مدحیه‌ی ولی‌قلی بیگ شاملو در ستایش شاه‌ عباس دوم

 مدحیه‌ی ولی‌قلی بیگ شاملو در ستایش شاه‌ عباس دوم

مئهران باهارلی

در این نوشته‌ یک مدحیه‌ی تورکی به ‌لهجه‌ی جغتایی در ستایش شاه ‌عباس ثانی[1] را، درج شده ‌در کتاب قصص الخاقانی[2] تقدیم کرده‌ام. سراینده‌ی این مدحیه‌ی تورکی، ولی‌قلی بیگ شاملو هروی (١٦٢٦-١٦٧٦) است. «قصص الخاقانی» تنها اثر باقی‌مانده‌ از ولی‌قلی بیگ شاملو کتابی در تاریخ دولت قیزیل‌باشیه و علاوتا حاوی سه ‌تذکره‌ است. در این کتاب ولی قلی ‌بیک شاملو در بسیاری از موارد ابیات منظوم خود را با عبارت «لمحرره» هم جای داده است. مدحیه‌ی تورکی شاه‌ عباس ثانی نیز یکی از آن‌هاست.  

 مدحیه ‌(اؤوگو چئشینی) یکی از ژانرهای بسیار محبوب در ادبیات کلاسیک تورک است[3]. در طول تاریخ تورکی ایران مدحیه‌های بی شماری به ‌زبان تورکی در ستایش سلاطین و حکام تورک حاکم بر ایران امروزی سروده ‌شده ‌است. یکی از دلائل سروده ‌شدن این مدحیه‌ها به‌ زبان تورکی، مقبولیت بیشتر مدحیه‌های تورکی نسبت به ‌مدحیه‌های فارسی از سوی سلاطین و حکام تورک که ‌زبان قومی‌شان تورکی بود است. بسیاری از مدحیه‌های تورکی نیز توسط ملک الشعراها و شعرای درباری و دیگر مقامات دولتی سروده‌ می‌شدند که ‌ناشی از موقعیت رسمی و دولتی بودن دوفاکتوی زبان تورکی بود. همچنین در طول تاریخ هزار و چند صد ساله‌ی تورک ایران، تورکی یک زبان پرستیژ بود و تورکی‌سرایی یک فعالیت ادبی باکلاس شمرده‌ می‌شد.

در میان لهجه‌های تورکی، لهجه‌ی جغتایی، به ‌سبب ارتباط با تورکان شرق و تورکستان که مسقط الراس نهایی سلاطین و حکام تورک حاکم بر ایران بود و داشتن یک ادبیات مکتوب و منثور و منظوم معظم، متعالی‌ترین و باکلاس‌ترین و فاخرترین لهجه‌های تورکی محسوب می‌شد. به ‌همین سبب بسیاری از مدحیه‌های تورکی سلاطین حاکم بر ایران فعلی تا نیمه‌ی دوم قرن نوزده‌ میلادی، به‌ لهجه‌ی جغتایی است[4].

شاملوها یکی از بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین گروه‌های طائفه‌ای تورکمانان قیزیلباش بر مذهب علوی بودند که‌ در تاسیس، حیات و تداوم دولت قیزیل‌باشیه نقشی تعیین کننده‌ داشتند. شاملوها در عرصه‌های مقامات و مناصب دیوانی - اداری، نظامی، حکام و مدیران ایالات و ولایات، له‌له‌گی و تربیت شاهزاده‌گان قیزیلباش، و دارا بودن مقامات روحانی مذهب قیزیلباشی (خلیفه‌گی، ...) نیز در بسیاری از مقاطع زمانی در صف اول قیزیل‌باشان بودند (شاه‌ عباس دوم خود تربیت یافته‌ی جان بیگ خان شاملو، قورچوباشی سلطنتی بود)[5].

