دیاربکر: نمونه‌ای از روند کوردستانیزه، ارمنستانیزه‌ و فارسستانیزه‌ شدن شهرهای تورک

 

دیاربکر: نمونه‌ای از روند کوردستانیزه، ارمنستانیزه‌ و فارسستانیزه‌ شدن شهرهای تورک

 

مئهران باهارلی

 

١-از قرن شانزدهم میلادی (دوره‌ی دولت قیزیل‌باشیه) به ‌این سو، در تمام منطقه‌ روند تغییر بافت اتنودموگرافیک مناطق، روستاها و شهرهای تورک بر علیه ‌تورک‌ها و به‌ نفع گروههای قومی و ملی همسایه، کوچک‌تر شدن و انقباض منطقه‌ی زیست و موطن تورک‌ها در کل منطقه ‌شامل جنوب شرق آناتولی، شمال عراق و سوریه، قفقاز، تورک‌ایلی (منطقه‌ی ملی تورک در شمال غرب و غرب ایران) و دیگر نقاط ایران (در مرکز ایران: استان اصفهان، ....؛ در جنوب ایران: استان‌های فارس و کرمان و ...؛ در شمال غرب ایران: استان خوراسان شمالی و ...) دیده ‌می‌شود. در نتیجه‌ی این روند، بسیاری از شهرهای تا مدتی قبل تورک‌نشین – تورکمان‌نشین واقع در «تورکستان» و «تورکمانیا» در شمال غرب ایران – جنوب قفقاز – شرق آناتولی، یا کاملا از سکنه‌ی تورک خالی شده‌اند، و یا هویت تورک – تورکمان خود را از دست داده‌اند. در مواردی نیز اینگونه ‌شهرهای قبلا تورک، به‌ پایتخت‌ها و مراکز ملی و سمبولیک اقوام و ملل همسایه‌ در آمده‌اند. بررسی دقیق این روند و سرنوشت این شهرها، برای موضع‌گیری مناسب و اخذ تدابیر لازم در مورد دیگر شهرهای تورک در معرض تهدید تورک‌زدائی، مفید و ضروری است.  

٢-از مشهورترین اینگونه ‌شهرهای پرجمعیت قبلا تورک، که ‌اکنون جمعیت و یا خصلت تورک خود را از دست داده‌ و فارسستانیزه، ارمنستانیزه ‌و کوردستانیزه ‌شده‌اند، می‌توان این شهرها را نام برد:

تهران: از دوره‌ی غزنویان و سلجوقیان و اخیرا در دوره‌ی قاجاریه، پایتخت دول تورک مذکور و دارای اکثریت جمعیتی تورک و صبغه‌ای تورکی بود. علی رغم آنکه ‌هنوز نزدیک به‌ نیمی از جمعیت تهران را تورک‌ها (تقریبا همه بدون شعور ملی تورک) تشکیل می‌دهند و خود شهر هم بر مرز فارسستان (منطقه‌ی ملی فارس) و تورک‌ایلی (منطقه‌ی ملی تورک) قرار دارد و شهری دارای بیش‌ترین جمعیت تورک در ایران است، اما بعد از انقلاب ضد تورک مشروطیت به‌ شهری با هویت فارسی، مرکز فارسی‌گری و پایتخت دولت‌های ناسیونالیست ایرانی، فارس‌محور و ضد تورک ایران (مشروطه، پهلوی، جمهوری اسلامی) تبدیل شده‌ است.

ایروان: مرکز خانات تورک ایروان و شهری تا اواسط قرن نوزده ‌با اکثریت مطلق سپس اکثریت نسبی جمعیت تورک بود. در نتیجه‌ی اسکان ارمنیان منطقه ‌در آن، قتل و کشتار تورکان بومی، و دیپورت اجباری کردن و فرار و مهاجرت داوطلبانه‌ی تورکان بومی ایروان، این شهر اکنون تماما خالی از سکنه‌ی تورک شده‌ و مبدل به پایتخت ارمنستان گردیده‌ است.

