونور. بو کلمه عربیِ محض دئییل‌دیر. ملّتِ نصارادا «پاپ» که
«پاپا» تعبیر اولونان «پاپاسِ» خنّاس التباس‌دیر، خلیفه‌یِ حضرتِ عیسی مقامی‌ندا
زعم اولونور. «پطریق» مجتهد و سرِ مذهب، و «مطران» قاضی، و «اسقف» مفتی، و «قسیس»
واعظ و مُقری، و «چاثلیق» امام، و «شمّاس» موذّن موقعی‌نده‌دیر». (بویوک
عوثمان‌لی‌جا سؤزلوک)
[19] کلیسای ارمنی دو جاثولیقوس – کاتولیکوس (Catholicos) و یا خلیفه‌ی بزرگ دارد: جاثولیقوس اعظم اچمیادزین و جاثولیقوس
کیلیکیا مستقر در آنتئلیاس (أنطلياس Antelias)
لوبنان، پنج کیلومتری‌ی شمال بیروت. جاثولیقوس اچمیادزین رهبر عالی‌ی کلیسای هفت میلیون
ارمنی‌ی اورتودوکس در جهان است. جاثولیقوس کیلیکیا هم اوتوریته‌ی او را به رسمیت
می‌شناسد. م. ب.
[20] کشیش: فورم‌های دیگر آن کاشیشا، کشیشه، قسیس، قشیش، قشیشه، قششه، قشه، ...
به معنی‌ی پیشوا و روحانی‌ی دین مسیحی، واعظ و مقری‌ی عیسوی، تقریباً معادل موللا
و آخوند در شیعه، موبد در زرتشتی‌گری، خاخام و کاهن و ربّی در موسویت و ... کلمه‌ای
اصلاً آرامی- سامی به معنی‌ی «پیر» و «شیخ» و «ده‌ده»، از مصدر قشّ به معنی‌ی پیر
شدن. قس و قسیس در زبان عربی هم از این ریشه است. م. ب.
[21] کلیسا، به تورکی کیلیسه، معبد مسیحیان، کلمه‌ای اصلا یونانی از اکلیسییا (Εκκλησία) عیناً مانند «کنشت - کنیسه» عبری و ترجمه‌ی یونانی‌ی
آن «سیناگوگ» به معنی تجمع، قورولتای، توپلانتی، گردهمایی. معادل «جامع» مسلمانان
اورتودوکس، «جمع‌ائوی»ی علویان تورک، «جمع‌خانه»ی اهل حق، «جماعت‌خانه»ی
اسماعیلیان و ... م. ب.
[22] والارشا محرف وَلَگَش (Vologases,
Walagash)، ولاش - بَلاش – بالاش - والاش ← واغاش - واغارش -
واغارشاک از خاندان پارتی است. تبدیل ل ← غ-گ در ارمنی: ولاش‌آباد
- والاشاباد ← واغاشاباد - واغارشاپات.
مانند تبدیل لازار ← گازار و آلبان ← آغوان و .... م. ب.
[23] این بند مفصل در باره‌ی اوچ کیلیسه را مجدالسلطنه به صورت زیرنویس
نوشته است. آن را به متن اصلی منتقل کرده و در داخل پارانتز نشان دادم. م. ب.
[24] آشفته سر که
جمشید خان به کار برده ترجمه‌ی اصطلاح تورکی‌ی «باشی بوزوک - باشی پوزوق»
است در قرن هفده به معنی‌ی حَشَر، چریک، سپاه بی نظم، چته، سرآزاد، لشکر نامنظم،
سپاهی‌ی داوطلب مقابل اجری‌خوار و مزدور، لشکر، سپه بود. (کلمات «حشر» و «چریک»
تورکی، و «چته» سیربی - صربی است). در بالکان و قفقاز - تورک‌ایلی «قاچاق»ها، در
زبان ارمنی «فدایی»ها (Fedayi)، در شمال دریای سیاه - قفقاز «کوساک»ها (قازاق)، ... از مصادیق
باشی بوزوق‌ها در قرون آتی بودند. م. ب.