هرچند شاملوها به‌ عنوان حاکم و والی در همه‌ی قلمروی دولت قیزیل‌باشیه ‌بویژه در ‌تورک‌ایلی (همدان، قوم، قزوین، ری، ساووج‌بولاق، ساوه، تبریز، سونقور، ... ) فارسستان، بلوچستان و ... خدمت کرده‌اند، اما حاکمیت سیاسی-اداری شاملوها در شمال شرق و شرق قلمروی قیزیل‌باشیه ‌یعنی خوراسان-شمال افغانستان- شرق ایران امروزی (هرات، مرو، استرآباد، نیشابور، اسفراین، سبزوار، طبس، مشهد، سیستان، ...) مدام‌تر، طولانی‌تر و گسترده‌تر بوده ‌است. سراینده‌ی این اؤوگوی تورکی ولی‌قولو ‌به‌ی داوود اوغلو شاملی هروی  نیز که ‌در هرات به‌ دنیا آمده‌ و در آن‌جا و سیستان رشد کرده ‌بود از نسل شاملویان حاکم بر خراسان-شرق افغانستان-سیستان است.

اشتباهات ناسخ

١-مدحیه‌ی ولی‌قلی شاملو به‌ لهجه‌ی جغتایی زبان تورکی است: کاربرد فورم پسوند داتیو –غه‌ به‌ جای –ه ‌در تورکی غربی، پسوند گئنیتیف –ینگ به‌ جای –ین در تورکی غربی، پسوند آبلاتیو –دین به‌ جای –دان در تورکی غربی؛ و کلمات-تلفظات خاص تورکی شرقی چون بوْلسا، نی تانگ، آنداق، ایشیتسه ....

٢-ناسخین دو نسخه‌ی استفاده ‌شده‌ در این مقاله‌[6] غیر مسلط بر تورکی و مطلقا نا آشنا با تورکی جغتایی بوده‌اند. آن‌ها این شعر را به ‌لحاظ املایی و گرامری به صورتی فوق العاده مغلوط و آشفته‌ ثبت کرده‌اند:

- ثبت و املای غلط کلمات: کای (صحیح: کان)، انک (آن که)، دیسا (دییه)، خیزان (میزان)، جلق (خلق)، حضرت اینقا (حضرتینگ‌غه)، قلیدینگ (قین‌دین)، نی نانک (نی تانگ)، دنیزلار بولسا (بولسا دنیزلار)، ایشیلداوسا (ایشیلدارسا)، جابلریغا (جان‌لاری‌غا)، حساب (جناب)، آدینگ (آنینگ)، اولر (اول دم)، جیق‌ساچون (چیخسا چون)،  ....

- مکرر نوشتن بعضی کلمات: کر کر، معنی معنی، تا جناب تاجناب، نی تانگ نی تانگ. در دو مورد هم «نک» را به شعر اضافه ‌کرده‌اند.

-اغتشاش در ثبت پسوند اضافی: ناسخین پسوند اضافی را در مواردی با نون غنه ‌و به‌ صورت –ینگ تورکی شرقی، و در موارد دیگر به‌ صورت –ین تورکی غربی ثبت کرده‌‌اند. (در این نشر، پسوند اضافی را در همه‌ جا یکسان به‌ صورت -ینگ تورکی شرقی نشان دادم)

-ناسخین حرف ن پسوند آبلاتیف –دان را نون غنه‌ گمان کرده‌ و اغلب آن را به ‌صورت نادرست –دنگ، چندین بار به‌ صورت –دن تورکی غربی، و  یک بار به ‌صورت -دین تورکی شرقی نوشته‌‌اند. (در این نشر، پسوند آبلاتیف را به‌ سبب آنکه‌ فورم –دین تنها یک بار بکار رفته‌ بود، در همه‌ جا یکسان به ‌صورت –دان نشان دادم. در برخی از کلاسیک‌های جغتایی مانند آثار شیبانی نیز پسوند آبلاتیف، متاثر از تورکی قیپچاقی به‌ صورت –دان نشان داده‌ شده‌ است).

