Sözümüz: تورکیات دهخدا

Friday, May 24, 2019

تورکیات دهخدا

تورکیات دهخدا

مئهران باهارلی

میرزه[1] علی‌اکبر خان دهخدا ١٩٥٦-١٨٨٠ (خان‌بابا خان اوغلو آقا‌ خان اوغلو مهرعلی‌ خان اوغلو قیلیچ‌ خان اوغلو) متولد تهران پایتخت دولت تورک قاجار، اصلا یک تورک از شهر قزوین در تورک‌ایلی، و یکی از شخصیت‌های برجسته‌ی سیاسی و فرهنگی اواخر قرن نوزده و اوائل قرن بیستم در ایران است. او در زمره‌ی هزاران شخصیت سیاسی و فرهنگی در دوره‌ی مذکور است که علی رغم داشتن «ملیت تباری تورک» (از طریق والدین)، خود را منسوب به ملت ایران با زبان ملی فارسی می‌دانستند و در نتیجه دارای «ملیت انتخابی ایرانی» بودند[2].

دهخدا علی رغم آن که تورک بود، به جز چند شعر هیچ اثر قابل توجهی به زبان تورکی نیافرید و طبعاً دارای خدمت و جای‌گاه و تاثیری بر زبان و ادبیات تورک نیز نیست. اما بر خلاف تورکی، وی دارای خدمات و تاثیرات و جای‌گاه بسیار مهم و برجسته در زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ فارس است. ادبای فارس، دهخدا را «موسس و بنیادگذار نثر انتقادی، پایه‌گذار نثر طنزی ادبی و سیاسی با استفاده از زبان گفتاری و عامه و اصطلاحات و تعییرات عامیانه، از پیشوایان تحول در نثر فارسی، از پیش‌گامان ساده‌نویسی و شکل‌دهنده‌گان به نثر داستانی نوین به شیوه‌ی امروزی، شاعری متجدد و مبتکر و نوآور در مضامین اشعار و سبک نوشتاری و پیدایش شیوه‌های نو، ... در زبان و ادب فارسی» شمرده‌اند. آثار دهخدا در همه‌ی این عرصه‌ها به عنوان نمونه‌های عالی ادبیات جدید فارسی قبول می‌شود. به این پیش‌گامی‌ها تالیف «لغت‌نامه‌ی دهخدا» که بزرگ‌ترین و جامع‌ترین فرهنگ زبان فارسی است را هم باید افزود که باعث شده عده‌ای از فرهنگیان و ناسیونالیست‌های فارس دهخدا را «فردوسی ثانی» به‌نامند.

علی رغم خدمات بی نظیر دهخدا به زبان و ادب فارسی؛ و خسارات غیر مستقیمی که او به زبان و فرهنگ تورک وارد نموده (از جمله با عدم ذکر ریشه‌ی تورکی بسیاری از امثال و حکم و واژه‌ها و عبارات تورکی و نقل آن‌ها به عنوان فارسی در آثار خود، عدم ذکر منبع تورکی اقتباسات و تقلیدها و نظیره‌هایی که نوشته، هم‌چنین تورکی‌نه‌نویسی‌اش)، دهخدا برخلاف بسیاری از تورک‌های ایران‌گرا، تورک‌های چپ ایرانی و آزربایجان‌گرایان ایران‌گرا و آزربایجان‌گرایان پان‌ایرانیست و آزربایجان‌گرایان استالینیست زمانه‌ی خود، دارای تمایلات نژادپرستانه‌ی پان‌ایرانیستی و ضد تورک آشکار نه‌بود. او که شخصیتی بعدها پی بُرده به انحراف حرکت پان‌ایرانیستی و ضد تورک مشروطیت بود، در میان اشخاصی است که نام آن‌ها به عنوان مولف و یا یکی از مولفین احتمالی «خلاصه‌ی پروگرام جمهوری ممالک متحده‌ی ایران» - از نخستین طرح‌ها در تاریخ ایران در لزوم گذر به نظام جمهوری فدرالیستی – و یا دخیل در انتشار ترجمه‌ی مختصر آن به زبان فرانسوی در پاریس - ١٩٠٩ است. (اشخاص دیگری که ادعا شده مولف و یا یکی از مولفین این پروگرام بوده‌اند: دوکتور جلیل خان ثقفی، فریدون ملکم، یحیی دولت‌آبادی، سردار اسعد بختیاری).