[25] فدایی کلمه‌ای
با ریشه‌ی عربی است که در آغاز برای نامیدن باشی پوزوق‌ها، قاچاق‌ها و ... ارمنی،
سپس پارتیزان‌ها و میلیس‌های غیر منظم و داوطلب ارمنی‌ی پیوسته به حرکت ملی‌ی
ارمنی در آناتولی و نواحی‌ی مجاور در قفقاز و تورک‌ایلی که بر علیه عشایر کورد،
عساکر حمیدیه، نهایتا دولت عوثمان‌لی و قاجار و تورکان بومی و برای به دست آوردن
خودمختاری (آرمئناکان) و یا استقلال (داشناک، هینچاک) می‌جنگیدند به کار می‌رفت.
به مرور زمان فدایی معنی‌ی تروریست ارمنی را کسب کرد. چنان چه در کتاب زیر، فدایی
به صورت تروریست ارمنی معنی شده است:
Fedai:
An Armenian terrorist. The Cradle of
Mankind, page 417
کومیته‌های
تروریستی‌ی ارمنی (به تورکی ائرمه‌نی تدهیش جمعیتی Ermeni
Tedhiş Cemiyeti) هم اعضای خود را رسما فدایی
می‌نامیدند. م. ب.
[26] قاچاق کلمه‌ای
تورکی به معنی‌ی فراری (از قانون) که وارد زبان‌های گوناگون اوروپای جنوب شرقی
مانند آلبانیایی و سیربی - صربی و ... هم شده است. بین ١٨٨٠-١٩٣٠ در اوروپای جنوب
شرقی (مقدونیه، آلبانی، قاراداغ، کوسووا،...) به گروه‌های غیر قانونی‌ی اشقیاء و
سرکشان و ... قاچاق گفته می‌شد. بعدها گروه‌های انقلابی‌ی آلبانیایی که بر علیه
پادشاهی‌ی سیربیستان (صربستان) و یوگوسلاویا می‌جنگیدند حرکت قاچاق نامیده
شدند. این نام در قفقاز و تورک‌ایلی هم بیشتر برای نامیدن باشی پوزوق‌های ارمنی (مانند
«قاچاق ابراهیم خان» از قاچاق‌های قفقاز که به هنگام اشغال اورمو و
قتل عام مردم آن توسط قوای مسلح مسیحی‌ی اشغال‌گر به شهرداری‌ی اورمو منصوب شده
بود، «قاچاق گلپاشین» که در ناحیه‌ی اورمو عمل می‌کرد، ...) و بعضاً تورک
(قاچاق نبی، ...) به کار می‌رفت. مجدالسلطنه در یک جای دیگر کتاب خود از «نبی
قاچاق» به عنوان سارق و شریر و راه‌زن نام برده است: «در این پنج منزل [از
اورمو تا جولفا] وقایعی که قابل عرض باشد اغتشاش راه و چاپاوول اموال مسافرین است
که در مابین ایواوغلو و معبر [جولفا] اتفاق می‌افتاد و سارقین این راه اکثر وقت
نبی قاچاق و کسان او است، و بعضی وقت اهالی شریر ماکو هم مرتکب می‌شوند.
مجدالسلطنه» م. ب.
