قتل مادر تنی شاه اسماعیل توسط او، قتل عام تورکمان‌ها و اهالی تبریز
و کشتار سگ‌ها، نبش قبر و سوزاندن اجساد امرای آغ‌قویون‌لو و جنایات فجیع بسیار
دیگر
مئهران باهارلی
Şah İsmail'in annesini öldürmesi, Türkmanları ve
Tebriz halkını toplu katliamı, köpekleri katletmesi, Akkoyunlu beylerinin
cesetlerini mezardan çıkarıp yakması, ve Tebriz'in işgali sırasında yaptığı
birçok başka gaddarlık ….
Shah Ismail's murder of His mother, the massacre of
Turkmans and the people of Tebriz, the killing of dogs, the exhumation and
burning of the bodies of the nobles of Aghqoyunlu, and many other atrocities
committed by him during occupation of Tebriz.
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه
شاه اسماعیل بنا به معیارهای زمان خود، حتی همه‌ی ازمنه شخصی خون‌آشام و بنا به استانداردهای امروزی فردی سادیست بود که مادر تنی خود را هم وحشیانه به قتل رساند. در چند منبع اوروپایی وقت مانند سفرنامه‌ی تاجر گمنام، سفرنامه‌ی تاجر ونیزی کاترینو زنو، سفرنامه‌ی جییووانی آنجییولئللو، گزارش طبیب جییووانو روتا، .... اطلاعات دست اول و ذی‌قیمتی در باره‌ی قتل مادر شاه اسماعیل و قتل عام انسان‌ها و سگ‌ها و جنایات فجیع بسیار دیگری که او به هنگام اشغال تبریز در سال ١٥٠١ مرتکب شد ثبت شده است. این منابع دست اول که در همان سال‌ها به زبان‌های آلمانی، ایتالیایی، فرانسه، و لاتین در اوروپا منتشر شده‌اند، سندیت و اهمیت فوق‌العاده‌ای دارند. زیرا اولین آثار در باره‌ی نوجوانی و سال‌های نخستین حاکمیت شاه اسماعیل به شمار می‌روند، و هم‌زمان با سال‌های آغازین حاکمیت شاه اسماعیل و اغلب توسط افرادی که شاهد عینی ماجراها بودند تالیف شده‌اند، تعدادی نیز گزارش‌های رسمی هستند. در حالی که اثرهای فارسی باره‌ی نوجوانی و سال‌های نخستین حاکمیت شاه اسماعیل، اکثراً در اواخر حیات او نوشته شده‌اند و بازنویسی تاریخ و سانسور بعضی از واقعیات تاریخی و روایات رسمی دولت قیزیلباش هستند. بنا به این منابع دست اول اوروپایی، هنگامی که شاه اسماعیل تبریز را اشغال کرد، اهالی هیچ گونه مقاومتی از خود نشان نه‌دادند. با این همه او شهر را غارت و بیش از بیست هزار نفر از مردم عادی و بزرگان شهر و طبیبان و .... را به روش‌های متفاوت کشتار کرد (گردن زدن و سر بریدن، دو شقه و نیمه کردن بدن، زنده زنده در آتش سوزانیدن، در قفس گذاشتن و منفجر کردن، ....). شاه اسماعیل که در دوران کودکی توسط راهبان ارمنی کلیسای آختامار - آقدامار وان اندوکترینه و تربیت شده بود، شدیداً متنفر از تورکمان‌ها (نامی عمومی به معنی تورکان طائفه‌ای؛ تورکان غیر عوثمان‌لی؛ حاکمان و امرا و نظامیان تورک در ایران و قفقاز و خاورمیانه و آناتولی و بالکان) و سنی‌ها بود. به همین سبب همان‌گونه که قبلاً در قفقاز هم عمل کرده بود، وحشی‌گری و خشونت جنون‌آمیزی را بر علیه تورکمان‌ها به کار برد. تمام اشراف و اعیان و خویشاوندان و منسوبین به دربار آق‌قویون‌لو را، اعم از مرد و زن و کودک سر برید. حتی زنان حامله را با جنین‌ها در رحمشان سلاخی کرد. صدها کارگر جنسی و دزد را به صف کرده و بدن همه را دو نیمه کرد. سپس برای توهین به سرداران و بزرگان تورکمان، اجسادشان را همراه با سر بریده‌ی آن کارگران جنسی و دزدان به آتش کشید. او سگ‌های تبریز را هم کشتار کرد. شاه اسماعیل مقابر سلطان یعقوب و بیگ‌های آق‌قویون‌لو را ویران کرد. قبرهای سرداران تورکمان را که در نبرد بر علیه شیخ حیدر شرکت داشتند گشود، اجساد و استخوان‌های آنان را بیرون آورد و در میدان بازار تبریز سوزانید و خاکسترشان را بر هوا کرد. سپس فرمان داد تا مادر تنی‌اش حلیمه بیکی - عالم‌شاه بیگوم را پیش او بیاورند. او خواهر یعقوب بیگ آق‌قویون‌لو بود و بعد از قتل شیخ حیدر با یک امیر تورکمان ازدواج کرده بود. و این دو خویشاوندی نسبی و سببی با تورکمان‌ها به نظر شاه اسماعیل، جرمی نابخشودنی بود. عالم‌شاه بیگوم در رفتاری جسورانه، فرزند نوجوانش را به خاطر بی‌دادگری‌های او در حق تورکمانان و اهالی تبریز به سختی توبیخ کرد. اسماعیل به شدت از این نصیحت و عتاب عصبانی شد. به مادر خود دشنام داد و پس از توهین و بی احترامی‌های بسیار، او را، بنا به بعضی منابع با دستان خودش، و با بریدن سرش به قتل رسانید. خون‌ریزی و بی رحمی‌ای که شاه اسماعیل در تبریز به نمایش گذارد و جو تروری که آفرید آن چنان شدید بود که مردم به شدت وحشت‌زده‌ی تبریز و مناطق اطراف، جرات و جسارت مقاومت را از دست دادند و از ترس جان، به او اعلام سرسپرده‌گی کردند. زیرا صرفاً دو انتخاب داشتند: «شیعی امامی فارسی – عربی شدن» و یا «تکه و پارچه شدن با شمشیر و مرگ فجیع». تورکمان‌کُشی که شاه اسماعیل آغاز کرد در تمام حیات سلسله‌ی قیزیلباش ادامه یافت و به خالی شدن جنوب شرقی آناتولی و مناطقی از شمال غرب و غرب ایران و شمال عراق و کوردنشین شدن این مناطق، هم‌چنین شیعه شدن همه‌ی قیزیل‌باش‌های مهاجرت کرده از آناتولی به ایران، و فارس‌زبان و کوردزبان و لک‌زبان شدن اغلب آن‌ها و ریشه‌کن شدن اسلام تورک و مذهب علوی تورک از ایران و تورک‌ایلی منجر شد. یکی دیگر از نکات مهم این منابع اولیه‌ی اوروپایی، در بسیاری موارد استفاده‌ی آن‌ها از فورم صحیح و دقیق نام‌های جریانات مذهبی و سیاسی است. از جمله: «صوْفوُ» ((Sofu, Sophy به معنی شاه قیزیلباش و عنوان شاه اسماعیل در مقابل عنوان «سلطان» عوثمان‌لی؛ «صوُفی»(Soffi, Soffica) به معنی علویان تورک و یا تشیع دوازده‌‌امامی متصوفه در مقابل تشیع دوازده‌‌امامی متشرعه و یا شیعی امامی؛ «صوُفَوی»، «صوُفَویسم»، «صوفویه»، «صوُفَویان»(Suffaveans, Suffaveism) به معنی «صوُفَوی‌گری» در اشاره به فرقه‌ی سیاسی قیزیلباش؛ و «قیزیلباش» به معنی تورکمانان علوی تورک اهل آناتولی پیوسته به شاه اسماعیل و صادق به دولتی که تاسیس کردند. اما در ترجمه‌ی منابع اوروپایی به زبان فارسی، چهار مفهوم و اسم متفاوت «صوُفَوی»، «صوْفوُ»، «صوفی» و «قیزیلباش» با یک کلمه‌ی «صَفَوی» ترجمه می‌شوند که رفتاری تماماً غلط و گمراه کننده است. اصطلاح «صَفَوی» یک دیگرنام‌گذاری بی پایه و «من‌درآوردی» است که بعدها از طرف مولفین فارس و اوروپایی، به منظور مخفی و انکار کردن هویت قومی تورک و مذهب علوی تورک آن‌ها جعل و رایج شده است. خود قیزیل‌باشان هرگز نه طریقت و نه حرکت سیاسی خود و نه دولتشان را صفوی نه‌نامیده‌اند. در این مقاله قسمت‌های مربوطه از سفرنامه‌ی تاجر گمنام، سفرنامه‌ی تاجر ونیزی کاترینو زنو، سفرنامه‌ی جییووانی آنجییولئللو، گزارش طبیب جییووانو روتا را به زبان انگلیسی، همراه با ترجمه‌ی فارسی و تورکی آن‌ها و آنالیز جداگانه‌ی هر کدام داده‌ام.