ساووج‌بولاق موکری: شهری که‌ مانند اکثریت مطلق مناطق کوردنشین امروزی استان‌های آزربایجان غربی و قسمت‌های شمالی استان کوردستان و شمال شرقی استان کرمانشاه، اساسا تورک‌نشین و موغول‌نشین بود، با گسترش ناحیه‌ی کوردنشین و یا کوردستان که‌ در آغاز محدود به ‌ناحیه‌ای در شمال شرقی عراق امروزی بود، از جمله ‌در نتیجه‌ی تغییر زبان دادن ایلات و گروه‌های روستایی و شهری تورک و موغول آن مناطق در ابعادی فوق العاده‌ عظیم و حجیم، و با اسکان بلاانقطاع گروه‌های جدید کورد از دیگر نقاط ایران و عراق در آن، همچنین سیاست‌ها و تبلیغات دولت‌ها و مراکز سیاسی و آکادمیک غربی – اوروپایی تورک‌ستیز مانند فرانسه، اکنون شهری کوردنشین و در نتیجه‌ی خیانت حکومت ملی آزربایجان که ‌به ‌دستور روسیه - شوروی جمهوری مهاباد را در این شهر تاسیس کرد، تبدیل به‌ سمبول دولت‌مداری کورد شده ‌است. در ادامه‌ی تورکی‌زدایی از آن، نام تورکی ساووج‌بولاغ (به‌ معنی چشمه‌ی شیرین) هم به ‌نام فارسی – ایرانیک مهاباد گویا در ارتباط با مادهای آریایی تغییر داده‌ شد.  

کرکوک: شهری تا قرون اخیز با اکثریت مطلق و سپس نسبی جمعیتی تورکمان در شمال عراق که ‌در نتیجه‌ی توسعه‌طلبی کوردی و حمایت فرانسه‌ و دیگر مراکز ضد تورک اوروپایی و روند مشابهی که ‌در مورد ساووج‌بولاغ موکری بیان شد، همچنین انفعال و سیاست‌های منطقه‌ای نادرست دولت تورکیه‌ مبنی بر عدم حمایت از تورکان خاورمیانه و خواست آن‌ها برای تاسیس دولت‌های فدرال خود، اکثریت جمعیتی تورک خود را از دست داده‌ در حال تبدیل شدن به‌ شهری کورد و کوردستانی است.

دیاربکر: یکی از مراکز عمده‌ی تورکمان‌نشین سرزمین و مملکت موسوم به ‌تورکمانیا، و از مراکز دولت تورک – تورکمان آق‌قویون‌لو که ‌تا اوایل قرن بیستم دارای جمعیت اکثریت مطلق و سپس اکثریت نسبی تورک بوده و ‌به‌ واقع به لحاظ تاریخی ادامه‌ی سرزمین پیوسته‌ی تورک‌نشین در شمال غرب و غرب ایران (تورک‌ایلی) در آناتولی است، اکنون به‌ شهری کورد تبدیل شده‌ است.

دیاربکر شهری، سانجاغی و ولایتی اهالی‌سی‌نین قسم اعظمی تورک اولوپ، لسان عمومی‌سی تورک‌جه‌دیر- قاموس الاعلام

DİYARBAKIR ŞEHRİ, SANCAĞI VE VİLÂYETİ’NİN KISM-I A’ZAMI TÜRK OLUP, LİSÂN-I UMÛMÎSİ TÜRKÇEDİR. KAMUS ÜL-Â’LÂM

در زیر قسمت‌هایی از کتاب قاموس الاعلام[1] به ‌تورکی عثمانلی مربوط به‌ شهر دیاربکر، سانجاق دیاربکر و ولایت دیاربکر را نقل کرده‌ام که‌ نشان می‌دهند ‌در سال ١٨٩٠ یعنی نزدیک به ‌آغاز قرن بیستم، هر سه ‌شهر دیاربکر و سانجاق دیاربکر و ولایت دیاربکر دارای اکثریت جمعیتی تورک بوده‌اند.