[27] عصیان اوّل ساسون و یا عصیان ارمنی در تالوری در سال ١٨٩٤ در منطقه‌ی کوهستانی‌ی ساسون
واقع در ایل باتمان به وقوع پیوست. این منطقه که در سال ١٨٧٥ فقط دارای سه روستای
ارمنی بود، در عرض بیست سال و با مهاجرت و اسکان هدف‌مند ارامنه دارای ١٤ روستای
ارمنی‌نشین شد. در سال ١٨٩١ یک ارمنی بنام میهران دامادیان، از اعضای هینچاک و از
مسببین تظاهرات قوم‌قاپی (Kumkapı Olayı) استانبول در سال ١٨٩٠ که منجر به قتل تعدادی از تظاهر کننده‌گان
ارمنی و مامورین انتظامی‌ی عوثمان‌لی شد، به ساسون رفته اهالی‌ی ارمنی را سازمان‌دهی
و چته‌ای به اسم چته‌ی ساسون ایجاد کرد. سپس به منظور تغییر بافت دموگرافیک منطقه حملات
متعددی به روستاهای کورد انجام داد. با دست‌گیری‌ی وی در سال ١٨٩٤ این بار سازمان
تروریستی‌ی داشناک‌سوتیون، شروع به مسلح کردن ارمنی‌یان منطقه نموده، عصیان اول
ساسون را به وجود آورد. سازمان هینچاک نیز به رهبری هامپارسون بویاجی‌یان که او هم
از مسببین فاجعه‌ی قوم‌قاپی بود، شروع به کشتار و خونریزی در تالوری، و حملات به و
غارت متمادی‌ی عشایر کورد زایدان و بهران کرد. پس از حمله‌ی چته‌های ارمنی به
مامورین مالیات و درگیری‌های بسیار شدید بین ارمنی‌یان و کوردها و افزایش خونریزی
در منطقه، قوای منظم اوردوی عوثمان‌لی و آلای‌های حمیدیه که در ترکیب اوردوی چهارم
عوثمان‌لی بودند، به منطقه فرستاده شد. در طول عملیات و نبردهایی که از ١٨ آوگوست
تا ١٠ ائیلول ١٨٩٤ به مدت ٢٣ روز جریان داشت، اقلاً هشت هزار ارمنی جان باخت. این
واکنش خونین همان بود که رهبران ارمنی طالب آن بودند. همان گونه که رهبران ارمنی
می‌خواستند حادثه در اوروپا انعکاس بسیار بزرگی پیدا کرد و یک کومیسیون بین‌المللی‌ی
تحقیقات مرکب از نماینده‌گان فرانسه، روسیه، انگلستان و عوثمان‌لی تشکیل شد. اما این
کومیسیون پس از هفت ماه تحقیق، در گزارش خود به تاریخ ٢٠ تمموز ١٨٩٥ اعلام کرد که
ارمنی‌ها عصیان را آغاز و با سلاح‌های خود به نیروهای امنیتی که برای خواباندن
حوادث به منطقه اعزام شده بودند حمله کرده‌اند. م. ب.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Birinci_Sason_%C4%B0syan%C4%B1
[28] منظور مگرتیچ اوّل خیریمیان (Մկրտիչ
Ա Վանեցի) است که بین سال‌های ١٩٠٧-١٨٩٣
خلیفه‌ی اعظم و یا جاثولیقوس ارامنه شد. وی که اهل وان و حامی سازمان تروریستی‌ی فدراسیون
انقلابی‌ی ارمنی –داشناک‌سوتیون بود، تاثیر بسیار بر پیدایش ناسیونالیسم ارمنی،
آلوده ساختن آن با رادیکالیسم، تبدیل آن از بیداری‌ی ملی به یک حرکت انقلابی‌ی
مسلحانه، امتزاج ناسیونالیسم افراطی و توسعه‌طلب ارمنی، بنیادگرایی –فاناتیسم مسیحی
و تروریسم ارمنی داشت. م. ب.
[29] مشاک - میشاک (Մշակ، كشاورز، زارع، كارگر) نشریه‌ای ادبی - سیاسی که بین سال‌های ١٨٧٢-١٩٢٠ در تفلیس به سردبیری‌ی گریگور آرزرونی - آرتسرونی (Grigor Artsruni،
١٩٢١-١٨٧٢) منتشر می‌شد و بین طبقه‌ی روشن‌فکر ارمنی از محبوبیت بسیار برخوردار
بود. نخستین نشریه‌ی تماماً تورکی‌ی قفقاز به نام «اه‌کین‌جی» (Ekinçi) منتشر شده
بین سال‌های ١٨٧٥-١٨٧٧ در باکو توسط حسن بیگ زردابی، شاید نام خود را از میشاک الهام
گرفته است. م. ب.
[30] به نشان دولتی‌ی ارمنی آن گونه که جمشید خان توصیف کرده برخورد نه‌شد.