مدحیه‌ی ولی‌قلی بیگ شاملو:

١-مدحیه‌ی ولی‌قلی بیگ شاملو به‌ لحاظ زبانی، صنایع ادبی و صور خیال و مضمون و محتوی سروده‌ای پخته‌ و نیک اندیشیده ‌است.

٢- مرشد نامیدن شاه عباس دوم: ولی‌قلی بیگ شاملو در یک جا شاه ‌عباس ثانی را مرشد جهان خوانده‌ است. در اینجا مرشد عنوانی تعارفی است و نه ‌به‌ معنی اصطلاح مرشد کامل در مذهب قیزیلباشی علوی که در ‌مورد شاهان صفوی بکار می‌رفت، اما پس از جنگ چالدیران اسمی بی مسما بود. هرچند شاه‌عباس دوم ظاهرا بر مذهب علوی قیزیلباشی بود و کاربرد عنوان مرشد در مورد وی- بر خلاف دیگر شاهان صفوی- به‌ لحاظ مذهب قیزیل‌باشی علوی چندان بی معنی نبود.

٣-عجم-اهل ایران-ایران خدای-شاه‌ایران: ولی‌قلی شاملو اصطلاح «عجم» (چون عجم نامت برد) را مترادف «اهل ایران» (اهل ایران قبله‌سی) یعنی مردم غیر عرب قلمروی قیزیل‌باشیه ‌بکار برده‌، و شاه‌ قیزیل‌باش را «ایران‌خدای» و «شاه ‌ایران» نامیده‌ که‌ نشان می‌دهد ‌مفهوم ایران به‌ عنوان قلمرو و سرزمین تحت حاکمیت دولت قیزیل‌باشیه در دوره‌ی شاه‌ عباس دوم کاملا جاافتاده‌ بود.

٤-موسوی الانتساب: ولی‌قلی خان شاملو شاه ‌عباس دوم را موسوی الانتساب (سیدی از نسل موسی بن جعفر، هفتمین امام شیعیان) نامیده‌ است. این نسب‌شناسی در راستای هویت قومی انتخابی سلاطین صفوی است که‌ -بر خلاف دیگر سلاطین تورک و موغول که خود را ‌اصلا از تورکستان و اولاد یافث ابن نوح و اوغوزخان و ... می‌دانستند- رسما تبار خود را به ‌خاندان پیامبر منسوب و عرب الاصل معرفی می‌کردند. حال آنکه‌ مانند مورد خود شاه‌ عباس ثانی که‌ مادرش یک تورک چرکس الاصل بود، تمام سلاطین صفوی به ‌لحاظ تباری دارای وجه ‌غالب تورک بودند.

شمشیر و شکار: برخی اشارات مدحیه مانند شمشیر شاه که چون از غلاف بیرون کشیده شود پرتو و سوزشش دریاها را بخار و تبدیل به سراب می‌کند و خنجر شاه که درخشش تیغش مانند سیماب اضطراب و لرزه به جان‌ها می‌اندازد؛ همچنین پرنده‌گان وحشی، شاهین حکم شاه که مرغ روح خصم را در حضیض چاه گرفته و شونقار اقبال شاه که عقاب را در اوج چرخ اطلس شکار می‌کند، علاوه بر صنایع ادبی و مجاز، ممکن است اشاره به بعضی خصلت‌های شاه عباس دوم هم داشته باشد. وی یک هنرمند و صنعت‌کار بود، نقاشی می‌کرد و دسته‌ی شمشیر مرصع می‌ساخت. ورزش‌کار و علاقه‌مند به شکار بود. حیوانات و پرنده‌گان وحشی را دوست می‌داشت، به ‌تماشای باغ وحش مى‏رفت و در کنار زاینده‌رود براى خود طاوس‌خانه‌ای بنا کرده ‌بود....