کلمات کلیدی: شاه اسماعیل، قیزیلباش، جنایات جنگی، سفرنامه‌های اوروپایی، مادرکشی
Özet
Şah İsmail kendi döneminin standartlarına göre kana susamış bir katil, günümüz standartlarına göre ise kendi annesini öldüren acımasız bir sadist idi. Anonim Tüccar'ın Seyahatnamesi, Venedikli Tüccar Caterino Zeno'nun Seyahatnamesi, Giovanni Angiolello'nun Seyahatnamesi ve Tabip Giovanni Rota'nın Raporu gibi dönemin birçok Avrupa kaynağı, Şah İsmail'in kendi annesini öldürmesi ve 1501 yılında Tebriz'in işgali sırasında yaptığı insan ve hayvan katliamının yanı sıra diğer birçok gaddarlıkları ve zulümleri hakkında ilk elden değerli bilgiler sağlıyor. Avrupa'da Almanca, İtalyanca, Fransızca ve Latin dillerinde aynı yıllarda yayınlanan bu ilk elden kaynaklar büyük bir güvenirlik ve önem taşıyor. Bu eserler Şah İsmail'in gençliği ve hükümdarlığının ilk yılları hakkında özgün bilgiler veriyorlar. Bunların birçoğu olayların görgü tanıkları tarafından yazılmıştır ve bazıları resmi raporlardır. Bu kaynakların aksine, Şah İsmail'in gençliği ve saltanatının ilk yıllarını anlatan Farsça kaynaklar, onun hayatının sonlarına doğru yazılan, tarihi yeniden yazan ve belli tarihi gerçekleri sansürleyen, Kızılbaş devletinin resmi anlatıları ve propagandasıdır. Bu ilk elden kaynaklara göre Şah İsmail, Tebriz'i işgal ettiğinde şehir halkı herhangi bir direniş göstermedi. Buna rağmen Şah İsmail şehri yağmaladı ve 20.000'den fazla sıradan insanı, soyluları ve profesyonelleri, kafa kesmek, gövdelerini ikiye parçalamak ve budamak, insanları diri diri yakmak, onları kafese koyup kefesi patlatıp havaya uçurmak gibi çeşitli yöntemlerle katletti. Zira çocukluğunda Aktamar Van Ermeni kilisesi rahipleri tarafından büyütülen ve endoktrine edilen Şah İsmail, Sünnilerle Türkmanlardan (o dönemde İran, Kafkaslar, Orta Doğu, Anadolu ve Balkanlar'daki Türk boyları, Osmanlı olmayan Türkler, ya da sadece bu bölgelere hakim olan Türklerin genel adı) aşırı derecede nefret ediyordu. Bu nedenle daha önce Kafkasya’da yaptığı gibi, Tebriz işgali sırasında da Türkmanlara karşı barbarca bir şiddet uyguladı. Erkek, kadın ve çocuklar dahil binlerce Akkoyunlu soylularının, akrabalarının ve saray mensuplarının kafalarını kesti. Hamile Türkman kadınları doğmamış bebekleriyle birlikte katletti. Yüzlerce seks işçisini ve oğruyu (hırsızı) sıraya dizdi, ardından her birinin gövdesini ikiye parçaladı. Daha sonra Türkman noyanların ve beylerin, onları daha da aşağılamak ve alçaltmak amacıyla, cesetlerini seks işçilerinin ve hırsızların kesik kafalarıyla birlikte yaktı. Tebriz'in köpeklerini bile topluca öldürdü. Sultan Yakup ve Akkoyunlu Beylerinin türbelerini tahrip ve yerle bir etti. Atası Şeyh Haydar'a karşı savaşa katılan Türkman noyanların mezarlarını açtı, cesetlerini ve kemiklerini çıkardı, Tebriz pazar meydanında yaktı ve küllerini havaya saçtı. Daha sonra öz annesi Helime Biki - Âlem Şah Begüm'ün kendisine getirilmesini emretti. Âlem Şah Begüm, Yakup Bey Akkoyunlu'nun kız kardeşi idi ve eski kocası Şeyh Haydar'ın öldürülmesinden sonra bir Türkman bey ile evlenmişti. Şah İsmail'e göre annesinin Akkoyunularla olan nesebî ve sebebî bu iki akrabalık bağı affedilemez suçlar olarak görülüyordu. Âlem Şah Begüm, ergenlik çağındaki oğlunu Türkmanlara ve Tebriz halkına karşı uyguladığı zulüm nedeniyle cesurca azarladı. İsmail bu sert azarlama karşısında çok öfkelendi. Annesine küfürler etti ve ona mümkün olan her şekilde hakaret edip saygısızlık yaptı. Daha sonra annesini, bazı kaynaklara göre kendi elleriyle ve kafasını keserek, öldürdü. Şah İsmail'in Tebriz'de sergilediği vahşet ve yarattığı terör ortamı o kadar korkunç idi ki, onun planladığı gibi Tebriz ve çevre bölge halkı direnme cesaretini hepten kaybettiler ve canlarını kurtarmak için tamamen ona teslim oldular. Çünkü önlerinde sadece iki seçenek vardı: Ya Fars-Arap dini Şiiliğe geçmek ya da kılıçla parçalanmak. Şah İsmail'in başlattığı Türkman Soykırımı, Kızılbaş devleti hayatı boyunca devam etti, Güneydoğu Anadolu'nun yanı sıra İran'ın kuzeybatısı ve batısı ile Irak'ın kuzeyindeki bir sıra bölgelerde Türkman nüfusunun yok edilmesine ve bu bölgelerin Kürtleşmesine yol açtı. Ayrıca Anadolu'dan İran'a göç eden Kızılbaşların bütünüyle Şiileşme ve çoğunun Farslaşmasına, Kürtleşmesine, Lekleşmesine ve Goranlaşmasına; Türk İslam'ının ve Türk Alevi dininin İran ve Türkili'de yok edilmesine neden oldu. Bu birincil kaynakların bir diğer önemli özelliği, çoğu zaman dinsel ve siyasi hareketlerin adlarının doğru ve orijinal biçimlerini kullanılmalarıdır. Örneğin Osmanlıların Sultan unvanı eşdeğeri, Şah İsmail’in unvanı olan ve "Kızılbaş Şahı" anlamına gelen "Sophy" (Sofu); Oniki İmamcı veya Şiilerden farklı olan Türk Alevileri ifade eden "Soffi, Soffica" (Sûfî); Kızılbaş siyasi hareketini ifade eden "Suffaveans", "Suffaveizm" (Sufevi, Sufeviye); ve Şah İsmail'e koşulan Anadolu'daki bazı Alevi Türkmanları ve kurdukları devlete sadık olanları ifade eden "Kızılbaş" adları. Genel bir kural olarak, bu eski Avrupa kaynaklarını Farsçaya çevirirken, dört farklı kavram ve ad olan "Sofu", "Sûfî", "Sufevi" ve "Kızılbaş" tek bir kelimeyle "Safawi, Safavi, Safevi, Sefevi" şeklinde çevrilmektedir. Ancak bu tercüme tamamen yanlış ve yanıltıcıdır. "Safavi, Sefevi" terimi, daha sonra Fars ve Avrupalı yazarlar tarafından Kızılbaşların Türk etnik kimliği ve Türk Alevi dinsel kimliğini gizlemek için uydurulmuş, asılsız ve yanlış isimdir. Kızılbaşlar hiçbir zaman kendi siyasi hareket ve dini akımlarından ya da devletlerinden Safavi, Sefevi diye bahsetmemişlerdir. Bu yazımda İsimsiz Tüccar'ın Seyahatname'si, Venedikli Tüccar Caterino Zeno'nun Seyahatname'si, Giovanni Angiolello'nun Seyahatname'si ve Giovanni Rota'nın Raporu'nun İngilizce ilgili bölümleri ile Farsça ve Türkçe çevirilerini ve her birinin ayrıca analizi sundum.
Açar sözcükler: Şah İsmail, Kızılbaş, Savaş suçları, Avrupalı seyahetnameler, matrisid
According to the standards of his time, Shah Ismail was considered a bloodthirsty murderer, and by today's standards, he would be seen as a ruthless sadist who brutally killed his own mother. Several contemporary European sources, such as The Travelogue of The Anonymous Merchant, The Travelogue of The Venetian Merchant Caterino Zeno, The Travelogue of Giovanni Angiolello, and The Report of The Doctor Giovanni Rota, provide valuable first-hand information about the merciless murder of Shah Ismail's own mother and the barbaric massacre of humans and animals, along with many other cruelties and atrocities he committed during the occupation of Tebriz in 1501. These first-hand sources, published in German, Italian, French, and Latin languages in Europe, hold great credibility and importance. They provide authentic information about Shah Ismail's youth, and the early years of his rule. Many of these works were written by eyewitnesses to the events, and some are contemporary official reports. Contrary to the Persian sources about the youth and early years of Shah Ismail's rule, which are written towards the end of his life, primarily rewrite history, censoring certain historical facts, and are actually official narratives and propaganda of the Kızılbaş state. According to these firsthand European sources, when Shah Ismail occupied Tebriz, the people of the city did not show any resistance. Despite this, he looted the city and massacred over 20,000 ordinary people, as well as the nobles and professionals, using various brutal methods such as beheading, cutting bodies in half, burning people alive, and putting individuals in a cage and blowing it up. Shah Ismail who was raised and indoctrinated during his childhood by priests of Armenian Akhtamar – Akdamar Church of Lake Van, fanatically hated the Turkomans (the general name for tribal Turks, non-Ottoman Turks, as well as Turkish rulers, chiefs and lords in Iran, the Caucasus, the Middle East, Anatolia, and the Balkans) and the Sunnis. Because of this, as he had done in Caucasia, he employed insane barbarity and sadistic violence against the Turkomans during occupation of Tebriz. He beheaded all the nobles, relatives, and court members of Akkoyunlu, including men, women, and children. He even slaughtered pregnant Turkomans with their unborn fetuses. He lined up hundreds of sex workers and thieves, then cut each body in half. Afterwards, in an attempt to further insult and belittle Turkoman chiefs and lords, he burned their bodies along with the severed heads of the sex workers and thieves. He also killed the dogs of Tebriz. Shah Ismail destroyed the tombs of Sultan Yakub and the Beys of Akkoyunlu. He opened the graves of the Turkoman noyans - generals who participated in the battle against Şeyh Haydar, took out their bodies and bones, and burned them in the market square of Tebriz and scattering their ashes in the air. Then he ordered for his mother, Helime Biki - Âlem Şah Begüm, to be brought to him. She was the sister of Yakub Bey Akkoyunlu, and after the murder of Şeyh Haydar, she was married to a Turkoman bey. Both of these two kinship ties of his mother with the Akkoyunlus, were considered unforgivable crimes in Shah Ismail's opinion. Âlem Şah Begüm courageously scolded her teenage son for his atrocities against the Turkoman and the people of Tebriz. Ismail was furious at this reprimand. He cursed his mother and, after insulting and disrespecting her in every possible way, he brutally killed her. Some sources suggest that he did so with his own hands, cutting off her head. The bloodshed and savagery that Shah Ismail displayed in Tebriz and the atmosphere of terror he created were, so intense that the people of Tebriz and the surrounding regions totally lost their courage and bravery to resist. Out of fear for their lives, they completely surrendered to him, as they only had two options: either become a Persian-Arab Shia or be torn to pieces by the sword and die a horrible death. The Turkoman Genocide, initiated by Shah Ismail, continued throughout the rule of the Kızılbaş dynasty, leading into the extermination of the Turkoman population in southeastern Anatolia, as well as in certain regions of northwestern and western Iran and northern Iraq. This resulted in the Kurdification of these areas, as well as the Shiification of all and Farsification – Persianization, Kurdification, Lekificiaton and Goranification of most of the Kızılbaş Turks who migrated from Anatolia to Iran. Additionally, this marked the complete eradication of Turkish Islam and Turkish Alevi religion from Iran and Türkili. Another important feature of these primary sources is that in most cases they use the correct and original forms of the names of religious and political movements, such as "Sophy" (Sofu) meaning "Kızılbaş King", and the title of Shah Ismail in contrast to the Sultan title of the Ottomans; "Soffi, Soffica" (Sufi) referring to Turkish Alevis in contrast to the Twelver Imamis or Shias; "Suffaveans, Suffaveism" (Sufevi, Sufeviye), in relation to the Kızılbaş political sect; and "Kızılbaş" referring to Alevi Turkomans from Anatolia who were loyal to Shah Ismail and the state they established. As a general rule, when translating these old European sources into Persian, four different concepts and names "Sofu", "Sufi", "Sufevi", and "Kızılbaş" are translated as the blanket term "Safawi, Sefevi". However, this translation is completely wrong and misleading. The term "Safawi, Sefevi" is a baseless fabricated name and misnomer that was later coined by Persian and European authors to obscure the Turkish ethnic and Turkish Alevi religious identity of the Kızılbaş Turks. The Kızılbaş themselves have never referred to their political movement and religious sect, or their state, as Safawi, Sefevi. In this article, I have provided the relevant parts of The Travelogue of The Anonymous Merchant, The Travelogue of The Venetian Merchant Caterino Zeno, The Travelogue of Giovanni Angiolello, and The Report of Giovanni Rota in English, along with their Persian and Turkish translations, as well as an analysis of each text.
Keywords:
Shah Ismail, Qizilbash, War crimes, European travelogues, matricide
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
مقدمه
شاه اسماعیل شخصیتی خون‌آشام و سادیست، نه تنها بنا به استانداردهای امروزی، بلکه بنا به معیارهای زمان خود حتی همه‌ی ازمنه و تاریخ بشری است. این شخصیت مغزشویی و اندوکترینه شده در کودکی توسط کلیسا و کشیشان ارمنی در جزیره‌ی آقتامار دریاچه‌ی وان، مادر خود را هم به طرزی وحشیانه به قتل رسانده است. مادرکشی (Matricide) تقریباً همیشه توسط فرزندان پسر، جنایتی است که در میان حکام هم – اگرچه بسیار نادرتر از پدرکشی و فرزندکشی و برادرکشی - دیده شده است. مشهورترین آن‌ها قتل آماستریس ملکه‌ی هراکلیا توسط دو پسرش در ٢٨٤ قبل از میلاد، قتل کلئوپاترای سوم توسط پسرش پتولئمی دهم در ١٠٢ قبل از میلاد، و قتل آگریپپینا توسط نرون امپراتور روم در سال ٥٩ قبل از میلاد است.
در چندین منبع اوروپایی وقت، از جمله سفرنامه‌ی تاجر گمنام[1]، سفرنامه‌ی کاترینو زنو تاجر ونیزی[2]، سفرنامه‌ی جییووانی آنجییولئللو[3]، گزارش طبیب جییووانو روتا[4]، .... ماجرای قتل مادر شاه اسماعیل توسط او حین کشتار و قتل عام انسان‌ها و حیوانات که او به هنگام تصرف و اشغال تبریز در سال ١٥٠١ به راه انداخت ثبت شده است. از این منابع اولیه، فقط سفرنامه‌ی کاترینو زنو که ٢٥ سال بعد از فوت شاه اسماعیل و یا ٤٨ سال بعد از اشغال و قتل عام در تبریز توسط او منتشر شده، مقتول را به صورت نامادری شاه اسماعیل نوشته، و بقیه او را حلیمه بیکی مشهور به عالم‌شاه بیگوم و یا خاتون (Alemşah Beygüm / Hatun, Helime Biki) مادر تنی شاه اسماعیل ذکر کرده‌اند. تاریخ‌نگاری آزربایجانی و منابع علویان تورک تورکیه که ادعاهای آن‌ها در باره‌ی صفویان عموماً مخدوش و اغلب وارونه‌نویسی و خیال‌بافی است، بدون ارائه‌ی هیچ دلیل و سند و ... ادعا می‌کنند شاه اسماعیل نامادری خود را به قتل رسانده است، نه مادر تنی خود را. طبق صاحبان این ادعا که حتی نام آن سلسله که «قیزیل‌باشیه» و اسم آن طریقت که «صوُفَویه» و عنوان پادشاهانش که «صوْفوُ» بود را هم به اسم و عنوان جعلی و غلط «صفوی» و «صوفی» تغییر داده‌اند، مادر تنی شاه اسماعیل در ٦٢ ساله‌گی در اردبیل مرده است.