اما نشان دولتی‌ی مشهوری مرکب از سرهای یک شیر و یک عقاب وجود دارد که به گفته‌ی ارمنی‌یان،
در آن عقاب سمبول سلسله‌ی آرتساخی و بعدها آرشاکی ارمنستان، و شیر سمبول خاندان
باگراتونی و بعدها روبنی است و در وسط آن تصویر یک سپر منقش به کوه آغری داغی قرار
داده شده است. م. ب.
[31] این جمله را مجدالسلطنه در بخش
دیگری از کتاب در باره‌ی بولوار بزرگ شهر تفلیس و به صورت زیرنویس نوشته است. به
سبب ارتباط با جماعت ارمنی آن را به این جا منتقل و نقل کردم. م. ب.
[32] احتمالاً نشریه‌ی آرمئنیا که توسط مگردیچ پورتوقالیان موسس حزب
آرمئناکان بین سال‌های ١٨٨٥-١٩٢٣ در مارسیلیا منتشر می‌شد. م. ب.
[33] معلّل به غَرَض: چیزی که در آن
غرض شخصی باشد. م. ب.
[34] سکه‌های
دوزبانه‌ی مورد بحث، مربوط به هتوم اول شاه ارمنی‌ی کیلیکیا ١٢٣٨- ١٢٣٩، و غیاث‌الدین کی‌خسرو
دوم بن علاء‌الدین كی‌قباد یکم بن كی‌كاوس دوازدهمین سلطان از سلاطین سلجوقیان روم
است که از سال ۱۲۳۷ تا زمان مرگش در سال ۱۲۴۶ سلطنت کرد. ادعای مجدالسلطنه
در باره‌ی عدم ضرب این سکه‌ها در ایران و عدم ارتباط آنها با کی‌خسروی کیانی صحیح
است. اما ادعای او در باره‌ی ضرب این سکه‌ها در اصفهان نادرست است. مجدالسلطنه در
این جا کی‌خسروی دوم از سلاجقه‌ی روم را با کی‌قباد ابن کی‌خسرو دومین پادشاه
سلسله‌ی پادشاهی کیانیان در اساطیر و تاریخ روایی ایرانیک اشتباهاً یکی گمان کرده
است. م. ب.
[35] کیانیان بنا به
ادبیات میانه‌ی ایرانیک بعد از پیشدادیان به فرمان‌روایی رسیده‌اند. بر خلاف سلسله‌ی
سلجوقیان روم که پدیده‌ای تاریخی است، هر دوی پیشدادی‌یان و کیانی‌یان سلسله‌هایی
افسانوی - اساطیری و غیر تاریخی هستند. بنابراین بحث از زبان و خط آنها چندان
معنی‌دار نیست. م. ب.
[36] خط میخی یکی از
نخستین خطوط ایجاد شده توسط بشر است که سه هزار سال پیش از میلاد (پنج هزار سال
قبل) برای نوشتن زبان سومری در جنوب عراق امروزی ایجاد شد و در طول زمان از سوی
بسیاری از زبان‌های غیر مربوط به هم مانند آککادی، هیتیتی، عیلامی، ابلاعیتی،
حورری، لووی، اورارتویی، و در ٥٠٠ سال پیش از میلاد پس از ساده‌سازی توسط پارسیک
میانه اخذ و استفاده شد. م. ب.
[37] آرشاکونی (Արշակունի) بازمانده‌ی
سلسله‌ی ملوک الطوایفی اشکانیان (پارتی‌ها، آرشاکی‌ها) بودند که علی رغم انقراض
اشکانیان در دیگر مناطق، بین ١٢-٤٢٨ میلادی به حکومت خود در منطقه‌ی قفقاز ادامه
دادند. م. ب.
