دیوان تورکی جهانشاه حقیقی
تصحیح: مئهران باهارلی
ناسخ، مصحح و ناشر‌له‌رین یانلیش‌لاری تصحیح ائدیلمیشدیر.
دیوان تورکی -«سلطان نویان ابوالمظفّر جهانشاه باهادیر قاراقویونلو
باهارلی تورکمان-حقیقی»- تورک‌جه بتین
تصحیح و ائلئکترونیک نشر-مئهران باهارلی- سؤزوموز. ٩٦ غزل، ٣٥ تویوغ
ایچیندهکیلهر-
صفحه ٣
جهانشاهین
تمثیلی رسمی- صفحه ٤
اؤن‌سؤز-
صفحه ٥
آلینتی
کولتورو، چالینتی اخلاق‌سیزلیغی- صفحه ٦
جهانشاهین
یاییملانان تورک‌جه شئعرله‌رینده وار اولان یانلیش‌لیق‌لار- صفحه ٧
یک
نشر عبرت‌آمیز- صفحه ١١
دوزه‌لتمه‌له‌ر
و اؤنهریلهریمدهن اؤرنهکلهر-صفحه ١٣
بو
تصحیح ائدیلمیش «جهانشاه حقیقی‌نین تورک‌جه دیوانی» حاققیندا- صفحه ٢٢
دیل
اؤزه‌ل‌لیک‌له‌ری و منیمسه‌دیییم یازیم قورال‌لاری-صفحه ٢٤
غزل‌له‌رین
دیزینی- صفحه ٢٥
تویوغ‌لارین
دیزینی- صفحه ٢٨
غزه‌ل‌له‌ر-
صفحه ٣٠
تویوغ‌لار-
صفحه ١٢٩
قیسا
سؤزلوک- صفحه ١٤٢
قوشوق‌لاردا
ایش‌له‌دیله‌‌ن عره‌ب‌جه ترکیب و جومله‌له‌ر- صفحه ١٤٤
تئهران
ال‌یازماسی‌نین رسیم‌له‌ری- صفحه ١٤٨
جهانشاهین تمثیلی رسمی
بو عکس نویان جهانشاه باهادیر‌ین گئرچه‌ک رسمی دئییل‌دیر، تمثیلی بیر رسیم‌دیر. من ٢٠٠٤ ایلی‌نده جهانشاه آدی‌نا بیر وئبلاق آچیپ[1]، اونون حاققیندا «جهانشاه قاراقویونلو» آدلی ایلک مونوقرافی ساییلان کیتاب‌جیغیمی یاییم‌لایاندا، کندی‌سی‌نی تمثیل ائده‌بیله‌جه‌ک بیر عکس آختاریردیم. بو «ساواش‌چی» تابلوسونو اورتاچاغ آوروپالی شووالییه‌له‌رله ایلگی‌لی آنلاین بیر کولئکسییون‌دا تاپدیم. جهان‌شاه‌لا ایلگی‌سی اولمایان بو رسمی یاپان، ایتالیان رسسام ناپل‌لی «سالواتور روسا Salvator Rosa»دیر (١٦٧٣-١٦١٥). من او دؤنه‌م‌ده نئچه آزه‌ربایجان‌چی رسسام و هئیکه‌ل‌تراشی بیزیم گئرچه‌ک تاریخی ده‌یه‌رله‌ریمیزده‌ن اولان جهانشاه، مجدالسلطنه، تلیم‌خان، رفعت و ....نین هئیکه‌ل‌له‌ری‌نی؛ و یوخ ایسه رسیم‌له‌ری‌نی یاپمایا ایقناع ائتمه‌یه چالیشیردیم. آنجاق اولوم‌لو قارشی‌لیق آلمایینجا، مجبوره‌ن اؤزوم رسیم‌سیز اولان‌لار اوچون تمثیلی رسیم‌له‌ر قوراشدیردیم. اویقون بولدوغوم بو آوروپالی ساواش‌چی‌نین رسمی‌نی ده، بیییق‌لاری‌ندا آزیجیق ده‌ییشیک‌لیک یاپدیق‌دان سونرا، جهانشاهین «تمثیلی» رسمی دییه وئبلاق و یازی‌لاریم‌دا قول‌لاندیم.