سه مرحله‌ی ارتباط دهخدا با زبان و ادب تورکی:

-در دوران کودکی توسط له‌له‌ی تورک همدانی‌اش: ظاهرا والدین دهخدا در خانه با او به زبان تورکی تکلم نه‌می‌کرده‌اند و او را با زبان فارسی و مانند یک فارس تربیت کرده‌اند. دهخدا خود می‌گوید تورکی را نه توسط والدینش، بلکه به واسطه‌ی له‌له‌ی تورک خود که اهل درگزین در استان کنونی همدان در تورک‌ایلی بود در دوران کودکی آموخته است: «من زبان تورکی را از معلم خود حسین بیگ که اهل درگزین همدان بود آموختم»[3]. او هنگام بحث از سواد تورکی‌اش بار دیگر به آموختن زبان تورکی از له‌له‌اش اشاره کرده است: «اگر [له‌‌له‌ام] این اشعار [تورکی‌ام] را می‌شنید، از کم‌سوادی من در تورکی ناراحت می‌شد که خوب تورکی را نیاموختم». معلوم نیست آموزش زبان تورکی به دهخدا توسط حسین بیگ درجزینی همدانی، صرفا در حد تکلم و محاوره بوده و یا تورکی مکتوب را نیز شامل می‌شده است.

- در سال‌های جنبش مشروطیت در تهران از طریق مطبوعات تورک قفقاز و عوثمان‌لی: دهخدا در سال‌های انتشار صور اسرافیل در تهران، حاکم بر ادبیات سیاسی و طنز و مرثیه‌ی تورک و قادر به سرودن شعر سیاسی و طنز و مرثیه به تورکی (موضوع این نوشته)، بود. در این دوره، از یک طرف تهران پایتخت دولت تورک قاجار، یک شهر با صبغه‌ی تورکی و اقامت‌گاه درباریان و آریستوکراسی و فرماندهان عالی‌رتبه‌ی اوردو که همه تورک بودند بود. و از طرف دیگر، زبان تورکی کانال ورود اندیشه‌ها و پدیده‌های نو - از تجدد و اصلاحات اجتماعی و سیاسی و اتحاد اسلام و مشروطیت و سوسیال دموکراسی و جمهوریت و ... تا انواع ژانرهای ادبی مودرن نثر و شعر و طنز و رومان و مطبوعات و لغت‌نامه‌نویسی .... به ایران قاجاری بود. به همین سبب نه تنها تورک‌ها در تورک‌ایلی و آزربایجان و تهران، بلکه بسیاری از نخبه‌گان فرهنگی و سیاسی فارس هم در سراسر کشور مخصوصا در تهران، هم‌چنین در خارج کشور با زبان تورکی آشنا و قادر به استفاده از مطبوعات و کتب تورکی چاپ قفقاز و عوثما‌ن‌لی، و حتی تورکی‌سرایی و تورکی‌نویسی بودند.

- حین اقامت در استانبول و اوروپا. سفر دهخدا به اوروپا و اقامتش در استانبول، باعث آشنائی هر چه بیشتر او با ادبیات سیاسی مودرن و فرهنگ معاصر تورک شد. در این سال‌ها دهخدا کاملا بر زبان تورکی سیاسی، در حد نوشتن مقالات سیاسی و متون اداری به زبان تورکی مسلط بود. چنانچه در یک نامه به ابوالحسن معاضدالسلطنه (پیرنیا) که در آوریل ١٩٠٩ از یکی از شهرهای اوروپای مرکزی به استانبول نوشته، به توانایی خود برای نگارش متون اداری و سیاسی به تورکی اشاره کرده است: «.... سفارش‌نامه‌های حضرت والا و بنده همان به زبان فارسی باشد کافی است. بنده آن‌جا تورکی خواهم کرد. قربانت علی اکبر[4]». معلوم نیست که آیا دهخدا همانطور که در این نامه می گوید، سفارش‌نامه‌ها و یا متون دیگری را به تورکی ترجمه کرده و در صورت ترجمه‌ کردن، آن‌ها حفظ شده‌اند یا نه.