[38] امپراتوری هلنوفیل اشکانی و یا آرشاکی، پارتی، ... که بین
سال‌های ٢٤٧ قبل از میلاد تا ٢٢٤ بعد از میلاد حیات داشت، زبان یونانی را به عنوان
زبان رسمی و زبان آرامی را به عنوان زبان رابط به کار می‌برد؛ زبان خود خاندان «پارتی»
(نام‌های دیگر پهلوانیک، پهلوی اشکانی) بود. زبان پارسیک میانه (پهلوی) و زبان آککادی
را هم به کار می‌برد. زبان پارتی از خانواده‌ی زبان‌های ایرانیک میانه‌ی
غربی، زیرشاخه‌ی شمالی است. خط این زبان مانوی و ریشه گرفته از خط سامی آرامی از
خط سوریانی بود و مانند آرامی از راست به چپ نوشته می‌شد. زبان اوستایی از
زبان‌های ایرانیک قدیم شرقی نزدیک به سانسکریت متون ودا است و در متون ایران شرقی
و در سرزمین‌های سیستان، مرو، هرات و باختر استعمال می‌شد. تنها اثر باقی‌مانده از
این زبان اوستا به خط اوستایی یا دین دبیره تنظیم شده از روی خط زبوری و پهلوی در
اواخر دوره‌ی ساسانی است. زند اصطلاحی برای متون اوستایی است که از طرف
اوروپائی‌یان به اشتباه به معنی نام زبان و الفبای آن متون به کار رفته است. زبان
پهلوی و یا پارسیک میانه که به اشتباه فارسی میانه نامیده می‌شود، یک زبان
ایرانیک میانه‌ی غربی، زیرشاخه‌ی جنوبی است که در دوره‌ی ساسانی زبانی ادبی شد.
این زبان ادامه‌ی زبان پارسیک عتیق دوره‌ی هخامنشی بوده و مانند مادی زبانی متعلق
به زبان‌های ایرانیک غربی است. بنابراین پارتی زبان اشکانی‌یان که یک زبان ایرانیک
میانه‌ی غربی و دارای خط مانوی بود، از زبان اوستایی که یک زبان ایرانیک قدیم شرقی
و دارای خط زبوری بود مشتق نه‌شده است. م. ب.
[39] افسانه‌ی سیل و کشتی‌ی حضرت نوح در ادیان سامی، اقتباس و
ملهم از حماسه‌ی گیلگه‌میش و یا بیلگه‌میش سروده شده در جنوب عراق امروزی به زبان
سومری در دوره‌ی سومین سلسله‌ی سومری اور در ٢٠٠٠-٢١٠٠ سال پیش از میلاد مسیح یعنی
تقریبا چهار هزار سال پیش است. در این حماسه خدایی به اسم «ائنکی» (ائآ) از
«اوتاناپیشتیم» می‌خواهد که یک کشتی برای نجات حیات از سیل مهیب آينده بسازد. طبق
حماسه‌ی سومری محلی که این کشتی به مدت هفت روز در آن لنگر می‌گیرد کوه «نیسیر»
(نیمیش) مطابق با کوه «پیر قودرون» نزدیک سلیمانیه در عراق امروزی است. در نتیجه
«حضرت نوح» ادیان سامی، شخصیتی تاریخی نیست، به زبان ارمنی و یا زبان دیگری تکلم
نمی‌کرد و کشتی او در آرارات و در جودی در آناتولی شرقی و جنوبی قرار نه‌گرفته است.
گرچه نام «نوح» محرف «ائنکی» مذکور سومری، شاید هم ریشه‌ی
سامی دارد. نوخو در زبان بابولی به معنی‌ی استراحت، سکونت؛ هم‌ریشه با ناهوم در
زبان عبری به معنی‌ی راحتی است. م. ب.
[40] املای عرارات با
اضافه کردن عین به اول آرارات ناشی از پدیده‌ی معرب و یا متعین و اعیانی کردن کلمات
غیر عربی است.
افزودن حرف ع - عین عربی به کلمات تورکی: آشیق-عاشق،
اوراقات-آروات-عورت، آباقا-عمی جان، آیراکی-عرق، آتامان-تومان-عثمان، ...