بو عکس- وار اولان بیر بوش‌لوغو دولدوردوغو اوچون- قیسا سوره‌ده و گئنیش اؤلچوده ایران، آزه‌ربایجان، تورکییه، روسیا، ترکمنستان، آوروپا، حتتا اینگیلیزجه؛ روس‌جا، تورک‌جه، فارسجا، تورکمه‌ن‌جه، عره‌ب‌جه .... ویکی‌پئدییادا جهانشاهین رسمی دییه منیمسه‌نیپ یاییلدی. حتتا خانگلدی اون آدی‌ندا بیری، ایک کز منیم قول‌لاندیغیم و جهان‌شاه‌لا هئچ بیر ایلگی‌سی اولمایان بو عکسی، گئرچه‌ک‌ده‌ن جهانشاهین سانیپ، اونا بیر تاریخ اویدوردو. (گینه ده خانگلدی اونق، منیم «دولت‌زنان تورک» وئبلاقیم‌دا[2] جهانشاهین ائشی «جان بگیم خاتین» و قیزلاری «آراییش بگیم» ایله «شاه‌سارای بگیم» اوچون تمثیلاً قول‌لاندیغیم نئچه عوثمانلی قادین رسمی‌نی، جهانشاهین ائشی و قیزلاری‌نین گئرچه‌ک رسمی دییه، اؤز صفحه‌سی‌نده پای‌لاشمیش‌دیر).
سونوج‌دا تاریخ‌ده ثبت اولماق اوچون، بیر یول داها آچیق‌لاماق گره‌یی واردیر: بو رسیم، جهانشاهین رسمی دئییل‌دیر. «سالواتور روسا» دا جهانشاهین تابلوسونو یاپمامیش‌دیر. او، خیالی بیر آوروپالی ساواش‌چی‌نین تابلوسونو یاپمیش‌دیر. جهان‌شاه‌لا اوزاق‌دان یاخین‌دان هر هانسی باغلانتی‌سی بولونمایان بو عکس، ٢٠٠٤ده منیم اینتئرنئت‌ده تاپدیغیم او تابلودا کیچیک ده‌ییشیک‌له‌ر وئریپ جهانشاهین «تمثیلی» عکسی دییه منیمسه‌دیییم بیر عکس‌دیر، گئرچه‌ک جهانشاه عکسی دئییل‌دیر.
اؤن‌سؤز
«سلطان نویان ابوالمظفّر جهانشاه باهادیر قاراقویونلو باهارلی تورکمان» تورک تاریخی، تورک اویقارلیغی و تورک گؤرک‌سؤزونون ان اؤنه‌م‌لی تانیمال‌لاری‌ندان، و هر آچی‌دان ائشی و بنزه‌ری آز گؤروله‌ن بیر میللی شخصییه‌ت‌دیر. جهانشاه قاراقویونلو، تورک میللی شوعور و بیلینجی‌نه صاحب، تورک‌لویو قیوانج قایناغی گؤره‌ن شاه‌لار و دئولهت آدام‌لاری‌ندان‌دیر. دوروغا اولاشدیردیغی قاراقویونلو دئوله‌تی، تورک دئوله‌ت‌چی‌لییی و اؤزه‌ل‌لیک‌له ایلخان‌لی ایمپاراتورلوغونون مشروع دوامی، و باتی اوغوزلارین «تورکمان دؤنه‌می» آدلانان اؤنه‌م‌لی دئوله‌ت‌له‌ری‌نده‌ن‌دیر. جهانشاه، یازدیغی ساغلام تورک‌جه قوشوق‌لاری ایله ده اؤزونه تورک اده‌بییاتی‌نین زیروه‌له‌ری‌نده یئر ائدینمیش‌دیر. اینانج آلانی‌ندا جهانشاهین سؤزده و ائدیم‌ده (پیراتیک‌ده) شریعه‌تی آچیق‌جا ردد ائده‌ن مولوی-حروفی-علوی گؤروش‌له‌ری، تورک ایسلامی‌نین تیپیک اؤرنه‌یی‌دیر.
بؤیله قوجامان و اولو بیر شخصییه‌تین اؤیره‌نیلمه، تانیتیلما و منیمسه‌نمه‌سی، میللی بیر گؤره‌ودیر. بو آماج دوغرولتوسوندا ٢٠٠٤ ایلی‌نده جهانشاه آدی‌نا ایلک وئبلاقی آچدیم و اونون حاققیندا یازیلمیش ایلک مونوقرافی ساییلان دیزی یازی‌لار و کیتاب‌جیغیمی («جهانشاه قاراقویونلو») یاییملادیم آنیلان مونوقرافی ایران و آزه‌ربایجان‌دا جهانشاهین گئنیش اؤلچوده تانینماسی‌نا نه‌ده‌ن اولدو. اوندان سونرا جهانشاه حاققیندا، سؤزو ائدیله‌ن مونوقرافی‌ده‌ن اسین‌له‌نه‌ره‌ک، چوخ‌لو یازی و آراشدیرما یاییم‌لاندی.
