جوغرافیای انسانی خلق تورک در ایران و منطقه

 

 

جوغرافیای انسانی خلق تورک در ایران و منطقه 

مئهران باهارلی

 

 اودگون، بوز آیی، سیغیر ایلی Odgün, Boz Ayı, Sığır İli چهارشنبه، ١٨ فوریه- ٢٠٠٩

 سؤزوموز

ایران موطن بیش از ٣٥ میلیون تن منسوب به گروه‌های گوناگون تورک‌زبان می‌باشد. روند خودآگاهی ملی و سیر ملت‌شونده‌گی این توده‌ی عظیم مخصوصا در دو دهه‌ی اخیر آن چنان سریع بوده که امروز مناسب‌تر است به جای گروه‌های گوناگون «تورک‌زبان»، از وجود و قوام «ملت تورک» ساکن در ایران سخن راند.

نوت ١: مراد از «ملت تورک» ما در این نوشته، همه‌ی تورک‌زبانان متکلم به «شاخه‌ی شرقی اوغوز غربی» است. («شاخه‌ی غربی اوغوز غربی» که آن هم «تورکی» نامیده می‌شود، زبان توده‌ی تورک ساکن در بالکان، غرب و مرکز تورکیه، قبرس و .... است). در اینجا «تورک» «خودنامگذاری» قومی – اتنیک و ملی است که این مردم (به علاوه‌ی تورکان تورکیه و بالکان ...) خود را در طول تاریخ و اکنون به آن اسم نامیده‌اند. و نه به معنی «تورکیک» که نام یک خانواده‌ی زبانی مانند «ایرانیک» است. ملت «تورکمن» از «اوغوزهای شرقی» یکی دیگر از ملل تورکیک ساکن در ایران است.

سه زیرگروه جوغرافیائی خلق تورک در ایران

خلق تورک ساکن در ایران از چند زیرگروه جوغرافیائی مشخص تشکیل یافته است. از این زیرگروه‌های جوغرافیائی خلق تورک، ساکنین زیرگروه شمال غرب باشنده‌گان در نیاخاک؛ و زیرگروه‌های جنوب، مرکز و شمال شرق ایران در شمار دیاسپورای ملت تورک محسوب می‌شوند.

تورک‌های ساکن در شمال غرب کشور و اطراف نزدیک آن و یا منطقه‌ی ملی تورک (تورک‌ایلی) که شامل بخشی از کلان‌شهر تهران نیز می‌باشد، در اواسط قرن بیستم به تقریب ٨٠،٣٪ از کل خلق تورک ساکن در ایران (اقلا ٢٩،٠٪ از کل جمعیت ایران)؛ تور‌ک‌های ساکن در جنوب و مرکز ایران مجموعا ١١،٦٪ از کل خلق تورک ساکن در ایران (اقلا ٤،٢٪ از کل جمعیت ایران)؛ و تورک‌های ساکن در شمال شرق کشور ٨،١٪ از کل خلق تورک ساکن در ایران (اقلا ٢،٩٪ از کل جمعیت ایران) را تشکیل می‌دادند. با این حساب، شمار نفوس تورک‌های ساکن در ایران (اوغوزهای غربی) در اواسط قرن بیستم، اقلا ٣٦،١٪ از کل جمعیت ایران و یا بیش از یک سوم آن بوده است.

١- زیرگروه جوغرافیائی شمال غرب ایران: بدنه‌ی اصلی ملت تورک (اوغوزهای غربی) در ایران در منطقه‌ی ملی تورک‌نشین ناحیه‌ی شمال غرب و یا «تورک‌ایلی» ساکن است. این منطقه که بعضا «تورکستان ایران» و یا «تورکستان جدید» (در مقابل تورکستان قدیم در آسیای میانه و شمال غرب چین)» نیز نامیده شده و می‌شود، به تنهائی موطن بیش از ٨٠ در‌صد از ملت تورک ساکن در ایران بوده، مرکز ثقل تورک‌زبانان ساکن در ایران می‌باشد. اکثریت مطلق تورکان ساکن در این زیرگروه جوغرافیائی ملت تورک، به گروه لهجه‌های «تورکمانی» (از طرف خارجیان و راستای سیاست آفریدن هویت ملی جعلی - استعماری به غلط آزربایجانی، آزری، تورکی آزربایجانی، تورکی آزری، تورکی قیزیل‌باشی ..... هم نامیده شده است) و اندکی نیز به لهجه‌ی «سونقوری» (در استان کرمانشاه) زبان تورکی متکلم‌اند.