حال آن که شاه اسماعیل که در کودکی توسط کلیسا و کشیشان ارمنی در جزیره‌ی آقتامار دریاچه‌ی وان مغزشویی و اندوکترینه شده بود، شخصیتی به شدت فاناتیک و متنفر از تورکمانان و سنی‌ها، که آق‌قویون‌لوها هر دوی آن‌ها بودند، بود و علاوه بر تورکمانان و سنی‌ها، متفقین و دوست‌داران آن‌ها را هم – حتی اگر از خویشاوندان خودش بودند – بدون کوچک‌ترین ملاحظه و بی مهابا به قتل می‌رساند. ازدواج مادر تنی او با یک امیر تورکمان، سنّی، و آق‌قویون‌لو که در جنگی که منجر به قتل پدرش شد هم شرکت کرده بود، بی شک در نظر اسماعیل نوجوان جرم و گناهی نابخشودنی بود.
در این مقاله ترجمه‌ی کلمه به کلمه‌ی قسمت‌های مربوطه‌ی منابع مذکور و متن ترجمه‌ی انگلیسی آن‌ها را در آخر مقاله داده‌ام.
خلاصه‌ی داده‌های منابع ونیزی در باره‌ی مادرکُشی شاه اسماعیل:
١- سفرنامه‌ی تاجر گمنام.
ان منبع به سبب هم‌زمانی و حضور مولف در حین این ماجرا در تبریز، و این که وی در کتاب خود اکیداً از نقل روایات بی پایه و اغراق اجتناب کرده، دارای اهمیت و وثوق فوق‌العاده است.
قتل عام انسان‌ها و سگ‌ها در تبریز توسط شاه اسماعیل اول: تاجر گمنام می‌گوید شاه اسماعیل به هنگام اشغال و تصرف کردن تبریز، علی رغم آن که مردم هیچ گونه مقاومتی از خود نشان نه‌دادند به کشتار و قتل عام اهالی پرداخت. تمام خویشاوندان و منسوبین به سلطان یعقوب آق‌قویون‌لو را از دم شمشیر گذراند، حتی زنان باردار و حامله با جنین‌ها در رحمشان را سلاخی کرد. مقبره‌ی سلطان یعقوب و دیگر سران و سرداران آق‌قویون‌لو در تبریز را گشوده و اجساد و لاشه‌های آن‌ها را بیرون آورد و استخوان‌هایشان را سوزاند. سپس سی‌صد کارگر جنسی که در خدمت اعیان و درباریان در تبریز بودند را به صف کرده و تنها و بدن همه را به دو شقه و دو نیمه کرد. بعد از آن هشت‌صد نفر از اشراف منسوب به و پرورده‌ی الوند میرزا آق‌قویون‌لو را سر برید. او به سبب آن که سلطان یعقوب آق‌قویون‌لو سر بریده‌ی شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل را جلوی سگان انداخته بود، تمام سگ‌های تبریز را هم کشتار کرد. تاجر گمنام تاکید می‌کند این‌ها تمام ماجرا نیست و شاه اسماعیل حین تصرف و اشغال تبریز، مرتکب جنایات فجیع بسیار دیگری شد.
مادرکُشی شاه اسماعیل: تاجر گمنام که خود شاهد عینی ماجرا در تبریز بود می‌گوید شاه اسماعیل پس از آن به دنبال مادر خود فرستاد. وی می‌گوید مادر شاه اسماعیل نسبتی با سلطان یعقوب آق‌قویون‌لو داشت که او از آن نسبت آگاه نیست. اما شاه اسماعیل این را می‌دانست. پس از آوردن مادرش به حضور شاه اسماعیل، او متوجه شد که مادرش بعد از مرگ پدرش شیخ حیدر با یک امیر تورکمان طرف‌دار آق‌قویون‌لو که در جنگ دربند حضور داشت ازدواج کرده است. شاه اسماعیل که این رفتار مادرش را بی ارزش شمردن پدرش می‌دانست به هر طریقی که می‌توانست به مادر خود توهین و بی احترامی نمود، به او فحاشی کرده دشنام داد و امر کرد سر مادرش را در مقابل چشمانش به‌بُرند.
تشبیه شاه اسماعیل به نرون: تاجر گمنام می‌گوید در تاریخ جهان بعد از نرون تا امروز هرگز ظالمی به این حد خون‌خوار و خون‌آشام وجود نه‌داشته است. تشبیه شاه اسماعیل به نرون پنجمین امپراتور روم که سمبول ظلم و جنایت‌کاری، اسراف و انحطاط اخلاقی می‌باشد، علاوه بر خون‌آشامی و ظالم بودن، از جهات مشابه دیگر هم موجه است[5]. نرون در ١٣ ساله‌گی به فرزندخوانده‌گی کلودییوس امپراتور روم در آمده بود. مانند شاه اسماعیل که در سن ١٣ ساله‌گی از طرف یک کشیش ارمنی در جزیره‌ی آقتامار دریاچه ی وان به عنوان فرزندخوانده تربیت و پرورده شد. تشابه بزرگ‌تر در آن است که همانند شاه اسماعیل که مادر خود را به قتل رساند، نرون هم بنا به مورخان رومی دستور قتل آگریپینای کوچک - مادر و زمانی معشوقه‌اش - را صادر کرده بود. نرون قصد داشت مادرش را مسموم، سپس جسد او را با خراب کردن یک سقف بر رویش له کند و یا در یک قایق که غرق می‌شود گذاشته به قعر دریا به‌فرستد. اما چون موفق به این کار نه‌شد، عاقبت مادر خود را اعدام کرد و مرگ او را به صورت خودکشی عرضه نمود .... [6]
شاه اسماعیل مادر تنی خود را کُشت: بر اساس متن فوق‌العاده مهم و موثق تاجر گمنام که در آن زمان در تبریز شخصاً حضور داشت مقتول، مادر تنی شاه اسماعیل در سن ٤١ ساله‌گی‌اش است:
-تشبیه
شاه اسماعیل به نرون توسط تاجر گمنام روشن‌گر است. زیرا نرون هم مادر تنی - و
نه نامادری - خود را به قتل رسانده بود.
-تاجر
گمنام که در کتاب خود به طور بسیار جالبی جزئیات را هم ذکر می‌کند – مانند دلیل
کشتار سگ‌ها توسط شاه اسماعیل و نفرت قیزیل‌باش‌ها از سگ‌ها – در صورتی که این
زن، نامادری شاه اسماعیل بود، بی شک همچو مساله‌ی مهمی را ذکر می‌کرد.
- تاجر گمنام در نوشته‌اش با اضافه کردن یک «خود» به مادر، در ترکیب «مادرِ خودِ شاه اسماعیل» (ترجمه‌ی انگلیسی: his own mother، به ایتالیایی: sua stessa madre) و اجتناب از کاربرد فورم «مادرِ شاه اسماعیل» (ترجمه‌ی انگلیسی: stepmother، به ایتالیایی: matrigna)، بر تنی بودن مادر او تاکید کرده است.
بلاسی Blasi: تاجر گمنام می‌گوید شاه اسماعیل هشت‌صد «بلاسی حریص و طماع» را هم که توسط الوند میرزا آق‌قویون‌لو پرورده شده بودند گردن زد. به نظر دوکتور نوائی «بلاسی»، محرف کلمه‌ی «ملازم» عربی است. اما من این نظر را صحیح نه‌می‌دانم. به نظر من در این باره دو احتمال مطرح است:
١-«بلاسی» محرف «اولاچی» که آن هم مخفف اولاق‌چی تورکی به معنی پیک و
قاصد است می‌باشد. روند تحریف این کلمه‌ی تورکی چنین است:
Ulaqçı → Ulaçı → Ulaci → Vlasi → Blasi
در تائید نظر فوق، در گزارش طبیب جییووانو روتا هم این کلمه با املای (Ulachi) نوشته شده
است. هر چند ویللئم فلور مترجم انگلیسی آن گزارش، این کلمه را به درستی قاصد و پیک
معنی کرده، اما آن را مرتبط با ولاسی Vlasi،
ولاچی Vlachi (دستهای از
رومن‌ها در والاشییا Wallachia)
دانسته، که صحیح نیست.
٢-در ایتالیا – ونیز و اسپانیای قرون وسطی و بعد از آن، «بلاسی» نام خانواده‌های اعیانی و اشراف و بارون‌های متعددی بود که از خود شوالیه‌گری و سالیشیرلیق – سلح‌شوری برجسته‌ای نشان داده بودند. بسیاری از بلاسی‌ها دارای نشان و علائم رسمی خانواده‌گی هم بودند[7]. احتمالاً تاجر گمنام ونیزی اولاچی تورکی را به سبب شباهت به ولاچی – ولاسی به صورت «بلاسی» نوشته است.
٢- سفرنامه‌ی کاترینو زنو تاجر ونیزی.
این دومین منبع است که به قتل مادر شاه اسماعیل توسط او اشاره کرده است.
تاراج و خون‌ریزی‌های شاه اسماعیل در تبریز. کاترینو زنو می‌گوید شاه اسماعیل هنگامی که به تبریز وارد شد با هیچ مقاومتی روبرو نه‌گشت. با این‌همه شهر را غارت و تاراج نمود. او تمام تورکمانان آق‌قویون‌لو را قتل عام کرد. قبرهای سلطان یعقوب و سرداران و امیران تورکمان آق‌قویون‌لو را گشود و جسدهایشان را در میدان بازار تبریز سوزاند. قبل از سوزاندن اجساد بزرگان تورکمان، دویست کارگر جنسی زن مرتبط با دربار و اعیان آق‌قویون‌لو و چهار صد دزد را هم به صف کرد و همه را دو شقه نمود. و برای توهین به و تحقیر کردن بیشتر سران و سرداران تورکمان، دستور داد تا جسد ایشان را همراه با سر بریده‌ی آن کارگران جنسی و دزدان مظلوم یک‌جا به آتش به‌کشند، تا نشان دهد سران و سرداران تورکمان همانند کارگران جنسی و دزدها - به زعم او - پست و فرومایه و رذیل هستند.
بریدن سر نامادری شاه اسماعیل در مقابل چشمانش به امر او. زنو می‌گوید شاه اسماعیل با کشتاری که در تبریز نمود، تطمین و ارضا نه‌شد. به همین دلیل امر کرد تا نامادری‌اش را – که بعد از قتل پدرش با یک اشراف بزرگ طرف‌دار سلطان یعقوب آق‌قویون‌لو ازدواج کرده بود - پیش او بیاورند. پس از آن به او فحاشی و به راه‌های مختلف توهین و بی احترامی کرد و در عاقبت فرمان داد سر او را در مقابلش به‌بُرند.
انقیاد مردم به شاه اسماعیل به سبب وحشت از خون‌ریزی‌های او. کاترینو زنو می‌گوید بعد از این کشتار و خون‌ریزی در تبریز و متعاقب آن تصرف قلعه‌ی آلینجاق بود که مردم اطراف تبریز هم که از جنایات شاه اسماعیل و جوّ تروری که آفریده بود به شدت ترسیده و وحشت‌زده شده بودند به او اعلام انقیاد و بیعت کردند. به واقع عمده‌ترین و بلکه تنها دلیل گراییدن مردم قلم‌روی قیزیلباش به شیعی امامی فارسی – عربی، مخیر بودن آن‌ها صرفا به انتخاب از میان دو شق «شیعی شدن» و «مرگ فجیع» بود.