الف- شهر دیاربکر:

در شهر دیاربکر، تورکان با حدود ٤٣ درصد اکثریت نسبی جمعیت را تشکیل می‌دادند. قابل توجه ‌است که‌ کوردها با جمعیتی کمتر از احتمالا ١٠ درصد، (بعد از ارمنی‌ها با ٢٤ درصد، آسوری‌ها با ١٨ درصد)، چهارمین گروه‌ قومی در داخل شهر دیاربکر بودند.

دیاربکر (شهری): ..... اهالی‌سی ٣٥٠٠٠ راده‌له‌ری‌نده ‌‌اولوپ، ٢٠٠٠٠ ده‌ن زیاده‌سی مسلم، ٨٥٠٠ قه‌ده‌ری ائرمه‌نی، ٣٠٠ قه‌ده‌ری یهودی و قصورو سوریانی، کلدانی، یعقوبی وسائره‌دیر. اهالی مسلمه‌سی‌نین قسم اعظمی تورک اولوپ، ٥٠٠٠ قه‌ده‌ری داخی کورد و عرب‌دیر. لسان عمومی‌سی تورک‌جه‌ اولوپ، کوردجه ‌‌و عرب‌جه‌ داخی سؤیله‌نیر.  جلد ٣، ص ٢٢٠٢

Diyarbakır şehri: .... ahâlisi 35000 râdelerinde olup, 20000den ziyâdesi Müslim, 8500 kadarı Ermeni, 300 kadarı Yahûdi ve kusûru Süryâni, Keldâni, Yâkûbi ve sâiredir. Ahâli-yi Müslimesi’nin kısm-ı a’zamı Türk olup, 5000 kadarı dahi Kürt ve Arap’tır. Lisân-ı umûmisi Türkçe olup, Kürtçe ve Arapça dahi söylenir. Cilt 3, sayfa 2202

%100	~ 35000		Toplam	Diyarbakır Kenti
> % 57.14	> 20000			Müslüm
(> % 42.86)	(> 15000)		Türk
%14.29	5000		Kürt ve Arap
	?	Kürd
	?	Arap
(> % 42.86)	< 15000			Gayri Müslim
			Hırıstıyan
%24.29	8500	Ermeni
%17.71	(< 6200)	Süryani, Keldani, Yakubi, vs
%0.86	300		Yahudi

ب-ولایت دیاربکر:

در ولایت دیاربکر هم اکثریت جمعیتی تورک بود. با توجه ‌به ‌آن که ‌جمعیت غیر مسلمانان حدود ٢٥ درصد اعلام شده، بنابراین جمعیت کورد و عرب ولایت دیاربکر جمعا چیزی کمتر از ٢٥ درصد و در نتیجه جمعیت تورک چیزی حدود سه ‌برابر بیشتر از جمعیت کورد در این ولایت بوده ‌است.

دیاربکر (ولایتی): .... ولایت اهالی‌سی‌نین مقدار عمومی‌سی اولان ٤٧١٤٦٢ نفوسون اوچ ربعوندان زیاده‌سی مسلم اولوپ، ١٣٢٥٤٩ خیریستییان[2] و ١٢٦٩ ایسراییلی ایله‌‌ بیر قاچ بین یزیدی و چینگه‌نه‌ و سائره‌ واردیر. اهالی‌ی مسلمه‌سی‌نین قسم اعظمی تورک و قصورو کورد و عرب اولوپ، اون بین قه‌ده‌ر چه‌رکه‌س داخی بولونور. مسلمان‌لارین همان جمله‌سی سنّی اولوپ، یالنیز بیر ایکی بینی قیزیل‌باش‌دیر. خیریستییان‌لارین نصفی ائرمه‌نی اولوپ، نصف دیگری قاتولیک، پروتئستان، سوریانی، کلدانی و سائره‌ده‌ن مرکب‌دیر.