آلینتی کولتورو، چالینتی اخلاق‌سیزلیغی
٢٠٠٤ ایلی‌نده جهانشاه وئبلاقی‌نی آچیپ اورا و سؤزوموزده جهان‌شاه‌ی بیر تورک میللی شخصییه‌تی اولاراق تانیدیپ، حاققیندا یازی‌لار و مونوقرافیمی یایین‌لایینجا، اونونلا ایلگی‌لی ایران و آزه‌ربایجان‌دا چوخ سایی‌دا مقاله و کیتاب یاییم‌لانماغا باش‌لاندی. بو مقاله و کیتاب‌لارین چوخوندا ایسه، منیم جهانشاه ایله ایلگی‌لی ایلک دفعه بولدوغوم، اورتایا آتدیغیم ویا گلیشدیریپ ایجاد ائتدیییم قاورام‌لار و گؤروش‌له‌ر، حتتا بعضه‌ن مونوقرافیمین فورماتی، جومله‌له‌ری، پاراقراف‌لاری، رسیم و خریطه‌له‌ری عیناً آلینتی‌لاناراق قول‌لانیلدی. آنجاق بونلارین هئچ بیری‌نده یازار اولاراق من و قایناق اولاراق سؤزوموز وئبلاگی گؤسته‌ریلمه‌دی. بو دا اولایی بیلگی‌له‌نمه‌نین گره‌یی اولان آلینتی یاپماق‌دان، چالینتی یاپما اخلاق‌سیزلیغی‌نا دؤنوشدوردو.
بورادا اؤز اثهرلهرینده منیم «جهانشاه قاراقویونلو» یازیم و ایلگی‌لی وئبلاق‌لاریم‌داکی (سؤزوموز، جهانشاه، قیرخ‌لار، دولت‌زنان تورک، ...) یازی‌لاریم‌دان اؤنه‌م‌لی آلینتی‌لار یاپیپ، آنجاق قایناق گؤسته‌رمه‌ده‌ن قول‌لانان‌لاردان اوچ اؤرنه‌ک وئریره‌م. بو وسیله ایله ده گئنه‌ل اولاراق، یییرمی ایل بویونجا یازدیغیم و سؤزوموزده یاییم‌لادیغیم یوزله‌رجه یازی‌نی، قایناق گؤسته‌رمه‌ده‌ن اؤز اثهرلهرینده ایش‌له‌ده‌نله‌ری محکوم ائدیره‌م:
١-
دیوان ترکی و فارسی جهانشاه حقیقی. تصحیح و مقدمه محمدرضا کریمی. نیکان کتاب.
١٣٩٤. بو کیتابین، بیر چوخ گؤروش-قاورام، جومله و پاراقرافی‌نا اک اولاراق،
فورماتی بیله منیم یازیم‌دان آلینتی‌دیر. آنجاق نه منیم آدیم و نه آلینتی یاپدیغی
سؤزوموزده یایین‌لادیغیم یازیم قایناق گؤسته‌ریلمه‌میش‌دیر.
٢-دکتر
خانگلدی اونق. دیوان جهانشاه حقیقی، شاه ترکمن، شاه تووریز، شاه مردان قرن
چهاردهم و پانزدهم، به همراه شرح احوال و اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران جهانشاه
حقیقی. نوشته و پژوهش دکتر خانگلدی اونق. تهران، ١٣٩٢ انتشارات بهجت. بو کیتاب‌دا
هم یازیم‌دان آلینتی‌لار یاپیلمیش و هم یاپدیغیم تمثیلی رسیم‌له‌ر و خریطه، قایناق
گؤسته‌ریلمه‌ده‌ن قول‌لانیلمیش‌دیر.
٣-مهدی اللهیاری تبریزی. نقد، بررسی و تکمله‌ای بر مدخل جهانشاه قراقویون‌لو، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی (ج ٩١).