ایکینجی شاه‌ عابباس اؤوگوسونده

ولی‌قولو ‌به‌ی داوود اوغلو شام‌لی

کانِ زِر ایِ عالَم آرایْ، آن که‌ منوّرْ آفتاب

قامتینگ مخلوق ایچره ‌شاه ‌‌بیتِ انتخاب

معنی‌یِ قدرت جنابِ حضر‌تینگ‌ده‌ن بیر نشان

چرخِ اخضردیر محیطِ همّتینگ‌ده‌ن بیر جناب

کشورِ الطافِ خاصّێنگ مخزنِ انعامِ عام

التفاتێنگ‌دان همیشه‌ خلقِ عالمِ کام‌یاب

(چون عجم نامت بَرَد گوید که‌ ای ایران‌خدای)

ور عرب آدێنگ آپارسا دییه‌ کاین عالی‌جناب

بس که‌ عالم‌‌گیردیر خوفۇنگ، اگر بوْلسا نی تانگ

دشمنِ جاهِز ائوی اوْل دم عتابێنگ‌دان خراب

گر مهندس قێلسا میزانْ قدْرِ جاهێنگ پایه‌سی

جذر وْ مالِ مال وْ کعب الکعب اوْلۇر اندر حساب

قدرتی یوْخ تَرْکه ‌ترپه‌نسه‌نگ بیر آنداق روزِ حشر

شاه‌ِ ایران آدێ‌نێ ایشیتسه ‌گر افراسیاب

اهلِ ایران قبله‌سی، خلقِ جهانێنگ مرشدی

ظلِّ حقّ عباسِ ثانی، موسویّ الانتساب

انفعالێ‌ندان یۆزۆنده‌ن هیچ‌گه‌ سالماز نقاب

شمسه‌یِ ایوانِ اقبالێنگ گؤرۆپ گر آفتاب

تا جنابِ حضرتینگ‌گه ‌ائیله‌سه‌ فرّاش‌لێق

اؤز گؤزۆنه‌ سۇ چکه‌ر تسنیم و کوثرده‌ن مِساب

خصمْ چاهێ‌ندان تۇتار شاهینِ حکمۆنگ مرغِ روح

چرخِ اطلس‌ده‌ن آلێر شۇنقارِ اقبالێنگ عقاب

چێخسا چۆن قێن‌دان سنینگ تیغ جهانگیرینگ، ‌نی تانگ

بوْلسا دنیزله‌ر آنێنگ تابِ عتابێ‌ندان سراب

برقِ تیغِ خنجرِ قهرینگ اێشێلدارسا اگر

جیوه‌ تک دۆشسۆن خلایق جان‌لارێ‌غا اضطراب

سؤزلوک:

-غا، -گه: -ه، -ا، به

-دین: -ده‌ن، -دان، از

-نینگ: -نین

-ینگ: -ین

آنداق-اونداق: آن چنان، ان آندازه، آنجایی، به‌آن منوال، چنان، آنگونه، آن طور

ایشیلدار: می‌درخشد

بوْلسا: اولسا

تک: مانند

دنیز: دریا

قین: غلاف

نی تانگ (نتنک، نتنگ، نه‌تانک، نه‌تانگ، نه‌تنگ): نه ‌عجب، نه ‌شاشیردیجی، نه ‌حیرت، نه‌ یاخشی، نه‌ گؤزه‌ل

تسنیم: چشمه‌ای در بهشت.