معارف هنوز گئری اولوپ، یالنیز مرکز ولایت‌ده‌‌ بیر اعدادیه‌ی مُلْکیه‌ ایله‌‌ بیر رشدیه‌ی عسکریه‌‌ مکتبی، و بوتون ولایت‌ده ‌‌٥ رشدیه‌ی ملکیه ‌‌ایله‌‌ مسلمان‌لارا مخصوص ١٥٦٥ اه‌رکه‌ک و ٢ قیز صبیان مکتبی، ٧ مدرسه؛ ائرمه‌نی‌له‌ره‌ مخصوص ١٢٥ ذکور و ١ اناث؛ ائرمه‌نی قاتولیک‌له‌ری‌نین ١٦ ذکور؛ ائرمه‌نی پروتئستان‌لاری‌نین ٥ ذکور و ٣ اناث؛ روم‌لارین ٣ ذکور و بیر اناث؛ کلدانی‌له‌رین ٢٥ ذکور و ١ اناث، لاتین‌له‌رین ٢ ذکور و ٢ اناث، ایسراییلی‌له‌رین داخی ١ ذکور و ١ اناث ابتدائی مکتبی واردیر. جمعا ولایت‌ده‌ مکاتب و مدارسین عددی ١٨٠٥ اولوپ، ٦١٥١١ شاگردان و ١٨٧٦ معلم بولونویور. پروتئستان و قاتولیک‌له‌رین مکتب‌له‌ری باش‌لی‌جا اجنبی میسیونئرله‌رله‌‌ راهبه‌له‌رین تحت اداره‌سی‌نده‌دیر. جلد ٣، ص٢٢٠٥

Diyarbakır vilâyeti: ... vilâyet ahâlisinin mıkdâr-ı umûmîsi olan 471462 nufûsun üç rüb’ünden ziyâdesi Müslim olup, 132549 Hırıstıyan ve 1269 İsrâili ile bir kaç bin Yezîdi ve Çingene ve sâire vardır. Ahâlı-yı Müslimenin kısm-ı â’zamı Türk ve kusûru Kürt ve Arap olup, on bin kadar Çerkes dahi bulunur. Müsülmanların hemen cümlesi Sünni olup, yalnız bir iki bini Kızılbaş’tır. Hırıstıyanların nısfı Ermeni olup, nısf-ı diyeri Katolik, Protestan, Süryâni, Keldâni ve sâireden mürekkeptir.

Maârif henüz geri olup, yalnız Merkez Vilâyet’te bir Idâdiyye-yi Mülkiye ile bir Rüşdiye-yi Askeriye mektebi, ve bütün vilâyette 5 Rüşdiye-yi Mülkiye ile Müsülmanlara mahsus 1565 erkek ve 2 kız sübyan mektebi, 7 medrese; Ermenilere mahsus 125 zukur ve 1 enas, Ermeni katoliklerin 16 zukur, Ermeni protestanlarının 5 zukur ve 3 enas; Rumların 3 zukur ve bir enas; Keldânilerin 25 zukur ve 1 enas; Latınların 2 zukur ve 2 enas; İsrâilîlerin dahi 1 zukur ve 1 enas ibtidâi mektebi vardır. Cem’en vilâyette mekâtib ve medârisin adedi 1805 olup, 61511 şâgirdan ve 1876 muallim bulunuyor. Protestan ve katoliklerin mektepleri başlıca ecnebi misyonerlerle râhibelerin taht-ı idâresindedir.