جهانشاهین یاییملانان تورک‌جه شئعرله‌رینده وار اولان یانلیش‌لیق‌لار
«جهانشاه قاراقویونلو» مونوقرافی‌سی‌نده اونون تورک‌جه شئعیرله‌ری‌نده‌ن ده اؤرنهکلهر وئرمیشدیم. بوگون ایسه جهانشاهین تورک‌جه دیوانی‌نین بوتؤوونو سونماق‌دایام. منی جهانشاهین بوتون تورک‌جه شئعیرله‌ری‌نی تصحیح ائدیپ یاییم‌لامایا سوق ائده‌ن نه‌ده‌ن‌له‌رین باش‌لی‌جاسی، ایندی‌یه دک جهانشاهین یاییملانان تورک‌جه دیوانی و یا شئعیرله‌ری‌نده وار اولان «میللی کیم‌لییی حاققیندا وئریله‌ن یانلیش بیلگی‌له‌ر»، و بو نشرله‌رده یول وئریله‌ن چوخ سایی‌دا «اوخویوش و یازیم یانلیشلیقلاری»دیر. بو نشرله‌رین بعضی‌سی اؤزله‌ری‌نی «تصحیح» آدلاندیرسا دا، گئرچه‌ک‌ده یاپدیق‌لاری ایش ناسخ‌له‌رین خطاسی‌نی عیناً تکرارلاییپ، اونلارا اون‌لارجا یئنی اوخویوش، یازیم و .... خطاسی آرتیرماق اولموش‌دور. بو یانلیشلیقلاری دؤرت قوروپا آییرماق اولار:
١-کیم‌لیک آلانی‌ندا بیلینج‌لی جعل و تحریف. بو جعل و تحریف‌له‌ر اوچ یؤنته‌م‌له یاپیلیر:
الف-میللی کیم‌لیک قوندارما و دایاتما: بوندان آماج، آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی و ایران‌داکی آزه‌ربایجان‌چی‌لارجا، «آزه‌ربایجان میللی کیم‌لییی» دوغرولتوسوندا، جهانشاهین میللی کیم‌لیک، دیل و تورک‌جه شئعیرله‌ری‌نده ال آپارما و تحریف‌دیر. آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی نشرله‌ری‌نده- بوتون تورک خالقی و تورک شخصییه‌ت‌له‌ری کیمی- جهانشاهین دا میللی کیم‌لییی «تورک» دئییل، «آزهربایجانلی» دییه سونولور و جهانشاهین «تورک‌جه» دئییل، «آزه‌ربایجان‌جا» و «آزه‌ربایجان دیلی»نده یازدیغی ایددیعا ائدیلیر. اویسا بونلار گؤبود یالان‌لار، گئرچه‌ک‌له‌ری گیزله‌تمه‌ک و تحریف ائتمه‌ک‌دیر. جهانشاهین قومی-میللی کیم‌لییی «تورک» ایدی، ١٩٣٧ سوویئت‌له‌رین و ایستالین-میکویان اویدورماسی اولان «آزهربایجانلی» دئییل‌دی. آیری‌جا نه جهانشاه و نه باشقا هئچ بیر تورک- ١٩٣٧ سوویئت آزه‌ربایجانی‌ندان قاباق- «آزه‌ربایجان‌جا» یازمامیش‌دیر. جهانشاهین دیلی «تورک‌جه» و لهجه‌سی «تورکمان» لهجه‌سی ایدی. جهانشاهین «آزه‌ربایجان‌جا»دا بیرجه شئعری بیله یوخدور. یازدیغی شئعیرله‌رین هامی‌سی «تورک‌جه»دیر. آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی و آزه‌ربایجان‌چی‌لار بو گئرچه‌یی، جهانشاهین تورک‌جه دیوانی‌نین باشی‌ندا ایری حرف‌له‌رله یازیلان «دیوان تورکی» باش‌لیغی‌نا باخاراق گؤره‌بیلیر و اؤیره‌نه‌بیلیرله‌ر.