تاب: پرتو، سوزش

جاهِز: آماده، مجهز، حاضر

جذر (مربع، مال): n²، قوه‌ی دوم عدد، مقسوم‌علیه‌ عدد که ‌با ضرب آن در خودش به‌ دست می‌آید

جناب: ١- کرانه، گرداگرد و کنار و گوشه‌ی سرا و خانه ‌(چرخِ اخضردیر محیطِ همّتینگ‌ده‌ن بیر جناب). ٢- واژه‌ای که‌ برای احترام پیش از نام بزرگان گفته ‌می‌شود (معنی‌یِ قدرت جنابِ حضر‌تینگ‌ده‌ن بیر نشان). ٣- آستان، حضرت، درگاه، عتبه‌ (تا جنابِ حضرتینگ‌گه ‌ائیله‌سه ‌فرّاش‌لێق)

جیوه: زیبق، سیماب

چرخ اطلس: فلک الافلاک، فلک نهم، چرخ اکبر،عرش اعظم، عرش مجید

شمسه: آنچه ‌از فلز به‌‌ شکل خورشید درست و بالای قبه‌ یا جای دیگر نصب می‌کنند.

فرّاش: خدمت‌کار که بر زمین جارو می‌کشد و آب می‌پاشد

کاین: که‌ این

کعب الکعب- کعب کعب: n⁶، قوه‌ی ششم عدد

کوثر: نهری در بهشت.

مال المال- مال مال: n⁴، قوه‌ی چهارم عدد

مرغ روح: مرغ در ادبیات عرفانی به‌ معنای روح است (مرغ اتِّحاد، مرغ ازل، مرغ ازل و ابد، مرغ الست، مرغ الهام، مرغ انا الحق، مرغ باغ تجرید، مرغ تجلّی، مرغ تقدیس، مرغ توحید، مرغ جان، مرغ خرد، مرغ روح، مرغ سبحان مرغ سلیمان، مرغ عشق، مرغ عیسی، مرغ قدم، مرغان أنس، مرغان جان، مرغان طوبی، و مرغ آسمانی).

مِساب: مسأب، خیک، خیک بزرگ، غراره‌ی چرمین

نامه‌ی تورکی یکی از احفاد جهان‌شاه قاراقویون‌لو به سلطان سلیم عثمان‌لی در شکایت از شاه اسماعیل ظالم

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/blog-post_18.html

فرمان تورکی شاه اسماعیل صفوی خطاب به موسی‌بیگ تورقوت‌اوغلو

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_20.html

رجاءنامه‌ی تورکی شاه تهماسب اول صفوی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/05/blog-post_15.html

شفاعت‌نامه‌ی تورکی شاه تهماسب صفوی در باره‌ی عفو شهزاده بایزید عثمان‌لی

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_29.html

مشاعره‌ی تورکی شاه تهماسب و سلطان سلیمان قانونی

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_18.html

نامه‌ی تورکی والی آزربایجان به سفیر پاپ-واتیکان در دوره‌ی سلطان محمد خدابنده صفوی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_24.html

اشعار تورکی در مدح فتح بغداد توسط شاه عباس اول

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_25.html

نامه‌ی تورکی شاه عباس اول صفوی به سردار فرهاد‌پاشا، صدراعظم عثمانلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/02/blog-post_28.html

نکاح‌نامه‌ی تورکی جماعت شاهی‌سئوه‌ن طبق مذهب قزلباشی در قرن شانزده میلادی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_23.html

نامه‌ای تورکی از فرمانده‌ی کل ارتش دولت قیزیل‌باش (صفوی) زینل‌خان بیگدلی شام‌لو

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_12.html

نامه‌ی تورکی صفی‌شاه اول صفوی (١٦٤٢- ١٦٢٨) به امپراتور اوتریش و پادشاه مجارستان فردیناند دوم (١٦١٩-١٦٣٧)

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_21.html

صلح‌نامه‌ی (سنورنامه‌ی) تورکی سال ١٦٣٩ بین دولتین صفوی و عثمان‌لی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/02/blog-post_19.html

قبض تورکی علی بالی و کاربرد زبان تورکی در تجارت و معاملات خارجی دولت صفوی

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_19.html

امان‌نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم صفوی خطاب به بیگلربیگی شیروان منوچهرخان

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_15.html

نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم صفوی از مازندران به تزار روس میخائیل فییودوروویچ بنیان‌گذار سلسله‌ی رومانوف‌