Diyarbakır Vilayeti	Toplam		471462	%100
Müslüm			(> 353597)	> %75
	Sünni		(469462-470462)	(%74.8-%74.6)
		Türk	çoğunluk
		Arap ve Kürt	?
		Çerkez	10000	%2.12
	Kızılbaş		1000-2000	%0.2-%0.4
Gayri Müslim			(<117866)	<%25
	Hırıstıyan		(114597-113597)	(%24.09-%24.31)
		Ermeni	(56798-57298)	(%12.05-%12.16)
		Keldani, Süryani, v.s.	(56798-57298)	(%12.05-%12.16)
	İsrayili		1269	%0.27
	Çingene, Yezidi, v.s.		Birkaç bin (2000-3000)	(%0.42-%0.64)
		Çingene	?
		Yezidi	?

ج-سانجاق دیاربکر:

دیاربکر (سانجاغی): هم‌نامی اولان ولایتی ترکیب ائده‌ن اوچ سانجاغین بیری یعنی مرکز سانجاغی اولوپ، .... اهالی‌سی ١٤٢٩٣٢ کیشی‌ده‌ن عبارت اولوپ، بو مقدارین ٩٩٦٩٠ی تورک، کورد، عرب و چه‌رکه‌س‌ده‌ن مرکب مسلمان؛ ٤٠٩٤٢ی ائرمه‌نی، کلدانی و سوریانی جنسقی‌له‌ری‌نه؟ و اورتودوقس، قاتولیک و پروتئستان مذهب‌له‌ری‌‌نه‌‌منقسم خیریستییان، ٢٠٠٠ی یزیدی و چینگه‌نه، ٢٨٤ی داخی ایسراییلی‌دیر. جلد ٣، ص ٢٢٠٧

 

Diyarbakır sancağı: hemnâmı olan vilâyeti terkib eden üç sancağın biri, yâni Merkez Sancağı olup, .... ahâlisi 142932 kişiden ibâret olup, bu mıkdarın 99690ı Türk, Kürt, Arap ve Çerkezden mürekkeb Müsülman; 40942si Ermeni, Keldâni ve Süryâni cinslerine ve Ortodoks, Katolik ve Protestan mezheplerine munkasım Hırıstıyan, 2000i Yezîdi ve Çingene, 284ü dahi İsrâilidir. Cilt 3, sayfa 2207

%100	142932		Toplam	Diyabakır Sancağı
%69.75	99690		Türk, Kürt, Arap, Çerkez	Müsülman
	?	Türk
	?	Kürt
	?	Arap
	?	Çerkez
%28.64	40942		Ermeni, Keldâni, Süryani, v.s.	Hırıstıyan
	?	Ermeni
	?	Keldani, Süryani, v.s.
%1.4	2000			Yezidi, Çingene
	?		Yezidi
	?		Çingene
%0.2	284			İsrayili

Farsistan, Érmenistan ve Kürdüstanlaştırılan Türk şehirleri

فارسیستان، ائرمه‌نیستان و کوردوستان‌لاشدیریلان تورک شه‌هه‌رله‌ری

---

[1] تورکمانیا قاموس الاعلام تاریخ و جوغرافیا لغاتی‌نی و تعبیر اصلحه کافه‌ی اسماء خاصه‌یی جامع‌دیر. محرری: ش. سامی، صاحب و طابعی: مهران. معارف نظارت جلیله‌سی طرفی‌نده‌ن تقدیر و تحسین اولوناراق طبع اولونموش‌دور. استانبول، «مهران» مطبعه‌سی، باب عالی جاده‌سی‌نده نومئرو ٧، ١٣٠٨

Dicrionnaire universel D’histoire et de géographie, par ch. Samy – bey fraschery, editeur mihran, constantinople, imprimerie mihran, rue de la s. prte n. 7, 1891

[2]  این عدد اشتباه است. زیرا می‌گوید بیشتر از سه چهارم جمعیت مسلمان و در نتیجه کمتر از یک چهارم آن که ١١٧٨٦٦ می‌شود غیر مسلمان است. با کم کردن عدد ١٢٦٩ تعداد موسویان و ٢-٣ هزار یزیدی و کولی از یک چهارم جمعیت، تعداد مسیحیان حدود ١١٤٠٠٠ تن می‌شود.