تورکمه‌نیستان رئسپوبلیکاسی‌ندا «تورک» (باتی اوغوز) خالقی‌نین خزه‌ر دنیزی‌نین باتی‌سی‌ندا تاریخ‌سه‌ل- بوی‌سال- لهجه‌سه‌ل بیر آلت‌قوروپو اولان جهانشاه کیمی «تورکمان» شخصییه‌ت‌له‌ر و دئوله‌ت‌له‌ری «ترکمن-تورکمه‌ن» (دوغو اوغوز) دییه گؤسته‌رمه‌ک ده، میللی کیم‌لیک قوندارما و دایاتما میصداقی‌دیر (باخینیز آشاغی‌دا «یک نشر عبرت‌آمیز»ه)
ب- اده‌بی و مئعیار تورک‌جه‌نین سؤزداغارجیغی و دیل‌بیلگی‌سی‌نی پوزماق. آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا جهانشاه و گئنه‌ل اولاراق تورک اده‌بی قایناق‌لارین یئنی نشرله‌ری‌نده، «ساده‌له‌شدیرمه» آدی آلتی‌ندا مئعیار تورک‌جه‌نین دیل‌بیلگی‌سی قورال‌لاری ایله اؤز و آری تورک‌جه کلیمه‌له‌ری، «آرخائیک» و «اسکی‌میش» آدلاندیریلیپ، دیل‌ده‌ن آتیلیر و یئرله‌ری‌نه فارسجا، عره‌ب‌جه و روس‌جا کلیمه‌له‌ر و حتتا دیل‌بیلگی‌سی قورال‌لاری یئرله‌شدیریلیر. بؤیله‌جه بیر یان‌دان تورک خالقی‌نین میللی و اده‌بی میراثی ایله باغ‌لاری قوپارتیلیر، اؤته یان‌دان تورک‌جه جیلیز و سیسقالاشدیریلیر. یئنی نسیل ده اؤز اده‌بی-کیلاسیک قایناق‌لاری‌نی اوخویاماز و آنلایاماز اولور.
ج- تورکمانی لهجه‌سینی ده‌ییشدیرمه‌ک. آزه‌ربایجان‌دا باسیلان اسکی تورک اده‌بی متین‌له‌ر و کیلاسیک قایناق‌لارین، بو آرادا جهانشاهین تورک‌جه دیلی و تورکمان لهجه‌سی، چوخ سایی‌دا کلیمه‌نین ده‌ییشدیریلمه‌سی ایله آزه‌ربایجانلی‌لاشدیریلیر. بونو یاپارکه‌ن اؤزه‌ل‌لیک‌له آنادولو ایله اورتاق اولان قورال و کلیمه‌له‌رین ده‌ییشدیریلمه‌سی‌نده ایصرار ائدیلیر: اؤرنه‌یین آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی و آزه‌ربایجان‌چی نشرله‌رده جهانشاهین تورک‌جه شئعیرله‌ری‌نده سیراداکی کلیمه‌له‌ر ده‌ییشدیریلمیش‌دیر (پارانتئز ایچیندهکیلهر دوغرو اولان‌لاردیر): کئچمه‌ک (دوغرو: گئچمه‌ک)، اوز (یوز)، منه (بانا-مانا)، سنه (سانا)، باغریمی (باغریم‌نی)، حقیقی‌نی (حقیقی‌یی)، وفانی (وفایی)، اولام (اولوم)، گؤره‌ر (گؤرور)، دئیه (دییه)، گئیه‌ن (گییه‌ن)، وجهیوی (وجهی‌نی)، ایچیرتدی (ایچیردی)، قیلمارام (قیلمازام)، گل گل (گل‌گیل)، دئیه‌ره‌م (دئره‌م)، تابیوین (تابی‌نین)، بیلمیر (بیلمه‌ز)، .....
٢- اوخویوش یانلیشلیقلاری: جهانشاهین تورک‌جه شئعرله‌ری‌نین ایران و آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی یاییم‌لاری‌ندا گؤروله‌ن باشقا بیر سورون، اونلاردا چوخ‌لوجا یانلیش اوخویوشون وار اولماسی‌دیر. («دوزه‌لتمه و اؤنه‌ری‌له‌ریم» باش‌لیغی آلتی‌ندا بو اوخویوش یانلیش‌لیق‌‌لاری‌نین بیر سیراسی‌نا توخونموشام). بو دا سوویئت‌له‌ره‌ین سییاسه‌تی گره‌ییی، آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا تورک دیلی و اده‌بییاتی ایله تورکولوژی آلانی‌ندا آکادئمیک دوزئیین دوشوک توتولماسی‌ندان قایناق‌لانیر. تورکییه یاییم‌لاری بو آلان‌لاردا بیلیم‌سه‌ل‌دیر و چوخ آز یانلیش‌لیغا یئر وئریر، حتتا یانلیش‌لیق‌‌سیزدیر.