علی رغم تسلط دهخدا بر زبان و ادب تورکی، از او صرفا یک شعر بلند و دو شعر کوتاه به زبان تورکی به یادگار مانده است. (کلا دهخدا کم و به حکم ضرورت شعر می‌گفت). زبان تورکی به‌کار رفته در اشعار او به تورکی معیار - ادبی و در حدی کاملا مقبول است (چوخ‌لوجا، گه‌به‌ریر، اوْل، مین‌له‌رجه، بیرجه، اولور مو؟، ...). ادعای دهخدا دائر بر کم‌سوادی در تورکی و خوب نیاموختن آن در ارتباط با این اشعار، علاوه بر اظهار تواضع و فروتنی و عادت «خودحقیرنمایی» رایج در ایران، احتمالا بدان سبب است که در دوره‌ی مشروطیت و پهلوی در میان بسیاری از شخصیت‌ها و مقامات تورک‌تبار که از هویت ملی تورک خود الینه شده و شرمنده بودند، مخصوصا در تهران، تظاهر به تورکی‌نه‌دانی و کاملا تورک نه‌بودن و در نتیجه آلوده نه‌شدن و پاکیزه ماندن مود و رفتاری «باکلاس» شمرده می‌شد. حقیقت آن است که تورکی نه‌نویسی دهخدا، نه به دلیل کم‌سوادی‌اش در تورکی، بلکه به سبب هویت ملی انتخابی او (ملت ایران با زبان ملی فارسی) بود.

در زیر متن تصحیح شده‌ی اشعار و جملات و عبارات تورکی دهخدا موجود در نشریه‌ی صور اسرافیل و دیوان او را داده‌ام.

١- شیخ الاسلام[5] عزاسی‌ندا جنابِ موللا نصره‌دین‌ه تعزیت[6]

صور اسرافیل، شماره‌ی ٢٣، ص ٦، سال اول، پنج شنبه ١٧ محرم ١٣٢٦ [فوریه ٢٠، ١٩٠٨]. با امضای دخو

متن زیر بر اساس نشریه‌ی صور اسرافیل است. تغییرات داده شده در بعضی از کلمات این شعر در نشر دیوان و اشعار دهخدا، در زیرنویس نشان داده شده‌اند. دهخدا این شعر را خطاب به مجله‌ی تورکی موللا نصرالدین چاپ تفلیس و تماما با تقلید از سبک اشعار مندرج در آن مجله سروده است.

چرند پرند – ادبیات

قافقازدا دایان گئچه‌ن‌ده[7] بیر آز

مه‌ن‌ده‌ن یئتیر ائی صبا به اِعزاز

چوخ‌لوجا سلام اوْ بی قرین‌ه

تفلیس‌ده‌کی[8] موْللا نصره‌دین‌ه[9]

سونرا دئ که: ائی دوْچارِ آلام!

بو چرخِ فلک کیمه وئریپ کام؟

انسان گه‌به‌ریر[10]، چه به‌نده چه شاه

قالماز بو جهان‌دا جز بیر آللاه

بس‌دیر! نییه [11] مصلحت گؤرورسه‌ن

بیر بئیله غم ائیله‌مه، چۆرورسه‌ن!