تورک‌ایلی همه‌ی نواحی تورک‌نشین به هم پیوسته در استان‌های چهارده‌گانه‌ی امروزی آزربایجان شرقی (همه‌ی اهالی)، آزربایجان غربی (اکثریت اهالی)، اردبیل (همه‌ی اهالی)، زنجان (همه‌ی اهالی)، همدان (اکثریت اهالی)، قزوین (اکثریت اهالی)، البورز (اکثریت اهالی)، مرکزی (اکثریت اهالی)، گیلان (قسمتی از اهالی)، کوردستان (قسمتی از اهالی در شمال و شرق آن)، تهران (قسمتی از اهالی)، قم (قسمتی از اهالی)، کرمانشاهان (قسمتی از اهالی در شرق آن) و لورستان (قسمتی از اهالی در شمال آن) را دربرمی‌گیرد. منطقه‌ی ملی تورک – تورک‌ایلی قسمتی از متروپول تهران را نیز شامل می‌شود.

نوت ٢: مراد از «مناطق ملی تورک» مانند تورک‌ایلی، مجموع نواحی دارای اکثریت جمعیتی تورک است که به لحاظ جوغرافیایی به هم پیوسته‌ و متصل هستند. این بدان معنی نیست که در داخل مناطق ملی تورک، گروه‌های – اقلیت‌های زبانی و یا ملی دیگری ساکن نیستند. در واقع در تمام مناطق ملی تورک و در راس آن‌ها تورک‌ایلی، جزایر قومی - زبانی دیگری (تاتی، ....) هم وجود دارد.

نوت ٣: حدود و ثغور منطقه‌ی ملی تورک در شمال غرب ایران (تورک‌ایلی) و دیگر مناطق ملی در ایران، بر اساس پراکنده‌گی قومی - زبانی در اواخر قرن نوزده، و مشخصا ١٨٩٧ -١٩٠٠ که انجمن‌های معارف در تهران و تبریز، در نظام‌نامه‌های خود تعلیم و تعلم به زبان تورکی در مدارس جدید را ممنوع و فارسی را زبان انحصاری تحصیلی اعلام کردند، و سپس جنبش مشروطه – اشغال تهران توسط مشروطه‌طلبان ضد تورک که تاریخ آغاز حاکمیت عملی قومیت‌گرائی فارسی بر بروکراسی، دولت و جامعه‌ی ایران و اعمال سیاست‌های رسمی و دولتی تورکی‌ستیزی-تورکی‌زدائی است تعیین می‌شود. تغییرات دموگرافیک اتنیک – ملی - زبانی حاصل شده پس از این تاریخ در شمال غرب ایران و عموما در سرتاسر ایران، نه محصول سیر طبیعی تاریخ، بلکه نتیجه‌ی سیاست‌های دولتی نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در ایران است و بنابراین نمی‌تواند در تعیین حدود مناطق ملی تورک (و یا دیگر مناطق ملی) بکار رود.

٢- زیرگروه جوغرافیائی شمال شرق - دیاسپورای شمال شرق ایران: این زیرگروه جوغرافیائی، تورکان (اوغوزهای غربی) پراکنده در استان‌های امروزی خراسان شمالی، خراسان رضوی، گلستان، مازندران، سمنان و خراسان جنوبی را شامل می‌شود. تورکان ساکن در این زیرگروه جوغرافیائی به دو گروه لهجه‌های «خراسانی» و لهجه‌های «تورکمانی» (درگز، گلوگاه، ..) زبان تورکی متکلم‌اند. «افشاریورت» و یا ناحیه‌ی پیوسته‌ی تورک‌نشین – منطقه‌ی ملی تورک در شمال شرق ایران در محدوده‌ی این زیرگروه جوغرافیائی قرار دارد.