عنوان «صوفو». نکته‌ی جالب توجه دیگر در نوشته‌ی کاترینو زنو، ثبت عنوان تورکی جدید «صوْفوُ» Sofu توسط او است که شاه اسماعیل برای خود و به معنی پادشاه، و در مقابل سلطان عوثمان‌لی، انتخاب کرد. صوفو عنوان جدید برای پادشاهان سلسله‌ی قیزیلباش، در فارسی به اشتباه به صورت صوفی نوشته و ترجمه می‌شود.
٣-سفرنامه‌ی جییووانی مارییا آنجییولئللو:
جییووانی مارییا آنجییولئللو هم، در سفرنامه‌ی خود به ماجرای قتل عام مردم تبریز توسط شاه اسماعیل به هنگام اشغال آن شهر و دیگر وحشی‌گری‌های او، از جمله کشتن مادر تنی‌اش اشاره، و نکاتی بکر در باره‌ی آن‌ها را بیان کرده است.
شاه اسماعیل از همان بدو ورود به تبریز نهایت بی رحمی را در حق مردم اعمال کرد. آنجییلئللو چند نمونه‌ی معدود از وحشی‌گری‌های شاه اسماعیل به هنگام اشغال تبریز را در اثر خود برشمرده است. بنا به او شاه اسماعیل به محض ورود به تبریز اشغال شده، آن چنان سخت‌گیری کرد که همه‌ی اهالی در وحشت مرگ‌باری فرو رفته و جرات به مقاومت نه‌کردند. او مخصوصاً به جناح مخالف یعنی آق‌قویون‌لو نهایت بی رحمی را نشان داد. بسیاری از مردم عادی، حکیمان، زنان و کودکان را تکه پارچه و بیش از بیست هزار نفر را کشتار کرد. دستور داد استخوان‌های بزرگان تورکمان را از قبر در آورده به‌سوزانند. و نهایتاً مادر تنی خود را به دلیل این که از آق‌قویون‌لوهاست به قتل رساند.
کُشتن مادر تنی خود: آنجییولئللو در صفحه‌ی ١٠٥ صراحتاً ذکر می‌کند شاه اسماعیل مادر تنی خود را به قتل رسانید. زیرا گویا مادرش پس از تولد اسماعیل می‌خواسته او را به‌کُشد (نوزادکُشی مادران مبتلا به روان‌پریشی پس از زایمان ؟، نگاه کنید به بند زیر). ذکر این روایت در باره‌ی تلاش مادر شاه اسماعیل برای کُشتن او بعد از زائیده شدنش، کوچک‌ترین ابهام در باره‌ی تنی بودن این مادر و نامادری نه‌بودنش را بر طرف می‌کند. شاه اسماعیل، بر خلاف ادعای بعضی، مادر تنی خود را به قتل رسانده است. دلیل دیگر مادرکُشی شاه اسماعیل آن بود که مادر تنی او از خاندان آق‌قویون‌لو، و به سبب همین خویشی با آق‌قویون‌لوها به نظر شاه اسماعیل دشمن ذاتی و خصم او بود. آنجییولئللو قبلاً در صفحه‌ی ١٠٢ ذکر کرده است هنگامی که اسماعیل نوجوان و برادرانش به جزیره‌ی آقتامار در دریاچه‌ی وان تبعید می‌شدند، مادر تنی شاه اسماعیل به تبریز فرستاده شد، جایی که بعداً وی با یک امیر آق‌قویون‌لو ازدواج کرد. با این وصف مادر تنی شاه اسماعیل، هم از طر ف پدرش و هم از طرف شوهرش با آق‌قویون‌لوها خویشاوندی داشت. خویشاوندی دوطرفه‌ی نسبی و سببی که سبب قتل او توسط فرزندش شاه اسماعیل شد.
بهانه‌های شاه اسماعیل برای کُشتن مادرش: ادعای تلاش مادر تنی شاه اسماعیل برای کُشتن وی پس از زائیده شدنش، در صورت صحت می‌تواند یک مورد بسیار نادر بیماری «نوزادکُشی مادران مبتلا به روان‌پریشی پس از زایمان» باشد. دو سوم زنانی که پس از زایمان فرزندان خود را می‌کُشند از روان‌پریشی پس از زایمان رنج می‌برند. از طرف دیگر در میان مادران مبتلا به روان‌پریشی پس از زایمان، حدود ٥ درصد اقدام به خودکُشی کرده و ٤ درصد نوزادکُشی می‌کنند[8].
اعلام بیعت و سرسپرده‌گی مردم وحشت‌زده‌ی تبریز از ترس جان. کشتار و بی رحمی‌ای که شاه اسماعیل عامدانه در تبریز به نمایش گذارد و جو تروری که حاکم کرد آن چنان شدید و وحشت‌ناک بود که مردم از ترس جان، جرات و جسارت مقاومت را از دست دادند. تمام اهالی شهر از وحشت، قیزیل باش‌لیق یعنی سرپوش سرخ صوفویان را بر سرگذارده، قیزیلباش شدند. مناطق اطراف شهر هم از ترس به فرمان او گردن نهادند و اعلام بیعت و سرسپرده‌گی کردند. زیرا تنها آلترناتیو موجود دیگر، تکه و پارچه شدن با شمشیر بود.
گرائیدن تاراج‌گران به شاه اسماعیل به طمع ثروت‌اندوزی. آنجییولئللو می‌گوید دلیل گرائیدن بسیاری به شاه اسماعیل به سبب پخش شدن این مطلب بود که او غنایم به دست آمده حین تاراج و اشغال شهرها و روستاها را با دست و دلبازی بین افراد خود تقسیم می‌کند. این امر باعث می‌شد که بسیاری به طمع مال و یغماگری و تاراج ثروت‌ها، به شاه اسماعیل به‌پیوندند و «فدایی» او شوند: «سخاوت او با مردانش، آنان را فدایی او کرده است. و تعداد تقریباً باورنه‌کردنی از مردم به او پیوستند». در منابع دیگر هم به این پدیده اشاره شده است. از جمله در سفرنامه‌ی تاجر گمنام: «اسماعیل غنایم عظیمی از چادرها، اسب‌ها، اسلحه‌ها و غیره گرفت، در همان حال که همه‌ی سربازانش خود را از یغما و تاراج ثروت‌مند ساختند»، و در سفرنامه‌ی کاتئرینو زئنو: «و اسماعیل که به شهرت زیادش، چنان لشکر بزرگی را از دم شمشیر گذراند، فرمان داد تا همه‌ی غنایم را جمع کنند و بین افرادش تقسیم کرد، بی آن که حتی یک چیز برای خود برداشته باشد».
پرسیدن شاه اسماعیل از رسوم کشورد‌اری یونانی: آنجییولئللو می‌گوید قبل از حمله به تبریز و اشغال آن، شاه اسماعیل از مشاورانش در باره‌ی روش رفتار اشغال‌گران یونانی در سرزمین پرس سوال می‌پرسد. این مطلب دو چیز را نشان می‌دهد: ١-شاه اسماعیل واقف بود که مانند یونانیان، در تبریز یک نیروی اشغال‌گر است. ٢-شاه اسماعیل فاقد شعور ملی تورک، و دارای تربیتی مسیحی – ارمنی بود. بر خلاف تمام سلاطین تورک که اوردوها و عملیات نظامی و جنگی آن‌ها بر اساس تؤره‌ها و یوسون‌ها و توزوک‌ها و یاساها و سنن سلاطین و اوردوهای تورک ماقبل خود طراحی و تنظیم می‌شد، شاه اسماعیل که شعور قومی تورک – تورکمان نه‌داشت، بی اطلاع از تؤره و یوسون و توزوک و یاساهای تورک؛ تاریخ یونانی و ایرانی و .... را به عنوان مبداء و ماخذ و منبع خود به کار می‌برد.
دیاربکر، شهر تورکمانان آق‌قویون‌لو: در سفرنامه‌های آنجییولئللو، هم‌چنین کاترینا زنو و تاجر گمنام و .... فرار الوند بیگ به آمد – آمید (دیاربکر) به عنوان مرکز و موطن سنتی تورکمانان آق‌قویون‌لو ذکر شده است. دیاربکر و مناطق پیرامون آن یکی از مراکز عمده‌ی تورکمان‌نشین سرزمین و مملکت موسوم به تورکمانیا، و از پایتخت‌های دولت تورک – تورکمان آق‌قویون‌لو، حتی در برهه‌هایی از زمان داخل در جوغرافیای «آزربایجان» (آزربایجان آناتولی) بود. این شهر و منطقه که اکنون به شهری کورد تبدیل شده اما تا اوایل قرن بیستم دارای جمعیت اکثریت مطلق و سپس اکثریت نسبی تورک بود، به لحاظ تاریخی ادامه‌ی سرزمین پیوسته‌ی تورک‌نشین در شمال غرب و غرب ایران (تورک‌ایلی) در آناتولی است[9]. تغییر دموگرافی این منطقه و اطراف آن از تورک – تورکمان به کورد، مانند بعضی از مناطق در شمال غرب و غرب ایران و شمال عراق، پدیده‌ای متاخر است که کشتارهای شاه اسماعیل و صفویان از تورکمان‌ها و تورک‌های سنی و علوی هم قسماً در آن دخیل بوده است.
٤- گزارش رسمی طبیب جییووانو روتا
تمام اثرهای فارسی در باره‌ی شاه اسماعیل مخصوصاً در باره‌ی نوجوانی و سال‌های نخستین حاکمیت او در اواخر حیاتش نوشته شده‌اند و بیشتر از واقعیات تاریخی، روایت رسمی و خیاطی شده‌ی دولت قیزیلباش را منعکس می‌کنند. اولین آثار در باره‌ی سال‌های آغازین حاکمیت شاه اسماعیل هم‌زمان با آن سال‌ها نه در ایران، بلکه در اوروپا منتشر شده است. به واقع نخستین اثر در باره‌ی شاه اسماعیل در جهان، در سال ١٥٠٢ در آلمان چاپ شده که ترجمه‌ی اطلاعات منابع ونیزی است. دومین اثر در باره‌ی او هم یک منبع ونیزی دیگر، تالیف «جییووانو (زوآن، یوهانس، ...) روتا» (Ioannes/Giovanno/Zuan Rota) است که وی آن را در سال ١٥٠٤ نوشته و به‌صورت ورق عریض (فورم پیشین روزنامه‌های بعدی) در سال ١٥٠٦ منتشر شده است[10]. این دومین اثر در باره‌ی شاه اسماعیل با عنوان «حیات صوفو، ....» (La Vita del Sophi) در همان سال‌ها در اوروپا به زبان‌های ایتالیایی (١٥٠٦، ١٥٠٨، ١٥٠٩، ١٥١٥)، فرانسه (١٥١١)، آلمانی (١٥١٥ دوبار)، لاتین (١٥٧٢) چندین بار تجدید چاپ شده است.
سنای ونیز در سال ١٥٠٤ به جییووانو روتا یک طبیب مقیم سوریه، ماموریت داد در باره‌ی شاه اسماعیل و حکومت او گزارشی رسمی تهیه کند. او هم یک گزارش مفصل و دقیق در این باره (La Vita del Sophi) تهیه و به دولت ونیز ارسال نمود. روتا در گزارش رسمی خود که خطاب به دوجه (شاه) ونیز لئوناردو لورئدان (Leonardo Laurentani/ Loredan) است تاکید می‌کند که برای نگارش آن تحقیقات بسیار و گسترده و عمیقی انجام داده، صرفاً مطالب موثق افراد معتبر و بسیار مطمئن و درست‌کار را ملحوظ، و روایات عامه‌ی مردم و غرض آلود و بی‌هوده‌گویی‌ها را حذف کرده است. گزارش روتا به سبب آن که رسمی است و تنها سه سال بعد از اشغال تبریز توسط شاه اسماعیل تالیف شده اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد.