[41] اسم آرارات یک تلفظ عبری Biblical Hebrew אֲרָרָט ʾărārāṭبا ریشه‌ای نامعلوم، اما به احتمال قریب به یقین غیر هند و اوروپایی و در نتیجه غیر ارمنی است. ماسیس خوانده شدن کوه آرارات در زبان ارمنی دلیلی محکم بر غیر ارمنی – غیر ایرانیک و غیر هند و اوروپایی بودن این نام است
Etymology
of the name Ararat: …. according to Jones' Dictionary of Old Testament Proper
Names the name Ararat comes from (1) the common Hebrew word הר (har) hill, mountain. And (2) the Hebrew verb ירד (yarad) to go down,
descend, march down. Jones' Dictionary of Old Testament Proper Names reads
Mountain of Descent, which is a wonderful interpretation if it didn't ignore
the final teth. The following cluster of words seems more appropriate: ארר ('arar), to curse; רטט (retet), trembling, panic, and רטה (rata), wring out (Job 16:11), a word that, according to BDB
Theological Dictionary may have to do with ירט (yarat), precipitate, or be headlong, contrary (Numbers 22:32,
"...because your way is contrary to me". BDB Theological Dictionary
suggest an alternative reading, "...thou hast precipitated the journey in
front of me".)
[42] جمله‌ی داخل پارانتز را
مجدالسلطنه در بخش دیگری از کتاب در باره‌ی جوغرافیای ایالت قفقاز روسیه نوشته
است. به سبب ارتباط موضوع آن را به این جا منتقل و داخل پارانتز مشخص کردم. م. ب.
[43] نام نخجوان، به تورکی ناخجیوان، مانند اغلب نام‌های
جوغرافیایی‌ی تاریخی در منطقه دارای ریشه‌ای نامعین است. آن را برخی منسوب به شخصی
فرضی به اسم «ناخوچ» به علاوه‌ی «آوان» ارمنی به معنی شهر، برخی به معنی‌ی محل
نزول در زبان ارمنی در ارتباط با افسانه‌ی کشتی نوح تورات - انجیل و لنگر گرفتن آن
نزدیک کوه آغری (آرارات)، ایران‌گرایان معرب کلمه‌ی فرضی‌ی «نخگیرپان» (نگهبان
شکار) در زبان پهلوی، در دوره‌ی متاخر محرف «نقش جهان»، «نوح چیخان» (تورکی)، «نوح‌چووان»
(یعنی نوح‌چی‌یان و یا طرف‌داران نوح)، «ناک چووانا» (آب نیک؟) و .... دانسته‌اند.
اغلب این ریشه‌شناسی‌ها، مانند ادعاهای بنیاد گزارده شدن شهر ناخجیوان توسط نوح، وجود
قبر نوح در ناخجیوان، مشتق شدن نام ایروان از سخنان نوح در اشاره به آن و ... ریشه‌تراشی‌هایی عامیانه، بی پایه، نادرست
و همه غیر علمی است. م. ب.
[44] بنا به سوره‌ی هود در قرآن، کشتی‌ی نوح در کوه جودی (ٱلْجُودِی) واقع
در ایل شیرناق در آناتولی جنوب شرقی لنگر گرفت. عده‌ای نام صحیح این کوه را قاردو،
جوردی، گیوردی .... می‌دانند. م. ب.
[45] نام ایروان در کتیبه‌های میخی‌ی باقی مانده از شاه آرگیشتی
اول اورارتو در ٧٨٢ سال پیش از مسیح به صورت قلعه‌ی نظامی‌ی ائرئبونی (Erebuni) آمده است.
زبان اورارتویی یک زبان التصاقی و به عقیده‌ی غالب از خانواده‌ی زبان‌های قفقازی
هور - اورارتویی و بی ربط به زبان‌های هند و اوروپایی از جمله ارمنی است. ادعای
ارمنی بودن نام ایروان و ربط دادن آن به شاه ارمنی یئرواند – اورونتئس به لحاظ
علمی قطعیاً مردود است. ادعای این که نام ایروان محرف یئرئواتس! (ظاهر شد!) ارمنی
که گویا نوح با اشاره به طرف ایروان از کوه آرارات بر زبان آورده هم خیال‌بافی
است. اساساً بدین سبب که نوح شخصیتی تاریخی نیست. نام این شهر تحت حاکمیت دولت‌های
تورک، «ایره‌وان» بود. م. ب.