٣- زیرگروه جوغرافیائی مرکز ایران - دیاسپورای مرکز ایران: این زیرگروه جوغرافیائی همه‌ی تورکان ساکن در ایران مرکزی را شامل می‌گردد. مراد از تورکان ساکن در «ایران مرکزی»، تورک‌های ساکن در استان‌های اصفهان، یزد و نواحی مجاور این دو در استان‌های چهارمحال بختیاری، کهگیلویه بویر احمد، لورستان (به جز قسمت کوچکی در شمال آن که جزئی از تورک‌ایلی است)، سمنان و غیره است. تورکان متعلق به این زیرگروه جوغرافیائی همه به گروه لهجه‌های تورکمانی (شامل لهجه‌های قشقائی، ...) متکلم هستند.

٤- زیرگروه جوغرافیائی جنوب ایران - دیاسپوراهای جنوب ایران: این زیرگروه جوغرافیائی همه‌ی تورکان ساکن در ایران جنوبی را شامل می‌گردد. منظور از خلق تورک ساکن در جنوب ایران، تورک‌های ساکن در استان‌های فارس، کرمان، خوزستان، بوشهر، هرمزگان و غیره می‌باشد. «قاشقای‌یورت» و یا ناحیه‌ی پیوسته‌ی تورک‌نشین – منطقه‌ی ملی تورک در جنوب ایران در محدوده‌ی این زیرگروه جوغرافیائی قرار دارد. اکثریت مطلق تورکان متعلق به این زیرگروه جوغرافیائی به گروه لهجه‌های «تورکمانی» (شامل لهجه‌های قشقائی، ...) و اندکی نیز به یکی از لهجه‌های خراسانی زبان تورکی («لهجه‌ی ابولوردی») متکلم هستند.

 زیرگروه‌های کشوری ملت تورک

تاریخ و مرزهای سیاسی بین المللی، توده‌ی متکلم به «شاخه‌ی شرقی اوغوز غربی» را بین چند کشور همسایه تقسیم کرده است، وضعیتی مشابه توده‌ی کوردزبان که بین چندین کشور خاورمیانه تقسیم شده است. محل اسکان این توده‌ی تورک‌زبان، نخست بین دولت‌های تورکمان عثمانلی و قیزیل‌باشیه – افشار - قاجاری تقسیم گردید. سپس با ورود روسیه به صحنه بخشی از آن در قفقاز به قلمروی دولت تزاری ضمیمه شد. با فروپاشی امپراتوری عثمانلی، قسمت‌هائی از تورکان منسوب به شاخه‌ی شرقی اوغوزهای غربی در کشورهای تورکیه، عراق، سوریه، اردن، لبنان و بعدها اسرائیل، و پس از تجزیه‌ی اتحاد جماهیر شوروی بخش‌هائی از آن در کشورهای آزربایجان، ارمنستان، گورجستان و روسیه (داغستان) قرار گرفت.

بسیاری از این گروه‌ها در کشورهای مذکور و حتی در یک کشور خاص، در راستای سیاست‌های تورک‌ستیزانه‌‌ی صلیبی و پان‌ایرانیستی و استالینیستی، با نام‌های گوناگون (تورک، آزربایجان‌لی، آزری، تورکمان، قشقائی، افشار، کوره سوننی، ....) خوانده می‌شوند، وضعیتی مشابه آسوریان که به دلیل تفرق و اشتقاق ملی علاوه بر آسوری به نام‌های گوناگونی چون آشوری، کلدانی، یعقوبی، سریانی و .... نامیده شده‌اند.

تورکان متعلق به شاخه‌ی شرقی اوغوزهای غربی و یا «ملت ما» همه دارای هویت ملی واحدی بوده و عضو یک ملت با نام قومی - ملی و خودنام‌گذاری «تورک» هستند‌. پاره‌های این ملت امروزه در کشورهای زیر ساکن است. گروه‌های مستقر در جنوب، مرکز و شمال شرق ایران، آخیسقا - مسخت قفقاز، افغانستان و کشورهای عربی در شمار دیاسپورای تورکان‌اند:

یک-ایران (تورک‌ها): این زیرگروه همه‌ی تورک‌زبانان ساکن در ایران که به یکی از لهجه‌های زیرگروه‌های «تورکمانی»، «سونقوری» و «خراسانی» زبان تورکی صحبت می‌کنند و بی‌استثنا خود را «تورک» نامیده - می‌نامند را شامل می‌شود. اکثریت مطلق دین‌باوران خلق تورک بر مذهب شیعه‌ی جعفری (نادری)، و شمار اندکی علوی قاراقویون‌لو، علوی قیزیل‌باشی، سنی و بهائی‌اند.