تورکمان‌کُشی مهیب در ابعاد نسل‌کُشی: روتا مشخصاً به کشتار تورکمان‌ها و بی‌رحمی و خشونت فوق‌العاده‌ای که شاه اسماعیل در حق تورکمانان کرد اشاره و تاکید می‌کند او نه تنها مردان تورکمان، بلکه زنانشان و نیز کارگران جنسی شهر را، هر کدام را به روشی متفاوت (در منابع دیگر: با گردن زدن و سر بریدن، دو شقه و نیمه کردن بدن، زنده زنده سوزانیدن، در قفس گذاشتن و منفجر کردن، ....) کشتار کرد. ابعاد این بی‌رحمی و بیداد شاه اسماعیل آن چنان بود که تورکمان‌ها حتی با شنیدن نام «صوفو» (عنوان شاه اسماعیل) وحشت‌زده می‌شدند. مفهوم «تورکمان» در آن دوره علاوه بر قاراقویون‌لوهای علوی و آغ‌قویون‌لوهای سنی، تمام دیگر تورک‌های ایلی، تورک‌های غیر ایلی غیر عوثمان‌لی، و همه‌ی تورکان منسوب به شاخه‌ی شرقی اوغوزهای غربی در ایران و قفقاز و خاورمیانه و آناتولی و بالکان، و تورک‌های حاکم بر این مناطق را شامل می‌شد).
تخریب مقابر و سوزاندن استخوان‌های اموات: روتا می‌گوید شاه اسماعیل به منظور انتقام‌گیری مقبره‌ی سلطان یعقوب آق‌قویون‌لو را که بسیار باشکوه و زیبا، و در خور پادشاهی آن چنان بزرگ بود، تماماً تخریب و ویران کرد، به طوری که چیزی از آن باقی نه‌ماند. او استخوان‌های داخل قبور بزرگان تورکمان را بیرون کشیده سوزانید و خاکسترشان را بر هوا کرد. ویللئم فلور مترجم انگلیسی گزارش روتا در پانویس یادآوری کرده است که بنا به باربارو کونتارینی و دیگران، شاه اسماعیل مقابر شاهان و بیگ‌های آق‌قویون‌لو که در نبرد بر علیه شیخ حیدر شرکت داشته‌اند را گشود، استخوان‌هایشان را بیرون کشیده و سوزانید. طبق منابع دیگر فارسی (خواندمیر، قومی، ...) اسماعیل قبلا هم در باکو، در سال ١٥٠١ قبر دشمنان سولطان جنید را باز کرده و استخوان‌هایشان را سوزانده بود.
کُشتن مادر تنی به جرم انتقاد و سرزنش فرزند: بیانات روتا در باره‌ی کُشتن مادر اسماعیل نوجوان توسط او هیچ شکی باقی نه‌می‌گذارد که او مادر تنی اسماعیل بود. وی صراحتاً ذکر می‌کند مادر اسماعیل خواهر یعقوب بیگ بود. او هنگامی که نزد پسر خودش اسماعیل بود و از بی‌دادگری‌ها و وحشی‌گری‌های فرزندش در حق تورکمانان مطلع شد، در رفتاری جسورانه، ناشی از آن که مادر تنی اسماعیل و اسماعیل یک نوجوان بود، او را به خاطر این اعمال، شدیداً توبیخ و سرزنش کرد. اما اسماعیل به شدت از این نصیحت و عتاب مادرش عصبانی شد و بلافاصله او، مادر خودش را – بنا به بعضی با دستان خودش و با بریدن سرش – به قتل رساند.
از عواقب تورکمان‌کُشی شاهان صفوی: نفرت شاه اسماعیل و شاه تهماسب و شاه عباس حقیر از تورکمان‌ها آن چنان شدید و عمیق بود که علاوه بر انکار هویت تورکمانی خودشان در شجره‌سازی‌های جعلی‌شان، به تورکمان‌کُشی‌های سیستماتیک و متعددی (علاوه بر سنی‌کُشی، علوی‌کُشی، قیزیل‌باش‌کُشی، ....) منجر شد. تورکمان‌کُشی شاه اسماعیل و شاه تهماسب و شاه عباس حقیر، نقش مهمی در متوقف کردن روند تورک شدن ایران امروزی که در دوره‌ی جلایریان و ایل‌خانلیان و وارثان تورکمان آن‌ها قاراقویون‌لوها و آق‌قویون‌لوها به اوج خود رسیده بود؛ هم‌چنین خالی شدن جنوب شرق و جنوب آناتولی و قسمت‌های غربی تورک‌ایلی و غرب ایران و شمال عراق از تورکمان‌ها و کوردسازی آن مناطق داشت.
صوْفوُ و صوُفی: روتا شاه اسماعیل را «صوْفوُ» (Sophy)، طریقت «حیدریه»ی پدر او را «اردبیلی»، صوفویان (علویان تورک قیزیلباش) را «صوُفی» (Soffi, Soffica) و نام تورکی‌شان را «قیزیلباش» می‌خواند. وی با کاربرد دو املای متفاوت برای «صوْفوُ» به معنی شاه قیزیلباش و عنوان شاه اسماعیل و «صوُفی» به معنی طریقت صوفویه و یا علویان تورک قیزیلباش، فرق بین این دو را مشخص کرده است.
٥-نامه‌ی یکی از احفاد جهان‌شاه قاراقویون‌لو تورکمان
در یک نامه‌ی منحصر به فرد از یکی از احفاد جهان‌شاه قاراقویون‌لو تورکمان، نوشته شده در سال ١٥١٤ و یا یازده سال بعد از قتل عام تبریز توسط شاه اسماعیل اول، از «خاتون» زنی عالی‌رتبه مستقر در «عمارتِ عالی (قاپو)» در تبریز سخن می‌رود که به جرم ملاقات با [نماینده‌گان، طرف‌داران، متفقین؟] سلطان عوثمان‌لی، جمله‌گی [تورکمان‌ها و آق‌قویون‌لوها؟] همراه با دختر و پسرش، از دم تیغ گذرانده شدند: «تبریزده عمارتِ اوستون‌ده اولان «خاتون»و قیزیل‌باشِ لعین، «روم پادشاهی‌نا واریپ، بولوشدونوز» دییه، جمله‌سین.ی اوغلویلا و قیزی‌یلا قیلیج‌دان گئچیردی»[11]. «خاتون مستقر در عمارت عالی قاپو»، احتمالاً همان مادر تنی شاه اسماعیل است که پس از ازدواج با یک بیگ عالی‌رتبه‌ی آق‌قویون‌لو در تبریز، در عمارتِ عالی (اولو) قاپو – به تورکی «اوستون قاپی» متمکن شده بود.
در منابع متاخر و معاصر عوثمان‌لی
در
منابع متاخر و معاصر عوثمان‌لی هم به ماجرای قتل مادر شاه اسماعیل توسط او اشاره
می‌شود. مانند مقاله‌ای از علی امیری مولف عوثمان‌لی که در آن علت قتل مادر شاه اسماعیل
را، در توافق با گزارش رسمی جییووانو روتا، توصیه‌ی او به شاه اسماعیل به اعتدال
عنوان می‌کند: « شاه اسماعیل صفوی الوند میرزایا مقابل اولدوق‌دا، بیر گون‌ده اون‌بئش
بین آق‌قویون‌لو دلاوری قتل ائتمیش، آن‌دان ته‌بریزه توجه ائده‌ره‌ک، پیر و
جوان، عورت و اوغلان قیرخ بین مقداری آق‌قویون‌لویو دا یالنیز ته‌بریز شه‌هه‌ری‌نده
هلاک ائتمیش‌دیر. [اوزون] حسن خان ایله [گؤده‌جه] میرزه احمدده‌ن باشقا، امرا و
سلاطینی مقابری‌نده‌ن چیخاریپ اودا یاخمیش‌دیر. شاه اسماعیل بونونلا دا قناعت
ائتمه‌ییپ، که‌ندی‌سی‌نه توصیه‌ی اعتدال ائده‌ن والده‌سی‌نی ده‌که‌ندی اه‌لی‌یله قتل
ائتمیش‌دیر.... »[12].
١- قتل مادر شاه اسماعیل توسط او از سفرنامه‌ی تاجر گمنام
(ترجمه‌ی کلمه به کلمه از انگلیسی به فارسی توسط مئهران باهارلی)
«سپس یک سلاخی بزرگ از این بدبختان شروع شد، به طوری که در ساعت سوم، همه‌ی آن‌ها تکه تکه شده بودند. به جز الوند بیگ، که با تعداد معدودی از همراهانش به تبریز، جایی که خزائن و حرم خود را در آن جا نگاه می‌داشت، گریخت و از آن جا به آمید [دیاربکر] رفت. اسماعیل غنایم عظیمی از خیمه‌ها، اسب‌ها، اسلحه‌ها و غیره گرفت، در همان حال که همه‌ی سربازانش خود را از یغما و تاراج ثروت‌مند ساختند. او چهار روز در آن محل ماند تا نیروی تازه‌ای به قوای خود که با جنگیدن ناتوان شده بودند، به‌دهد.
و سپس به سمت شهر تبریز پیش‌روی کرد، جایی که آن‌ها با مقاومتی مواجه نه‌شدند، اما بسیاری از ساکنان شهر را قتل عام کردند. تمام خویشاوندان یعقوب سلطان (سلطان یعقوب آق‌قویون‌لو) به لبه‌ی شمشیر کشیده شدند، حتی زنان باردار با فرزندان متولد نه‌شده‌ی خود (با جنین در شکمشان) سلاخی شدند. مقبره‌ی یعقوب سلطان و بسیاری از امیران [تورکمان] را که در جنگ دربند – پدر اسماعیل در آن کشته شده بود -، حاضر بودند نبش قبر کرده و استخوان‌هایشان را سوزاندند. سپس سی‌صد کارگر جنسی عمومی – زن روسپی اعیان[13] را به صف کرده و بدن هر کدام را به دو شقه پاره کردند. بعد از آن هشت‌صد تن از «بلاسی»ها (اولاق‌چی‌ها و قاصدین؟، اعیان و اشراف؟) حریص را که زیر نظر آلموت [الوند میرزا آق‌قویون‌لو] پرورش یافته بودند، سر بریدند. آن‌ها حتی تمام سگ‌های تبریز را قتل عام کردند و مرتکب جنایات فجیع دیگر بسیاری شدند.
پس از این، اسماعیل به دنبال مادر خود - که به نحوی با یعقوب سلطان خویشاوندی داشت (که من نه‌توانستم کشف کنم به چه نحوی) فرستاد و چون دریافت که او با یکی از امیران حاضر در جنگ دربند ازدواج کرده بود، پس از دشنام دادن و فحاشی به وی، فرمان داد تا سر او را در برابرش بریدند. من شک دارم که از زمان نرون تا به حال، ظالمی به این حد تشنه به خون، هرگز در جهان وجود داشته باشد».
٢- قتل نامادری شاه اسماعیل توسط او از سفرنامه‌ی کاترینو زنو
(ترجمه‌ی کلمه به کلمه از انگلیسی به فارسی توسط مئهران باهارلی)
«و هرگز نبرد شبانه‌ی وحشتناک‌تری از این ثبت نه‌شده است. زیرا در تاریکی محض شب، تمام میدان جنگ با برق سلاح‌ها روشن می‌شد و در سراسر منطقه چکاچک و هیاهو و آشفته‌گی ناشی از فروپاشی و تارومار و کشتار شدن لشکری [آق‌قویون‌لو] آن چنان عظیم که قبل از تعقیب دشمن فرار کرد شنیده می‌شد. الوند بیگ که به سختی با معدودی از یاران خود فرار کرده بود به آمید بازگشت و در آن شهر به تحکیم موقعیت خود پرداخت. و اسماعیل که به شهرت زیادش، چنان لشکر بزرگی را از دم شمشیر گذراند، فرمان داد تا همه‌ی غنایم را جمع کنند و بین افرادش تقسیم کرد، بی آن که حتی یک چیز برای خود برداشته باشد.
روز دوم در برابر تبریز ظاهر شد، و چون با هیچ مقاومتی مواجه نه‌گشت آن را تصرف نمود و به غارت و تاراج [توسط سپاهیانش] واگذار و جناح مخالف [آق‌قویون‌لو] را تکه تکه کرد. و سپس برای گرفتن انتقام پدرش از سران و سرداران [تورکمان]ی که گفته می‌شد در جنگ دربند در مقابل شیخ حیدر بوده‌اند و در مرگ او دست داشته‌اند، دستور داد اجساد آن‌ها را از قبر بیرون آورده و در بازارگاه به‌سوزانند. و در همان حین که آن‌ها را به آن جا می‌بردند، صفی منتظم مرکب از دویست فاحشه و چهارصد دزد در مقابل آن‌ها ترتیب داد و چون می‌خواست هتک حرمت بزرگ‌تری به آن سران [تورکمان] به‌کند، امر کرد تا سرهای دزدان و فاحشه‌ها را بریده و با اجساد آن بزرگان به‌سوزانند.