[46] عده‌ای شروان را از ریشه‌ی «شهربان» (والی)، شئروان (Cypress Tree) هم‌ریشه
با کلمه‌ی سومری الاصل سرو، مربوط با نام «انوشیروان» پادشاه ساسانی، «شیربان» (محافظ
شیر)، «شَرّوان» در مقابل خِیروان، ... دانسته‌اند. هیچ‌کدام از این ادعاها در
جامعه‌ی علمی قبول نه‌شده است. م. ب.
[47]یافته‌های
قرن اخیر در حوزه‌ی سومرولوژی و زبان سومری نشان می‌دهند که پسوند قان – گان –
جان - وان - ...، اقلاً در قسمتی از
نام‌های جوغرافیایی‌ی باستانی و قدیم جهان‌های تورکیک و ایرانیک و سامی، کلمه‌ی
سومری‌ی قان – گان به معنی سرزمین و اراضی
مسکون، مزرعه، زمین زیر کشت، زمین، مساحت، قطعه‌ی زمین، سطح، صفحه، سطح مزرعه،
کشت، زمین کشاورزی، زمین مشترک، ... است. تمام نام‌های جوغرافیایی مختوم به وان که
مجدالسلطنه در این مقاله از آنها نام برده هم می‌توانند جز این دسته از کلمات
ساخته شده با کلمه‌ی سومری وان باشند، از قبیل شیروان و نخجوان و ایروان و حتی نام آزربایجان، ... م.ب.
In Sumerian, the word gan has multiple meanings, including
"field," "cultivated ground," "land," and
"area".
Sumerian
(gan₂, gana₂ /gana/) 1-field, cultivated ground or land 2-(geometry)
area (of a geometric figure)
https://en.wiktionary.org/wiki/%F0%92%83%B7#Sumerian
gána, gán: tract of land,
field parcel; (flat) surface, plane; measure of surface; shape, outline;
cultivation
(cf., iku) (cf., Orel & Stolbova #890, *gan- "field")
[GAN2 archaic frequency: 209].
https://is.muni.cz/el/1421/jaro2013/PAPVB_13/um/40794229/Halloran_version_3.pdf
gána field area, agricultural
tract, (cultivated) ground
https://www.angelfire.com/realm3/ekur/articles/elementarysumerian.pdf
gana, gan, kan: n., stand,
rack, support; pestle, grinding stone (circular + to raise high) [GAN archaic
frequency: 125; concatenation of 4 sign variants].
[48] خط میخی عتیق
برای زبان پارسیک قدیم، یک الفبای نیمه آلفابتیک بر اساس خط میخی‌ی بین‌النهرینی‌ی
سومری‌الاصل بود که در قرن ٥ پیش از میلاد به دوره‌ی داریوش اول ایجاد شد. این الفبا
در مقایسه با الفباهای میخی‌ی بین‌النهرینی، مختصر و بسیار ساده بود و به همین سبب
زودتر از دیگر خطوط میخی رمزگشایی و خوانده شد. م. ب.
[49] امپراتور جدید الکساندر سوم (Алекса́ндр
III Алекса́ндрович, 13 March 1881 - 1 November 1894)
و امپراتور متوفی نیکولای دوم (1 November 1894 - 15 March 1917Николай II Алекса́ндрович,) است. م. ب.
[50] پس از جنگ‌های ١٨٧٧-١٨٧٨ بین امپراتوری‌ی عوثمان‌لی و روسیه‌ی
تزاری و یا «٩٣ حربی» و شکست بزرگ عوثمان‌لی، «عهدنامه‌ی صلح آیاستئفانوس» منعقد
شد که در عمل بقاء امپراتوری‌ی عوثمان‌لی را تهدید می‌کرد. سلطان عبدالحمید با
وقوف بر این مساله و استفاده از ضدیت‌های داخلی بین دولت‌های اوروپایی و برخی
مانورهای سیاسی موفق شد که روسیه را مجبور به عقد صلح‌نامه‌ی جدیدی به‌کند.