دو-قفقاز (آزربایجان‌لی‌ها): این زیرگروه همه‌ی تورک‌زبانان ساکن در قفقاز که در دوره‌ی حکومت شوروی و در راستای هویت‌سازی استعماری و تورک‌ستیزانه‌ی روسیه «آزربایجان‌لی» (به علاوه‌ی آخیسقا -مسخت، در زیر) خوانده می‌شوند را شامل می‌گردد و مشتمل است بر تورکان ساکن در جمهوری‌های آزربایجان، گورجستان، ارمنستان (قبل از دیپورت شدن) و داغستان روسیه. اکثریت دین‌باوران این گروه جعفری (نادری) و بخشی سنی‌مذهب است.

سه-آخیسقا - مسخت (تورک‌های مسخت): موطن این زیرگروه خلق تورک که اصلا آمیخته‌ای از تورکان قفقاز و تورکان آسیای صغیر است کشور گورجستان می‌باشد. اکثریت دین‌باوران این گروه سنی و بخش کوچکی علوی مذهب (قاراقویون‌لویی) است. روسیه در راستای تاتاریزه و تضعیف کردن ملت تورک در قفقاز، تورکان ساکن در منطقه‌ی آخیسقا و یا مسخت گورجستان را به صورت یک قوم جدا از آزربایجانی‌ها نشان داده است، در حالیکه این‌ها جزئی از یک ملت واحد تورک (اوغوزهای غربی) هستند.

چهار-شرق و برخی نواحی جنوب و مرکزی تورکیه: این زیرگروه، عمدتا تورک‌زبانان ساکن در ناحیه‌ی شرقی تورکیه (در بعضی منابع موسوم به آزربایجان تورکیه) مرکب از استان‌های ایغدیر، قارس، آرداهان، ارزروم، گوموشخانا، بایبورت و ارزینجان؛ به علاوه‌ی برخی مناطق در جنوب و مرکز تورکیه که به لهجه‌های بینابینی تورکمانی و استانبولی- بالکانی زبان تورکی صحبت می‌کنند را شامل است. اکثریت دین‌باوران این گروه سنی، بخشی علوی قیزیل‌باشی و گروهی کوچک نیز جعفری مذهب است. در تورکیه تمایلی نادرست و مضر به صورت «آزری» نامیدن تورکان جعفری‌مذهب پیدا شده است.

پنج– عراق – سوریه – اردن – لبنان - اسرائیل (تورکمان‌ها): این زیرگروه همه‌ی تورک‌زبانان خاورمیانه‌ی عربی و یا کشورهای عراق، سوریه، اردن، لبنان و اسرائیل را شامل می‌گردد. اکثر این گروه‌ها به ویژه در عراق و سوریه با نام «تورکمان»  شناخته می‌شوند. به تقریب نیمی از دین باوران این گروه سنی و نیمی علوی‌مذهب است.

شش-افغانستان (افشارها): در این کشور گروه بسیار کوچکی از تورکان بنام افشار در هرات و کابل و احتمالا قندهار و یا پیرامون آن‌ها ساکن‌اند. افشارها بخشی از توده‌ی بسیار بزرگ‌تر تورکمان‌ها - قیزیل‌باش‌های تاریخی در این کشور می‌باشند. به جز افشارها، همه‌ی قیزیل‌باش‌های ساکن در افغانستان تغییر زبان داده و دری‌زبان شده‌اند. زبان تورکی افشارها هم به سرعت در حال فراموش شدن است.

گئرچه‌یه  هو!