و، [هنوز] تطمین و ارضا نه‌شده با این، فرمان داد تا نامادری خود را – که پس از مرگ پدرش با یک اشراف بزرگ که در همان عملیات دربند در طرف شاه [سلطان یعقوب آق‌قویون‌لو] قرار داشت ازدواج کرده بود –پیش او آوردند. اسماعیل به روی او دشنام و ناسزا گفت و به هر طریقی که می‌توانست توهین و بی احترامی نمود، و در نهایت فرمان داد که سر او را - چون که [به زعم او] زنی پست و بی ارزش بود – به انتقام ارزش اندکی که برای پدرش قائل شده بود بریده و از تن جدا کنند.
همه‌ی مردم و سران [نواحی] هم‌سایه - وحشت‌زده از تصرف تبریز و فروپاشی و تارومار شدن پادشاه-، بیعت و انقیاد خود را به اسماعیل فرستادند. .... زمانی که اسماعیل مالکیت این قلعه [آلینجا] را به دست آورده بود، خود را با عنوان جدید صوفو، پادشاه ایران اعلام کرد».
٣-مادرکُشی
توسط شاه اسماعیل از سفرنامه‌ی جییووانی آنجییولئللو
(ترجمه‌ی کلمه به کلمه از انگلیسی به فارسی توسط مئهران باهارلی)
اسماعیل که خود را فرمان‌روای این کشور [شیروان] کرده بود، قلعه‌ای به نام پوکوسکو [؟] را بر سر راه تبریز، محلی بسیار پر ثروت، محاصره کرد و با حمله آن را گرفت و تمام غنایمی را که در آن جا پیدا کردند به سپاهیان خود داد. از این رو، در خارج آوازه درافتاد که اسماعیل، پسر شیخ حیدر سرزمین‌های از دست رفته‌ی پدر را بازیافته، و این که سخاوت او با مردانش، آنان را فدایی او کرده است. و تعداد تقریباً باورنه‌کردنی از مردم به او پیوستند. پس، با حدود چهل هزار مرد تحت فرمانش، تصمیم گرفت به تبریز لشکرکشی کند.
قبل از این که به راه بیفتد، پرسید هنگامی که یونانیان امپراتوری پرس را در دست داشتند چه کردند. و با شنیدن این که آن‌ها هیچ آسیبی به کشور نه‌می‌رساندند و با همه مهربانی می‌کردند، به تبریز لشکر کشید. و [اما در رفتاری معکوس] چندان سخت‌گیری کرد که همه در وحشت مرگ‌باری قرار گرفتند و کسی جرأت نه‌کرد علیه او اسلحه بردارد.
الوند که در آن زمان شاه بود، چون دید که نه‌می‌تواند از خود در برابر قهر دشمن دفاع کند، تصمیم به فرار گرفت. و با بردن هم‌سر و گنج خود به آمیت (آمد)، شهر سابقش رفت.
بنابراین، در سال ١٤٩٩، در همان سال و شش ماه پس از شروع جنگ، «صوْفوُ» [عنوان شاه اسماعیل] خود را سرور تبریز کرد. در بدو ورود، او نهایت بی رحمی را نسبت به جناح مخالف [آق‌قویون‌لو] به کار برد. چنان چه بسیاری از مردم، حکیمان، زنان و کودکان را تکه تکه و ریز ریز کرد. به همین دلیل، همه‌ی نواحی اطراف به او بیعت کردند، و تمام شهر نشان او را که قفطان - قافتان[14] قرمز بود پوشیدند. در این جنگ بیش از بیست هزار نفر [از اهالی تبریز] کشته شدند. آن گاه فرمان داد استخوان‌های چند تن از بزرگان که قبلاً مرده بودند را از خاک بیرون آورده و سوزانده شود.
او مادر خودش را هم کشت، زیرا همان‌طور که به او گفته شده بود، به یاد می‌آورد که مادرش پس از تولد اسماعیل می‌خواست او را به‌کشد، و هم‌چنین به این دلیل که او از جناح مخالف [آق‌قویون‌لو] بود. ( …مادر در تبریز ماند و برای دومین بار با امیری [آق‌قویون‌لو] که دشمن شوهر سابقش [شیخ حیدر] بود ازدواج کرد. ص ١٠٢)
٤-اسماعیل نوجوان مادر تنی‌اش را با دستهای خود سربرید،
از گزارش جییووانو روتا به مجلس سنا - دولت ونیز
(ترجمه‌ی کلمه به کلمه از انگلیسی به فارسی توسط مئهران باهارلی)
«او ارتشی کوچک جمع نمود (اگر کسی به‌خواهد ٧٠٠ نفر را یک ارتش به‌خواند) و به سمت شهری به نام شماخی که چندان دور از مرز او نه‌بود لشکرکشی کرد. …. او به طور غیر منتظره‌ای بلافاصله پیروز شد، آن شهر را غارت کرد و با آتش و شعله سوزاند. نه این که آن را با مردانی که همراه او بودند به طور معجزه‌آسایی (با توجه به این که آن شهر و سرزمین می‌بایست به اندازه‌ی کافی [توانایی] مقاومت در برابر یک ارتش بزرگ و قدرت‌مند با بیش از سه هزار سوار را داشته باشند) به‌گیرد.
پس از پیروزیش در شاماخی، ارتش او به لحاظ اندازه، چه پیاده و چه اسب، به حدی افزایش یافت که به حدود یک هزار یا کم‌تر رسید و برای آمدن به اصیل‌ترین شهرْ تبریز، پایتخت پادشاهی ایرانیان تقویت شد. تا جسورانه به الوند بیگ که در آن زمان پادشاه بود حمله کرده و با او به‌جنگد.
[اسماعیل] غیر از پیاده، یک لشکر پنج هزار اسبی داشت. او شهر را شکست داد و درهم شکست و حاکمیت بر تبریز را به دست آورد. و در آن جا – [این خبر] تائید شد - بزرگ‌ترین خشونت و بیداد را در حق تورکمان‌ها (سربازان این سرزمین این گونه نامیده می‌شوند)، و نه تنها در مورد مردان، بلکه در مورد زنان و کارگران جنسی هم مرتکب گشت. او همه‌ی آن‌ها را به طرق مختلف کُشت.
و چون نه‌توانست از دائی‌اش یعقوب بیگ - از طرف مادرش - انتقام به‌گیرد، زیرا مرده بود و همان طور که قبلاً گزارش کرده‌ام پدر [اسماعیل] را کشته و سرزمین او را گرفته بود، به مقبره‌ی او که بسیار با شکوه و زیبا بود – چنان‌چه شایسته‌ی چنین پادشاهی است – [و چندین شاه در آن جا دفن بودند] رفت، آن را کاملاً با خاک یکسان و خراب و متلاشی کرد، به طوری که هیچ نشانی از آن باقی نه‌ماند. او استخوان‌ها را از قبور بیرون کشیده همه را سوزاند و خاکستر آن‌ها را بر باد داد. (بنا به باربارو کونتارینی، .... مقابر شاهان و بیگ‌های آق‌قویون‌لو که در جنگ بر علیه سولطان حیدر که در آن کشته شد اشتراک داشتند، باز و استخوان‌هایشان سوزانیده شد. ... بنا به خواندمیر و قومی، اسماعیل قبلاً هم در سال ١٥٠١ وقتی که در باکو بود، دشمنان سولطان جنید را نبش قبر کرده بود. ویللئم فلور. مترجم انگلیسی).
هنگامی که مادرش، خواهر یعقوب بیگ که با پسر خودش اسماعیل [در تبریز] بود، از این موضوع مطلع شد، جسارت نشان داده - هم به خاطر این که او پسرش بود و هم به دلیل این که هنوز یک نوجوان بود-، او را به خاطر این عمل شدیداً توبیخ و سرزنش کرد. او [اسماعیل] این مجازات را چنان سخت و آزاردهنده دید که فوراً فرمان داد مادرش را گرفتند و کُشتند. بعضی می‌گویند که او [اسماعیل] با دستان خودش وی [مادر تنی‌اش] را کُشت.
به دلایل فوق [بیداد و خشونت و خون‌آشامی و ویران‌گری فوق‌العاده‌ی اسماعیل نوجوان] روز به روز ارتش او بزرگ‌تر، و جسورتر و قدرت‌مندتر شد. به دلیل ظلم و بی رحمی فراوانی که او در حق تورکمان‌ها و خویشاوندانشان کرد، آن‌ها [تورکمان‌ها] از نام «صوفو» [شاه‌اسماعیل] بسیار وحشت داشتند».
TÜRKÇE MOT-A-MOT ÇEVİRİLER
1-"Bir Tüccarın İran'daki Seyahatleri.", s. 190-191
".... Sonra bu zavallı bedbahtlara yönelik büyük bir katliam başladı, öyle ki saat üçte hepsi parçalara ayrıldı, sadece birkaç arkadaşıyla birlikte hazinelerinin ve hareminin saklandığı Tebriz'e oradan da Amit'e kaçan Elvent hariç. İsmail çadır, at, silah vb. gibi büyük bir ganimet elde ederken, bütün askerleri de ganimetlerle zenginleşti. Savaştan yorulan birliklerini tazelemek için dört gün orada kaldı.
Daha sonra Tebriz şehrine ilerlediler. Burada hiçbir direnişle karşılaşmadılar, ancak sakinlerinin çoğunu katlettiler. (Akkoyunlu) Yakup Sultan'ın tüm akrabaları kılıçtan geçirildi, hatta hamile kadınlar bile doğmamış çocuklarıyla birlikte katledildi. İsmail'in babasının öldürüldüğü Derbent Savaşı'nda hazır bulunan Yakup Sultan'ın ve birçok (Akkoyunlu) beyin mezarları açıldı ve kemikleri yakıldı. Üç yüz fahişe sıraya dizildi ve bedenleri ikiye parçalandı. Daha sonra (Akkoyunlu) Elvent'in emrinde yetişen açgözlü ulakçıların sekiz yüzünün başı kesildi. Tebriz'deki bütün köpekleri bile katlettiler ve daha birçok zulüm yaptılar.
Bundan sonra İsmail, Yakup Sultan'la bir şekilde akraba olan (hangi şekilde olduğunu keşfedemedim) kendi annesini çağırttı. Onun, atası ile Derbent savaşında hazır bulunan Beylerden biriyle evlendiğini öğrendi. Annesini sövdükten sonra gözünün önünde kafasının kesilmesine emretti. Nero'nun zamanından bu yana bu denli kana susamış bir tiranın var olup olmadığından şüpheliyim. "
2- CATERİNO ZENO, CATERİNO ZENO TARAFINDAN İRAN'DA SEYAHATLER. BARBARO VE CONTARİNİ TARAFINDAN TANA VE İRAN'A SEYAHATLERDE. 15. VE 16. YÜZYILLARDA İTALYANLARIN İRAN SEYAHATLERİNİN BİR ANLATISI. 139-207. Londra: Hakluyt topluluğu.”, s. 51-53:
“Ve hiçbir zaman bundan daha korkunç bir gece savaşı kaydedilmemiştir; Çünkü gecenin en koyu karanlığında tüm savaş alanı silah ışıklarıyla aydınlandı ve bu kadar büyük bir ordunun bozguna uğraması ve katledilmesinin neden olduğu çatışma, gürültü ve karışıklık tüm bölgede duyuldu. Düşmanın takibinden birkaç arkadaşıyla kaçıp zorlukla kurtulan Elvent, Amit'e çekildi ve o şehirde kendini güçlendirmeğe çalıştı.
İsmail, büyük şöhretiyle o büyük orduyu kılıçtan geçirerek, tek bir şeyi kendisine ayırmadan, bütün ganimetlerin toplanıp adamları arasında paylaştırılmasını sağladı. İkinci gün Tebriz'in karşısına ulaştı ve hiçbir direnişle karşılaşmadan onu aldı ve yağmalamak için ordusuna teslim etti. Sonra, Derbent savaşında babası Şeyh Haydar'a karşı çıkan ve onun ölümünde parmağı olduğu söylenen bey ve komutanlardan intikamını almak için, hepsinin gövdesini parçalattı; Onların [Akkoyunlu bey ve komutanların] cesetlerini mezarlarından çıkartıp pazarda yaktırdı. Onları oraya taşırken, önlerine iki yüz fahişe ve dört yüz hırsızdan oluşan bir alay dizdi. Bu beyle komutanlara daha büyük bir hakaret göstermek için hırsızların ve fahişelerin kafalarının kesilip Akkoyunlu bey ve komutanların cesetleriyle birlikte yakılmasını emretti.