گر ائتدی وفاتْ شیخ الاسلام

ظنّ ائتمه‌یه‌سه‌ن که اولدو گم‌نام

شُکر ائیله که شیخِ نوری‌میز وار

سونرا دا حسن دبوری‌میز وار

دین[ین] دیره‌یی هیچ وقت یاتماز

آللاه بیزی موْللاسیز بیراخماز

«گر رفت پدر ، پسر به‌ماناد»

«جای خر[ه][12]، کرّه خر به‌ماناد»

اوْل وقت که شیخ سرخوْش ایدی

تئهران‌دا[13] سه‌نین یئرین بوْش ایدی

تا دین‌ین اولایدی لاپ [دا] تازا

روحون دا گه‌له‌یدی اهتزازا

توْپ‌خانا‌دا بیر ساعات دۇرایدین

گؤز گۆشه‌سی‌له باخیپ گؤره‌یدین

مین‌له‌رجه آراق کۆپو دۆزولدو

یۆز سۆزله‌مه‌ده‌ن پیلاو سۆزولدو

بیر یان‌دا اثاثِ چرس وْ تریاک

بیر یان‌دا بساطِ دخترِ تاک

وعظ ائتدییی حال‌دا شیخِ نوری

چه‌کدی آراق‌ی حَسَنْ دبوری[14]

هم دۆنبه‌ک‌ی چالدی، هم ده تاری

شام‌دان سحره «گوهر خماری»[15]

القصّه به طورِ محرمانه

جنّت اؤتورولدو بو جهانا

بون‌لار هامی گئچدی، گئتدی، امّا

قالدی مه‌نه بیرجه سؤز که آیا

«دین کئف‌لی ایله به‌پا اوْلور مۇ؟»

«قوْچچو[16] ایله کودئتا اوْلور مۇ؟!!»

هرچند که نئچچه[17] باش که‌سیلدی

توْپ‌لارا جنازه‌له‌ر آسیلدی

مین‌له‌رجه داغیلدی خانومان‌لار

چوخ‌لوجا ییخیلدی دودومان‌لار

هم دارا چه‌کیلدی نعشِ مُسْلِم

هم جهله بۇلاشدی نامِ عالِم

هم سیّدِ یزدی[18] کئیْف‌له‌ندی

گه میندی حِماری، گاه [دا] یئندی[19]

ذی‌قعده آیی، حلال‌لاشدی

هم مُثله مسلمان‌ا یاراشدی

چیین‌له‌رده[20] عبالار اوْلدو «بابی»

پالتوو[لار] «شیخی»، پوْتون «وهابی»

باغ‌لاندی بیر آیا ته‌ک دکاکین

کاسب[له‌ر] اوْلدو چوْخو مساکین

بون‌لار هامی گئچدی، گئتدی امّا

قالدی مه‌نه بیرجه سؤز که آیا

دین کئف‌لی ایله به‌پا اوْلور مۇ؟

قوچچو ایله کودئتا اوْلور مۇ؟

«باش‌لار قاریشیق‌دیر، ایش آزالسا»

«مابعد[ی] گه‌نه اوْلور، گَهْ[21] اولسا»

امّا موللا عمی، باغیش‌لا! بئله گؤرونور که شعرله‌ر تورکو‌یه اوخشامادی! (دخو)

١-کودئتا (Coup d’état): اقداماتی است که دول مستبده با قوشون منظّم و توپ و اسلحه‌ی کامل خود، جلوی خیالات آزادی‌خواهان را می‌گیرند (مثلا قوشون توپ‌خانه). [زیرنویس نشریه‌ی صور اسرافیل]

نااهل اولانا مطلبی آندیرماق اولور مو؟ (میرزه علی‌اکبر صابر، هوپ‌هوپ‌نامه)

عبارت «اولور مو؟» (آیا امکان دارد؟) که در پایان چند بیت شعر دهخدا تکرار شده، ظاهرا ماخوذ از شعر تورکی «نااهل اولانا مطلبی آندیرماق اولور مو؟» سروده‌ی صابر شیروانی شاعر مشهور تورک از آزربایجان قافقاز است. (مئهران باهارلی):