٣- ائدیت و باسیم یانلیشلیقلاری: یوخاری‌دا سؤیله‌له‌ن‌له‌ره اک اولاراق، جهانشاهین تورک‌جه شئعیرله‌ری‌نین آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی نشرله‌ری‌نده، حتتا دئولهت و آکادئمیک نشرله‌ری‌نده، قبول ائدیله‌‌مه‌یه‌جه‌ک اؤلچوده و چوخ سایی‌دا حرف، نقطه، کسره، و، .... کیمی اوفاق اوخویوش، ائدیت و باسیم یانلیشلیقلاری واردیر. اؤرنه‌یین:
الف- باکی دئولهت نشری‌نده: جهانشاه شئعیرله‌ری آدی ایله ٢٠٠٦ ایلی‌نده باکی‌دا دئوله‌ت‌جه چاپ اولونان بو کیتاب‌دا آشاغی‌داکی یانلیشلیقلاری گؤرمه‌ک اولاسی‌دیر (بو نشرده وار اولان یانلیش‌لارین اولماسی گره‌که‌ن دوغرو بیچیم‌له‌ری‌نی پارانتئز ایچینده وئرمیشه‌م):
Cahanşah Hǝqiqi Şeirler. Şǝrq qǝrb. Bakı. 2006. Əbülffǝz Rǝhimov, Lǝtif Hüsynzadǝ, Hacı Mail. Cahanşah Hǝqiqi Seçilmiş ǝsǝrlǝri. Bakı. Yazıçı nǝşri ǝsasında
بیر بی‌صفا (دوغرو: هر بی‌صفا)، تابیندا (تابنده)، بَرَد (بُرْد)، دِین (دین)، گریان (بِریان)، جَهْل (جُهُل)، یاری (یار)، ایچینده (چینده)، بیر (بر)، ساجد (سجده)، قدرتِ جمیل‌الله (صورتِ جمیل‌الله)، دلیر (دلبر)، بی گِران (بیکران)، خانفشان (جانفشان)، کتابیندان (خطابی‌ندان)، صفت (صفات)، کفرِ ایمان (کفر و ایمان)، جنتِ آباد (جنّت‌آباد)، جانه (جانی)، کونِ مکان (کون و مکان)، طلا (ظُلام)، بهارِ (بهایِ)، پرده زلفونون (پرده‌یِ زلفون)، عَلَّم الاسما (عِلْم الاسماء)، بیر اهلِ اسلام (بر اهلِ اسلام)، هوادان (هوایی)، پس (بس، بیر)، حقیقی‌یا (حقیقی‌یه)، ائتدی (ایندی)، بو گون (بوگون)، فِرقت (فُرقت)، دردیم (در دَم)، محبت (محبّ)، غاله (لاله)، ائیله گل (ائیله‌گیل)، اوباشی (او ناشی)، آیاغینی (آغی‌نی)، شرح و ادنی (شرحی اَوْ اَدْنی)،....
ب-محمدرضا کریمی نشری‌نده: سگانه حالتی (دوغرو: بیگانه حالی‌نی)، حجهب (حجاب)، مجاب (حجاب)، سالدیقجا (سالدی)، خلقینه (خلقتی‌نه)، جهال (جُهُل)، رزاق (زرّاق)، یئتیشه (نیشه کیم)، قلبینی اغیاره (قلبی بی غباره)، گریانه (بِریانا)، نئچون (نیچوک)، عصر (عُمر)، بو کمال (بَر کمال)، بو یانه (بویانا)، رخوت (رخون)، هوادن (هوایی)، سررشته (سرشته)، مردم آلنیندادیر (مردمِ آلیندادیر)، یاری (باری)، سرود (سرور)، مقامیندان (مقامات‌دان)، سن عارفن (تو عارفی)، لاتحاف (لاتخاف)، عام (خام)، پندار (بندار)، وجهیوی (وجهی‌نی)، ایچیرتدی (ایچیردی)، قیلمارام (قیلمازام)، گل گل (گل‌گیل)، دییه‌رم (دئره‌م)، تابیوین (تابی‌نین)، باغریمی (باغریم‌نی)، بیلمیر (بیلمه‌ز)، اما (اِمام)، ....
محمدرضا کریمی، تورک‌جه‌ده وار اولان «بر کمال» ترکیبی ایله تانیش اولمادیغی اوچون، اونو یانلیش سانیپ، «بو کمال» ایله ده‌ییشدیرمیش‌دیر. یینه ده اسکی تورک‌جه «نیشه کیم» ترکیبی ایله تانیش اولمادیغی اوچون، «کیم» بؤلومونو آرتیق و «نیشه»نی یانلیش سانیپ، اونون یئری‌نه «یئتیشه» یازمیش‌دیر (محمدرضا کریمی: بورادا بیر سؤزجوک «کیم» واردیر کی آرتیقداندیر و بیز یازنادیق. یئتیشه خدنگ غمزه‌ن کیمی خانه تیر یوخدور).