Bununla yetinmeyip, babasının ölümünden sonra Derbent'teki Savaşta Akkoyunlu Şahı yanında yer alan bir Akkoyunlu bey ile evlenen üvey annesini huzuruna getirtti. Yüzüne karşı ona hakaret etti, mümkün olan her şekilde saygısızlık yaptı. Sonunda aşağılık ve değersiz bir kadın olduğu ve babasını küçümsemesinin intikamını almak için, başının kesilmesini emretti.
Tebriz'in ele geçirilmesinden ve Akkoyunlu Şahının bozguna uğramasından dehşete düşen halk ve komşu beyler, İsmail'e bağlılıklarını bildirdiler. İsmail bu kenti ele geçirdiğinde yeni Sofu unvanıyla kendisini İran hükümdarı ilan etti.
3-GIOVAN MARIA ANGIOLELLO. GREY, CHARLES'IN YAZDIĞI 15. VE 16. YÜZYILLARDA İTALYANLARIN İRAN'DAKİ SEYAHATLERİNİN BİR ANLATISI; ANGIOLELLI, GIOVANNI MARIA DEGLI, B. 1450; ALESNNDRI, VINCENTIO D' 16 CENT, sayfa 100-103
Kendini bu ülkenin efendisi ilan eden İsmail, Tebriz yolunda çok zengin bir yer olan Pucosco adlı kaleyi kuşattı, saldırarak ele geçirdi (küçük kardeşi Bassingur savaşta öldürüldü). Burada buldukları tüm serveti askerlerine verdi. Böylece Şeyh Haydar'ın oğlu İsmail'in kendine ait araziyi geri kazandığı ve kendisine adanmış adamlarına karşı cömertliğinin şöhreti tüm dünyaya yayıldı. Neredeyse inanılmaz sayıda insan ona katıldı. Böylece emrinde yaklaşık kırk bin adamla Tebriz'e yürümeye karar verdi.
Yola çıkmadan önce Yunanlıların Pers imparatorluğunu ellerinde tuttuklarında ne yaptıklarını sordu; ülkeye hiçbir zarar vermediklerini, herkese dost olduklarını duyunca Tebriz'e yürüdü. Ancak o kadar şiddetli davrandı ki herkes ölümcül bir dehşete kapıldı ve ona karşı silaha sarılmaya cesaret edemedi. O zamanlar Şah olan Elvent, düşmanın öfkesinden kendini koruyamayacağını anlayınca kaçmaya karar verdi. Eşini ve hazinesini yanına alarak eski şehri Amit'e gitti.
Böylece, 1499'da, aynı yılda ve savaşın başlamasından altı ay sonra Sofu, kendisini Tebriz'in efendisi yaptı. Girişte karşıt gruba (Akkoyunlulara) karşı büyük bir zulüm uyguladı. Birçok insanı, hekimi, kadını ve çocuğu parçalara ayırdı. Bu nedenle çevre yerlerdeki herkes biatlarını gönderdi. Tüm şehir onun sancağını, yani kırmızı kaftanı taşımaya başladı. Bu savaşta yirmi binden fazla insan öldürüldü. Daha sonra ölmüş olan birkaç Akkoyunlu beyin kemiklerinin mezardan çıkartılıp yakılmasına emretti.
Şah İsmail kendi annesini öldürdü. Zira kendisine söylendiği gibi, doğumundan sonra annesi kendisini öldürmek istemişti. Ayrıca annesi doğuştan [soyca] muhalif gruptan (Akkoyunlulardan) idi (…. anne Tebriz'de kaldı ve eski kocasının düşmanı olan bir beyle ikinci kez evlendi. Sayfa 102)
4-GIOVANNI ROTA: SOFU'NUN HAYATI (Pers ve Medya kralı ve daha birçok krallık ve ülkenin kralı Sofu'nun, Büyük Türk'e ve diğer kral ve beylere karşı yaptığı çok önemli savaşlarla hayatı, örf ve adetleri, boyları ve ülkelerinin anlatımı, yaşamı ve gelenekleri, diğer birçok güzel şeyle birlikte).
[İsmail], Küçük bir ordu topladı (eğer 700 adama ordu demek istenirse) ve sınırına çok da uzak olmayan Şamahı adlı bir kasabaya yürüdü. …. savaşı beklenmedik bir şekilde hemen kazandı. Bu şehir ve arazisi, üç binden fazla atlıdan oluşan büyük bir orduya dayanabilecek kadar [güçlü] idi. [Buna rağmen İsmail], onları mucizevi bir şekilde yanındaki adamlarla birlikte aldı. Kenti yağmaladı, ateşe verip alevlerle yaktı.
Şamahı'daki zaferinden sonra [İsmail’in] ordusunun hem yaya hem de at sayısı o kadar arttı ki sayıları bin veya biraz daha az oldu. [Ordusu] İranlıların krallığının başkenti en asil kent Tebriz'e gelmek, o dönemde ülkenin kralı olan Elvent'e cesurca saldırmak ve onunla savaşmak için güçlendirilmiş oldu.
[Elvent'in] yaya hariç beş bin atlı bir ordusu vardı, [İsmail] onu bozguna uğrattı ve mağlup ederek Tebriz'i ele geçirdi. Böylece onun [İsmail’in] en büyük zulmü Türkmanlara (bu toprakların askerlerine böyle denir) ve sadece erkeklere değil, kadınlara ve fahişelere karşı işlediği kesinleşti. [İsmail] hepsini çeşitli şekillerde öldürttü.
[İsmail], daha önce de söylediğim gibi babasını öldüren ve topraklarını alan amcası, Yakup Bey'den (daha önce öldüğü için) intikam alamadı. Bunun üzerine onun makberesine gitti ve böyle bir krala yakışan muhteşem ve güzel makberesini yıktı, onu hiçbir izi kalmayacak şekilde tamamen yerle bir etti. Kemiklerini mezardan çıkartıp yaktırdı ve küllerini rüzgara savurdu. (Barbaro-Contarini 1873, cilt 2, 104-05, 189-91'e göre [İsmail], Akkoyunlu Şahlarla Sultan Haydar’ın öldürüldüğü savaşta bulunan beylerin mezarlarını açtı ve kemikleri yaktı. Aubin 1988, s.46’de, bu eylemin kişinin ruhunun kemiklerinde yaşadığı inancından dolayı şamanistik bir ritüel olabileceğini ileri sürmüştür. İsmail 1501 yılında Bakü'deyken de, Sultan Cüneyd'in düşmanlarının cesetlerini parçalamıştı. Khvandamir 1362, cilt 4, s. 461-62; Qomi 1363, cilt 1, s. 66. Willem Floor).
Kendi oğlu İsmail'in yanında bulunan ve Yakup Bey'in kız kardeşi olan annesi [Helime Biki – Âlemşah Begüm], bunları öğrenince hem kendi oğlu olması hem de henüz ergenlik çağında olması nedeniyle cesaretlenip İsmail'i sert azarladı. İsmail bu azarlamayı o kadar ağır ve yıpratıcı buldu ki, hemen kendi annesini yakalayıp öldürttü. Bazıları [İsmail’in] annesini kendi elleriyle öldürdüğünü söylüyor.
Yukarıdaki nedenlerden dolayı [İsmail’in] ordusu her geçen gün büyüdü, daha cesur ve güçlü hale geldi. Türkmanlara ve onların yakınlarına karşı yaptığı büyük zulümden dolayı, Türkmanlar Sofu isminden çok korkuyorlardı.
ENGLISH TRANSLATIONS
1-"THE TRAVELS OF A MERCHANT IN PERSIA.", pp. 190-191
"…. Then began a great slaughter of these poor wretches, so much so that at the hour of three they were all cut to pieces, except Alumut, who escaped with a few companions to Tauris, where be kept his treasures and his harem, and thence to Amit. Ismael took an immense booty in tents, horses, arms, etc., while all his soldiers enriched themselves with spoil.
He remained in that place four days to refresh his troops, who were wearied with the fighting, and then advanced on the city of Tauris, where they met with no resistance, but massacred many of the inhabitants. All the kinsmen of Jacob Sultan (Sultan Yaqub Aqqoyunlu) were put to the edge of the sword, and even pregnant women were slaughtered with their unborn offspring. The tomb of Jacob Sultan, and those of many Lords who had been present at the Battle of Derbent (Darband) where Ismael's father was killed, were opened, and their bones burnt. Three hundred public courtezans were then arranged in line, and their bodies divided in two. Then eight hundred avaricious Blasi who had been brought up under Alumut [Alwand Mirza Aqqoyunlu] were beheaded. They even slaughtered all the dogs in Tauris, and committed many other atrocities.
After this, Ismael sent for his own mother, who was in some way related to Jacob Sultan (in what manner I have not been able to discover), and finding that she had married one of the Lords who had been present at the Battle of Derbent, after reviling her, caused her head to be cut off before him. From the time of Nero to the present, I doubt whether so bloodthirsty a tyrant has ever existed. "
2- CATERINO ZENO, TRAVELS IN PERSIA BY CATERINO ZENO. IN TRAVELS TO TANA AND PERSIA, BY BARBARO AND CONTARINI. A NARRATIVE OF ITALIAN TRAVELS IN PERSIA IN THE 15TH AND 16TH CENTURIES. 139-207. London: Hakluyt society.”, p. 51-53:
“And never
has a more horrible nocturnal struggle than this been recorded; because, in the
greatest darkness of the night, the whole field of battle was lighted up with
the flash of arms, and throughout the whole region were heard the clash and din
and confusion caused by the rout and massacre of so large an army, which fled
before the pursuit of the enemy. Alamur, having escaped difficulty with a few
friends, retired to Amir, fortifying himself in that city.
And Ismail having, to his great reputation, pat that great army to the edge of the sword, caused all the booty to be collected and divided among his men, without keeping a single thing for himself. The second day he appeared before Tauris, and, meeting with no resistance, took it and gave it up to plunder, cutting to pieces those of the opposing faction; and then, in order to avenge his father on those captains and chiefs who were said to have opposed Secheaidare in the battle of Derbent, and to have had a hand in his death, he caused their bodies to be disinterred and burnt in the market-place. And, while they were carrying them there, he drew up a procession before them of two hundred harlots and four hundred thieves; and to show a greater indignity to those chiefs, he ordered the heads of the thieves and harlots to be cut off and burnt with the bodies.
And, not satisfied with this, he had his stepmother brought before him, who after the death of his father had married a certain great Lord who was on the side of the king in the same action of Derbent, abused her to her face, insulted her in every possible way, and at last commanded that she should be decapitated as the vile and worthless woman she was, in revenge for the slight estimation she had held his father in.
All the people and neighbouring chieftains being terrified by the capture of Tauris and the rout of king, sent in their allegiance to Ismail …. When he had gained possession of this castle, Ismail caused himself to be proclaimed sovereign of Persia under the new title of Sofi”.
3-GIOVAN MARIA ANGIOLELLO. A NARRATIVE OF ITALIAN TRAVELS IN PERSIA, IN THE FIFTEENTH AND SIXTEEN CENTURIES, BY GREY, CHARLES; ANGIOLELLI, GIOVANNI MARIA DEGLI, B. 1450; ALESSNNDRI, VINCENTIO D' 16 CENT, pages 100-103
Ismael having made himself lord of this country, besieged a castle called Pucosco on the way to Tauris, a very rich place, which he took by assault (his younger brother, Bassingur, being killed in the fight), and gave all the wealth they found in the place to his soldiers. Hence, the fame was spread abroad, that Ismael, the son of Sechaidar, had recovered his dominions, and that his liberality to his men made them devoted to him; and an almost incredible number of people joined him; thus, having about forty thousand men under him, he determined to march on Tauris.
Before he set out, he inquired what the Greeks did, when they held the empire of Persia; and hearing that they would not harm the country in anything, but were friendly to everyone, he then marched to Tauris, committing such severities that everyone was thrown into mortal terror and dared not take up arms against him. Aluan, who was then king, seeing that he could not defend himself from the fury of the enemy, resolved to fly. Taking with him his wife and treasure, he went to Amit, his former city.