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/03/blog-post_29.html

اوچ وفالی کیمسه: شعری تورکی از شاه عباس ثانی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/06/blog-post_19.html

مدحیه‌ی ولی‌قلی بیگ شاملو در ستایش شاه‌ عباس دوم

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_5.html

عریضه‌ی تورکی ارامنه‌ی جولفای اصفهان به تزار روسیه در دوره‌ی دولت قیزیلباشیه (صفوی)

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_18.html

نامه‌ی تورکی حسین شاه صفوی به فردریک اوگوست دوک ساکسون و پادشاه لهستان

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_26.html

نامه‌ی تورکی جغتایی سلطان حسین صفوی به امپراتور روسیه الکسییوویچ پطر کبیر

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/10/blog-post_2.html

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ از زندان استانبول به صدراعظم فرانسه

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/10/blog-post_22.html

تشکرنامه‌ی تورکی سفیر صفوی در فرانسه که فارسی حرف نمی‌زد

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/03/blog-post_10.html

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ  سفیر صفوی در فرانسه: گونه‌ش یوزو چامور ایله سیوانماز

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_17.html

تسلیت‌نامه‌ی تورکی سفیر دولت صفوی در فرانسه، محمت‌ریضا بیگ

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_9.html

غزل تورکی مرتضی قلی نامی خان، سفیر دولت قزلباشیه در عثمانلی و جمع‌آوری اشعار شعرای روم توسط او

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_26.html

---

[1] نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم صفوی از مازندران به تزار روس میخائیل فییودوروویچ بنیان‌گذار سلسله‌ی رومانوف‌

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/03/blog-post_29.html

اوچ وفالی کیمسه: شعری تورکی از شاه عباس ثانی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/06/blog-post_19.html

امان‌نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم قیزیل‌باش (صفوی) خطاب به بیگ‌لربیگی شیروان منوچهرخان

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_15.html

[2] قصص الخاقانی، ولی‌قلی بن‌ داودقلی شاملو

http://wikifeqh.ir/%D9%88%D9%84%DB%8C_%D9%82%D9%84%DB%8C%E2%80%8C%D8%AE%D8%A7%D9%86_%D8%B4%D8%A7%D9%85%D9%84%D9%88

[3] نوشته‌هایی در باره‌ی مدحیه‌های تورکی در ایران

http://sozumuz1.blogspot.com/search/label/%D9%85%D8%AF%D8%AD%DB%8C%D9%87

[4] نوشته‌هایی در باره‌ی موقعیت تورکی جغتایی در ایران

http://sozumuz1.blogspot.com/search/label/%D8%AC%D8%BA%D8%AA%D8%A7%DB%8C%DB%8C

[5] در باره‌ی شاملوها:

-نامه‌ای تورکی از فرمانده‌ی کل ارتش دولت قیزیل‌باش (صفوی) زینل‌خان بیگدلی شام‌لو

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_12.html

-نقش شاملوها در تاسیس و تداوم دولت صفویه (٩٠٦ ق.-٩٨٤). جهانبخش ثواقب، فروغ بازگیر

[6] نسخ خطی استفاده شده در این مقاله:

-قصص الخاقانی، ابن داود قلی ولی قلی بیگ، کتابخانه مجلس شورای ملی، شماره ١٠-٣٩٨٦، شماره ثبت ٥٥١٤-١٢٩٥١، ش م ا ٢٤٣، ١٥٠ ق

https://ia801008.us.archive.org/35/items/ktp2019-01-12095/ktp2019-01-12095.pdf

-قصص الخاقانی، مولف ابن داود قلی ولیقلی شاملو، کتابخانه مجلس شورای ملی، شماره ٢١٥٥، ١٠-٨٥٣٠، ٥٢٦، شماره دفتر ١٣٧٧٥

https://ia803001.us.archive.org/22/items/ktp2019-11-00039/ktp2019-11-00039.pdf