٤-ناسخ‌له‌رین یازیم خطاسی: یوخاری‌دا سیرالانان‌لار، «مصحح و ناشر» خطالاری ایدی. آنجاق ال‌ده اولان بئش جهانشاه دیوانی‌نین ال‌یازماسی‌ندا دا نئچه «ناسخ» خطاسی واردیر. اؤرنه‌یین «بُندار» یئری‌نه «پِندار»، «قتل» یئری‌نه «قطع»، «سِرشته» یئری‌نه «سَر رشته»، «یار» (تورک‌جه بُزاق) یئری‌نه «بار» (فارسجا یوک)، «بِریان» یئری‌نه «بیر یان» و یا «گریان»، .... یازیلماسی کیمی. بونلار یئنی نشرله‌رده دوزه‌لتیلمه‌ده‌ن تکرار ائدیلیر. آشاغی‌دا «دوزه‌لتمه‌له‌ر و اؤنهریلهریمدهن اؤرنهکلهر» بؤلومونده نئچه ناسخ خطاسی‌نا دا ده‌یینمیشه‌م.
یک نشر عبرت‌آمیز (این بخش به فارسی است)
یکی از نشرهای دیوان جهانشاه، نشر تورکمنی آن توسط دوکتور خانگلدی اونق در ایران است. (دیوان جهانشاه حقیقی، شاه ترکمن، شاه تووریز، شاه مردان قرن چهاردهم و پانزدهم، به همراه شرح احوال و اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران جهانشاه حقیقی. نوشته و پژوهش دکتر خانگلدی اونق. تهران، ١٣٩٢ انتشارات بهجت). در این نشر، خانگلدی اونق دچار اشتباهات بنیادین تاریخی-مفهومی در عرصه‌ی هویت قومی-ملی شده است. از جمله وی بین «تورکمن» (اوغوزهای شرقی) با «تورکمان» (از اوغوزهای غربی) فرقی نگذارده، و زبان جهانشاه قاراقویونلو که «زبان تورکی» با «لهجه‌ی تورکمانی» است را «زبان تورکمنی» گمان کرده است. در حالیکه «تورکمن» نام قومی-ملی «اوغوزهای شرقی» عمدتاً در شرق دریای خزر؛ و «تورکمان» نام زیرگروه‌های قومی، طائفه‌ای، لهجه‌ای «اوغوزهای غربی» عمدتاً در غرب دریای خزر است. تقدیم شخصیت‌های تاریخی و دولت‌ها و آثار ادبی «تورکمان» (از اوغوزهای غربی) به صورت «تورکمن» (اوغوزهای شرقی) از سوی جمهوری تورکمنستان و مولفین تورکمن، مصداق جعل و تحریف، و مهندسی هویت قومی-ملی ناشی از ناسیونالیسم افراطی تورکمنی است (این امر مانند ربط دادن «روماها» (نام معاصر کولیان) به «رومیان باستان»، به صرف شباهت اسمی بین آن‌ها است).
خانگلدی اونق -که ظاهراً چاپ تورکمنیزه شده‌ی اشعار جهانشاه در جمهوری تورکمنستان با الفبای کیریلیک را اساس گرفته- در خوانش و ترجمه‌ی اشعار هم مرتکب اشتباهات بی‌شمار و غیر قابل قبولی شده است. برای نشان دادن وضعیت اسف‌بار نشر متون تورکی و تورکمنی در ایران، در زیر برخی از اشتباهات مذکور عرضه می‌شود (داخل پارانتز فورم اشتباه خانگلدی اونق است):
بِریان (اشتباه: بیر یان)، آتش‌ده‌ن (اشتباه: اندیشه‌ده‌ن)
خوانش
درست: «عشق اودویلا دوشموشه‌م بِریانا من......گر بو حسرت آتشی‌نده‌ن یانا من»
خوانش
خانگلدی: «عشق اودوندان دوشمیشم بیر یانا من،.... گر بو حسرت اندیشه دن یانا من».
ترجمه‌ی
خانگلدی: عطش عشق تو انداخت مرا كنج قفس.....گرچه این حسرت و اندیشه مرا
سوخت هوس.
اشتباهات: «بِریانا» (از بریان شدن به معنی کباب شدن) به صورت «بیر یانا» (به کناری در کنج قفس)؛ «آتشی‌نده‌ن» (از آتشش) به صورت «اندیشه‌ده‌ن» (از اندیشه) خوانده و ترجمه شده است.