Thus, in 1499, in the same year, and six months from the commencement of the war, the Sophi made himself master of Tauris. On his entry he used great cruelty towards the opposing faction, as he cut to pieces many people, doctors, women, and children; wherefore, all the surrounding places sent in their allegiance, and all the city wore his ensign, that is, the red caftan; in this war more than twenty thousand people were killed. He then caused the bones of several lords who were already dead to be disinterred and burnt.
He put to death his own mother, recollecting, as he had been told, that she had wished to kill him after his birth, and also because she was by birth of the opposing faction. (….. the mother remained in Tauris and was married for the second time to a lord who was an enemy of her former husband. Page 102)
4-GIOVANNI ROTA: LA VITA DEL SOPHI (La Vita, costume et statura de Sofi re di Persia et di Media et di molti altri regni et paesi con le gradissime guerre quale ha fatto contra el gran Turcho et altri Re et signori, et de la description di paesi et vita et costume de populi con molte altre cose piacevoe).
He gathered a small army (if one wants to call 700 men an army) and marched to a town called Symiacque [Shamakhi] not so far from his border. …. he unexpectedly immediately won, sacked and burnt it with fire and flames rather than that he miraculously took it with the men that were with him given that the city and land should have been sufficiently [able] to withstand a large and powerful army of more than three thousand horsemen.
After his victory at Shamakhi his army increased such in size, both foot and horse, that it numbered about one thousand or less, and it was bolstered to come to the most noble town of Tauris (sic; Tabriz), the capital of the kingdom of the Persians, to boldly attack king Aluant [sic; Alvand], who at that time was its king, and to do battle with him. He had an army, apart from foot, of five thousand horses, he [Esma`il] broke and defeated it and obtained the rule over Tabriz.
Whence it was confirmed that he committed the greatest cruelty against the Turkmen (thus are called the soldiers of this land) and not only against men, but also against women and prostitutes. He had them all killed in various ways. And because he could not take revenge on Ya`qub Beg, his maternal uncle, because he had died, who, as I have reported in the foregoing had killed his father and had taken his land, he went to his tomb, which was very magnificent and beautiful as befits such a king, and he had it totally razed and smashed into pieces, so that no sign of it remained. He had the bones taken out from the grave and had these all burnt and the ashes thrown into the wind.
(The tombs of the Aq-Qoyunlu kings and of
those lords who had been present when Soltan Heydar died were opened and their
bones burnt. According to Barbaro-Contarini 1873, vol. 2, 104-05, 189-91. Aubin 1988, p. 46 has argued that this
act may be a shamanistic ritual due to the belief that a person's soul lives on
in his bones. Esma`il had started disinterring Soltan Joneyd's enemies already
in 1501, when
he was at Baku. Khvandamir 1362, vol. 4, pp. 461-62; Qomi 1363, vol. 1, p. 66. Willem
Floor).
When his mother, Ya`qub Beg’s sister learnt about this, who was with Esma`il her own son, she took courage, both because he was her son and because he still an adolescent, took him to task about this. He found this punishment so severe and vexatious that he immediately had his own mother seized and killed. Some say that he killed her with his own hands.
Because of the above reasons, day by day, his army grew,
and it became more audacious and powerful. Because of the great cruelty that he
committed against the Turkmen and their relatives they greatly feared the name
of the Sophy.
برای مطالعه‌ی بیشتر
طبیب
روتا: اسماعیل نوجوان مادر تنی‌اش را با دستان خودش کشت، به‌سبب بیداد و بی رحمی
فوق العاده‌ای که در حق تورکمان‌ها نشان داد، آن‌ها از اسم صوفو وحشت داشتند.
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/07/blog-post_14.html
شاه اسماعیل
کودکان و زنان و طبیب‌ها را در تبریز تکه تکه کرد، مادر تنی خود را به قتل
رساند
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/07/blog-post_7.html
آنجییولئللو:
مخفی کردن اسماعیل نوجوان در جزیره‌ی آقتامار وان مقرّ اوسقوف ارمنی و فراری دادن
او به قاراباغ توسط کشیشان ارمنی
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/07/blog-post.html
قتل
مادر تنی شاه اسماعیل توسط او، قتل عام انسان‌ها، کشتار سگ‌ها در تبریز و نبش قبر
و سوزاندن اجساد سران و سرداران تورکمان آق‌قویون‌لو و جنایات فجیع بسیار دیگر
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_29.html
تربیت
ارمنی – تلمّذ مسیحی شاه اسماعیل نوجوان بنا به منبعی دست اول، سیاحت‌نامه‌ی تاجر
گمنام
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_26.html
مغزشویی
شاه اسماعیل جوان توسط راهبان ارمنی در کلیسای جزیره‌ی آختامار – اقتمر در دریاچه‌ی
وان
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/05/blog-post_22.html
تمام
گزارش‌های اصلی اوروپایی در باره‌ی برآمدن شاه اسماعیل، بر «ارتباط مسیحی ارمنی»
او اصرار و پافشاری می‌کنند
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/05/blog-post_24.html
فرار
اسماعیل نوجوان به جزیره‌ی آقتامار دریاچه‌ی وان مقرّ جاثولیقوس ارمنی و مخفی شدن
او به مدت چهار سال در کلیسای ارمنی
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_30.htm
[1]
THE TRAVELS OF A MERCHANT IN PERSIA”, in “A Narrative of Italian Travels
in Persia, In the Fifteenth and Sixteen Centuries, by Grey, Charles;
Angiolelli, Giovanni Maria degli, b. 1450; Alessnndri, Vincentio d' 16 cent”. pp.
190-191
https://archive.org/details/narrativeofitali00greyrich/mode/2up
[2]
“TRAVELS IN PERSIA BY CATERINO ZENO”, in “Travels to Tana and Persia, by
Barbaro and Contarini. A narrative of Italian travels in Persia in the 15th and
16th centuries. 139-207. London: Hakluyt society.”, pages. 51-53
https://archive.org/details/narrativeofitali00greyrich/mode/2up
[3] THE TRAVELS OF A MERCHANT IN PERSIA”,
in “A Narrative of Italian Travels in Persia, In the Fifteenth and Sixteen
Centuries, by Grey, Charles; Angiolelli, Giovanni Maria degli, b. 1450;
Alessnndri, Vincentio d' 16 cent”. pp. 100-105
https://archive.org/details/narrativeofitali00greyrich/mode/2up
[4] برای دانلود اصل اثر به زبان ایتالیایی
Giovanni ROTA: La Vita del Sophi (La Vita, costume et statura de Sofi re
di Persia et di Media et di molti altri regni et paesi con le gradissime guerre
quale ha fatto contra el gran Turcho et altri Re et signori, et de la
description di paesi et vita et costume de populi con molte altre cose piacevoe).
برای ترجمه‌ی انگلیسی:
Willem Floor. The
Early Life of Shah Esma‘il In Contemporary Published Venetian Source
https://tuhistory.tabrizu.ac.ir/article_11372_8aa8ad4003a294f9d8392c3bd31bd459.pdf?lang=en
[5]
Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus (born Lucius Domitius Ahenobarbus; 15
December AD 37 – 9 June AD 68), was the fifth Roman emperor and final emperor
of the Julio-Claudian dynasty, reigning from AD 54 until his death in AD 68. He
was adopted by the Roman emperor Claudius at the age of 13 and succeeded him on
the throne.
https://www.newyorker.com/magazine/2021/06/14/how-nasty-was-nero-really
Reputation for
tyranny, murderous cruelty, profligacy and decadence, Nero’s name became a
byword for degeneracy. According to various Roman historians, he commissioned
the assassination of Agrippina the Younger—his mother and sometime lover. He
sought to poison her, then to have her crushed by a falling ceiling or drowned
in a self-sinking boat, before ultimately having her murder disguised as a
suicide.
[6]
Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus (15 Aralık 37 – 9 Haziran
68)[1], esas adı Lucius Domitius Ahenobarbus olan ve aynı zamanda Nero Claudius
Caesar Drusus Germanicus olarak da bilinen, Julio-Claudian Hanedanı'nın beşinci
ve son Roma İmparatoru. Nero, büyük amcası Claudius tarafından tahtın vârisi
olarak evlatlık edinilmiştir. Nero Claudius Caesar Drusus olarak, İmparator
Claudius'un ölümünün ardından, 13 Ekim 54'te Roma tahtına oturmuştur…. 58
yılında, Nero arkadaşı ve aynı zamanda geleceğin imparatorlarından Otho'nun
karısı Poppea Sabina ile romantik bir ilişkiye girdi.[29] Anlatılanlara göre
Octavia'dan boşanarak Poppaea ile evlenmesi Agrippina hayatta olduğu sürece
siyasi açıdan mümkün olmadığından 59 yılında Nero annesinin öldürülmesini
emretti.[30] Bazı modern tarihçilere göre ise Nero'yu annesini öldürtmeye iten
şey Agrippina'nın Nero'nun yerine tahta Rubellius Plautus'u geçirmeyi
planlamasıydı.[31] Suetonius'a göre, Nero annesini önceden planlanmış bir deniz
kazasında öldürtmeyi planlamıştı ancak Agrippina kurtulunca, idam ettirdi ve
intihar süsü verdi.[32]
[7]
In summary, those of the surname Blasi have made some test of nobility or
knightage.
[8] Doğumdan sonra çocuklarını öldüren kadınların üçte
ikisi doğum sonrası psikoz yaşıyor. Öte yandan doğum sonrası psikozu olan
annelerin yaklaşık %5'i intihara teşebbüs etmekte ve %4'ü bebeklerini öldürmeye
çalışıyor.
Two-thirds of women who kill their children following childbirth suffer
from postpartum psychosis. On the other hand, among mothers suffering from
postpartum psychosis, about 5% will attempt suicide and 4% will commit
infanticide.
[9] دیاربکر: نمونه‌ای از
روند کوردستانیزه، ارمنستانیزه و فارسستانیزه شدن شهرهای تورک
https://sozumuz1.blogspot.com/2022/10/blog-post_16.html
سلیمان
نظیف، یک تورک تورکمان آغ‌قویون‌لو و کوردنمایی او
[10] برای
دانلود اصل اثر به زبان ایتالیایی
Giovanni ROTA: La Vita del
Sophi (La Vita, costume et statura de Sofi re di Persia et di
Media et di molti altri regni et paesi con le gradissime guerre quale ha fatto
contra el gran Turcho et altri Re et signori, et de la description di paesi et
vita et costume de populi con molte altre cose
piacevoe).
[11] نامه‌ی تورکی یکی از
احفاد جهان‌شاه قاراقویون‌لو به سلطان سلیم عثمانلی در شکایت از شاه اسماعیل
ظالم
[12] علی امیری. حسنکیف
ایوبیه حکومتی؛ تاریخ عثمانی انجمنی، بشنجی سنه، نومرو ٢٦، ١ حزیران ١٣٣٠؛ صص
٦٥-٨٣
Şah İsmâyil
Safevi, Elvend Mirza’ya mukâbil olarak, bir günde onbeş bin Akkoyunlu dilâveri
katl etmiş, andan Tebriz’e teveccüh ederek, pîr ü cavan, avrat ve oğlan kırk
bin mikdârı Akkoyunluyu da yalnız Tebriz şehrinde helâk etmiştir. [Uzun] Hasan
Han ile [Gödece] Mirza Ahmed’den başka, ümera ve selâtîni mekâbirinden çıkarıp
oda yakmıştır. Şah İsmâyil bununla da kanaat etmeyip, kendisine tavsiye-i
îtidâl eden vâlidesini de kendi eliyle katl etmiştir.
Ali Emiri.
Hasankeyf Eyyûbiye Hukumeti, Târîh-i Osmâni Encümeni, Beşinci sene, Numro 26, 1
Haziran 1330, S 65-83
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/06/blog-post_26.html
در
ماهیت حاکمیت قیزیلباش و سفاکی شاه اسماعیل:
[13]
Courtesan: The term historically referred to 1-a courtier, a person who
attended the court of a monarch or other powerful person, 2-a person who
attends a royal court as a companion or adviser to the king or queen.
[14] قفطان، به عربی قافتان: کلمه‌ای تورکی مرکب از قاب و دون، به معنی لباس در بر گیرنده مانند ظرف (گئرهارد دوئرفر)
No comments:
Post a Comment