برای مطالعه‌ی بیشتر:

پان‌تورک، پان‌آزربایجانیسم، تورک باوری، تورکیسم، پان‌تورکیسم، پان‌تورکیکیسم، تورانیسم

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/05/blog-post_20.html

ایضاحاتی در باره‌ی کاربرد مودرن و دموکراتیک دو نام تورک و آزربایجان

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/10/blog-post_9.html‌

‌مناطق ملی در ایران، و منطقه‌ی ملی و یا اتنودموگرافیک تورک در شمال غرب آن

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/01/blog-post_19.html

تورک صرفاً نام قومی-ملی اغوزهای غربی است، نه همه‌ی ملل تورکیک

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_12.html

در ایران شش ملت و اقلیت ملی تورکیک وجود دارد، هیچ کدام از آن‌ها «آزربایجانی» و یا «تورک آزربایجانی» نیست

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_11.html

در ایران چهار ملت تورکیک با نام‌های تورک، تورکمن، خلج و قازاق زنده‌گی می‌کنند

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/06/blog-post_9.html

روح دوکترین آزربایجان‌گرایی عَلَم کردن هویت آزربایجانی به جای هویت ملی تورک

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/03/blog-post_85.html

ایران‌دا نه «آزه‌ربایجان‌لی» وار، نه «آزه‌ربایجان تورکو» و نه باشقا به‌نزه‌ر اویدورما و قوندارما میللت‌له‌ر و کیم‌لیک‌له‌ر

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/03/blog-post_10.html

اصطلاح «ایران تورک‌چوله‌ری»، صرفاً می‌تواند محصول مغز علیل و پاک باخته‌ی یک آزربایجان‌گرای ضد تورک باشد

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/03/blog-post_95.html

در هویت ملی آزربایجانی، «انکار هویت ملی تورک» مندرج و مستتر است

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post.html

بحران‌های آزربایجان‌گرایانه

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_1.html

آزربایجان‌گرایی تالشی: گل بود، به چمن نیز آراسته شد

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_95.html

باز هم ملت جعلی آذربایجان، اعتراض به تیتر خبر آیت الله منتظری

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/11/blog-post_8.html

در ایران، یک «مساله‌ی تورک» وجود دارد و یک «مساله‌ی حق تعیین سرنوشت ملت تورک». مساله‌ای به اسم آزربایجان و حق تعیین سرنوشت آزربایجان و ... وجود ندارد

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/02/blog-post_5.html

تورکان تکانی خورده‌اند. هویت ملی تورک در حال شکل‌گیری، اما بر مبانی مبهم و نه چندان درست است

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_29.html

ایران‌دا تورک خالقی اؤزونه «تورک» دییه‌ر. بو دا مساله‌نی بیتیریر

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/02/blog-post.html

لهجه‌گرائی، طائفه‌گرایی و محلی‌گرایی، سه مانع عمده در مسیر روند ملت شدن خلق تورک در ایران

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_47.html

جوغرافیای انسانی خلق تورک در ایران و منطقه

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/05/blog-post.html

هدف از بررسی زیرگروه‌های لهجه‌ای، جوغرافیایی، مذهبی، طائفه‌ای، ... خلق تورک

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_9.html

ناکارآمدی، ناقص و عقیم و غیر واقعی بودن آذربایجان‌گرایی صرف

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_23.html

Türk yérine koloniyal Azerbaycan Étnosu-Milleti qavramı Quzéyde de iflas étmekdedir

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/turk-yerine-kolonliyal-azerbaycan.html

قانون تشکیل ایالات و ولایات مشروطه و تجزیه‌ی منطقه‌ی ملی تورک

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_24.html

نقشه‌ای نادرست، ذهنیتی مغشوش، طرزی مضر

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/06/blog-post_29.html

تورکیستان ایله تورکییه دوغرویسا، «تورک‌ایلی» ده دوغرودور.

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_64.html

نام و ترکیب تورک‌ایلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/01/blog-post_25.html

موضوعِ بحث وطن (تورک‌ایلی) ایسه، گئری‌سی تفرّعات

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/01/blog-post_31.html

تورک‌ایلی، احمد جواد

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/05/blog-post_6.html

جمهوریت‌خواهی فارسی و مساله‌ی ملی در ایران، نگاهی به طرح پیشنهادی و. انصاری-س. مددی

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/05/blog-post_31.html