نافذالجاوید (نافضول جاوید)، آنست (آن صد)، تو در (تورار)، عالمی
(عالی)، رایینجه (ظنین، چه؟)
خوانش
درست: «نَافِذُ الجاوید از آنست امرِ تو در عالمی؛ جمله‌یِ عالم سنین رایینجه،
فرمان سن‌ده‌دیر»
خوانش
خانگلدی: «نا فضول – جاوید از آن صد امر تورار عالی، جمله عالم سنینگ ظنّینگ، چه
فرمان سنده دیر؟»
ترجمه‌ی
خانگلدی: نا فضول – جاوید از آن صد امر برخیزد عالی، جمله عالم مظنون توست، چه
فرمانی نزد توست؟
اشتباهات: «نافذ الجاوید» به اشتباه «نافضول جاوید» خوانده شده است. «از آن است امر تو در عالمی» به اشتباه «از آن صد امر تورار عالی» خوانده و به صورت «صد امر عالی برخیزد» ترجمه شده است. حال آنکه این جمله اصلاً تورکی نیست و فارسی است و می‌گوید از آن رو امر تو در عالم نافذ جاویدان است .... «رایینجه، فرمان» به اشتباه به صورت «زانین (ظنین)، چه فرمان؟» خوانده شده و به صورت «عالم مظنون توست، چه فرمانی نزد توست؟» ترجمه شده است. در حالیکه این جمله سوالی نیست و «–جه» در آن پسوند تورکی قید و حالت است و نه «چه»ی استفهامی فارسی. ترجمه‌ی صحیح این است: «عالم به رای تو است و فرمان در تو است».
و عقبی (رغبتی)، کامین‌جا (کامین چه؟)
خوانش
درست: «دُنیی و عُقبی سنین کامین‌جا، سن دَر کامِ دِل»
خوانش
خانگلدی: «دنیا رغبتی سنینگ كامئنگ، چه سن در كامِ دل؟»
ترجمه‌ی
خانگلدی: رغبت دنیا در كام توست، چه هستی در كام دل؟
اشتباهات: «و عقبی» به اشتباه به صورت «رغبتی» خوانده شده است. «کامین‌جا، سن» (به کام تو، تو) به اشتباه به صورت «کامین، چه سن؟» خوانده شده و به صورت سوالی (کام تو، چه هستی؟) ترجمه شده است. در حالیکه این جمله سوالی نیست و «–جه» در آن پسوند تورکی قید و حالت است و نه «چه»ی استفهامی فارسی. ترجمه‌ی صحیح این است: دنیا و عقبا به کام تو است و تو در کام دل.
قتل (قطع)، غازی (قاضی)
خوانش
درست: «نفسینی قتل ائیله‌یه‌ن‌له‌ر غازی‌دیر»
خوانش
خانگلدی: «نفسینی قطع ایلیینلر قاضی دئر».
اشتباهات: «قتل» به اشتباه «قطع»، «غازی» به اشتباه «قاضی» خوانده شده است.
جور (جبر)، اقرار (آوار)
خوانش
درست: «بوندان آیریق من داخی جورا تحمّل قیلمازام؛ گرچه من صد جور ایله‌ن اول یارا
اقرار ائتمیشه‌م»
خوانش
خانگلدی: «موندان آیری من داها جبره تحمل قئلمازام، گرچه من صد جبر ایله اول یاری
آوار اتمیشم».
ترجمه‌ی
خانگلدی: اندرین هجران ندارم بیش از این تاب ستم،گرچه ویرانی این تن بهر آن یارم
بود.
اشتباهات:
«جور» به اشتباه «جبر» و «اقرار» به اشتباه «آوار» خوانده شده است. سپس آوار به
صورت ویرانی ترجمه شده است.
تصحيح: مئهران باهارلی. ناسخ، مصحح و ناشر‌له‌رين يانليشلاری تصحيح ائديلميشدير.
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post.html
دوزه‌لتمه‌له‌ر و اؤنه‌ريله‌ريمده‌ن اؤرنهکلهر: ديوان تورکی جهانشاه حقيقی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_4.html
غزل‌له‌ر، ١-٢٥
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_62.html
غزل‌له‌ر، ٢٦-٤٨
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_18.html
غزل‌له‌ر، ٤٩-٦٨
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_37.html
غزل‌له‌ر، ٦٩-٩٦
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_6.html
تويوغلار، سؤزلوک- ديوان تورکی جهانشاه حقيقی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_97.html
تئهران اليازماسي‌نين رسيمله‌ری- ديوان تورکی جهانشاه حقيقی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_17.html
No comments:
Post a Comment