عهدنامه‌ی جدید «برلین آنلاشماسی» بود که بین امپراتوری‌ی عوثمان‌لی، روسیه،
بریتانیای کبیر، آلمان، آووستوریا - مجارستان، پادشاهی‌ی ایتالیا، و فرانسه در ١٣
تمموز ١٨٧٨ در برلین منعقد شد و در نتیجه‌ی آن روسیه بسیاری از امتیازاتی را که در
عهدنامه‌ی آیاستفانوس به دست آورده بود از دست داد. م. ب.
[51] بنا به ماده‌ی ٦١ معاهده‌ی برلین امپراتوری‌ی عوثمان‌لی متعهد به دادن امتیازات و انجام اصلاحاتی به نفع ارمنی‌یان
در ولایات ستّه (ارزروم، وان، معموره العزیز - خارپوت، دیاربکر، سیواس و بیتلیس)، دولت‌های اوروپایی‌ی
امضاءکننده‌ی عهدنامه دارای حق نظارت بر اجرای اصلاحات و دولت عوثمان‌لی موظف به
دادن گزارش اصلاحات و اجرائات خود به دولت‌های اوروپایی مذکور شد. اما از آنجائی که
علی‌رغم حضور، ارمنی‌یان در هیچ‌کدام از این ولایات دارای اکثریت مطلق جمعیتی نه‌بودند،
سلطان
عبدالحمید خان دوم یک بیگ‌لیک و یا واحد اداری و ولایت جدید ارمنی
ایجاد نه‌کرد. بر عکس، وی که آگاه بر نیت دولت‌های استعماری‌ی غرب و میسیونرهای مسیحی
برای سوء استفاده از این ماده به عنوان مقدمه‌ای به سوی مختاریت و نهایتاً تضعیف و
تجزیه‌ی امپراتوری‌ی عوثمان‌لی بود، اجرای آن را متوقف و طرف‌داران اجرای این ماده
از جمله نخست‌وزیر و برخی از مقامات دیگر را عزل کرد. م. ب.
[52] منظور حمیدیه آلای‌لاری (Hamidiye
Alayları) است که در سال ١٨٩١ عمدتاً از
عشایر کورد تشکیل شد. پس از آن که ارمنی‌یان اوروپا و آمریکا به ترور و قتل ارمنی‌یانی
که به دولت خود عوثمان‌لی وفادار بودند و سپس با هدف تامین مداخله و کشاندن پای
دول اوروپائی، به ایجاد ناآرامی و شورش‌های گسترده در خاک عوثمان‌لی پرداختند،
سلطان عبدالحمید خان دوم با تدابیر مختلف از جمله جلب عشایر کورد به جانب عوثمان‌لی
و تاسیس آلای‌های حمیدیه، موفق به گسترش امنیت و آرامش نسبی در شرق آناتولی گردید
و نقشه‌ی رهبران ارمنی برای مداخله‌ی دول اوروپائی را خنثی کرد. در مقابله، رهبران
ارمنی‌یان که سلطان عبدالحمید را مانع آمال خود دیدند، برای قتل او اقدام نمودند. در
٢١ جولای ١٩٠٥ سازمان تروریستی‌ی داشناک‌سوتیون بومبی را در ماشین او منفجر کرد که
منجر به قتل ٢٦ نفر و زخمی شدن ٥٨ نفر شد. اما به سبب تاخیر یک دقیقه‌ای سلطان،
ضرری به او نه‌رسید. م. ب.
[53] جمله‌ی داخل پارانتز را
مجدالسلطنه در بخش مربوط به مراسم دینی‌ی خاچ‌شویی گورجیان نوشته است. به سبب
ارتباط با ارمنی‌یان به این جا منتقل شد. م. ب.
[54] ولیکیی کینیاز (Великий Князь) یک عنوان اشرافی در روسیه، پائین‌‌تر از پادشاه و
امپراتور و آرشیدوک و بالاتر از شاهزاده‌ی حاکم، تقریباً معادل گراندوک اوروپایی
بود. م. ب.
[55] قرالیّت - قیرالیّت: قیرال‌لیق، حکم‌دارلیق، سلطان‌لیق. از قیرال مجاری به معنی شاه م. ب.
No comments:
Post a Comment