بهاریّه «صفتِ گُلشنِ بهار» - یازلاما «یاز چیچه‌ک‌لییی‌نین دورومو» - Bahariyye, Sıfat-ı Gülşen-i Bahar - Yazlama, Yaz çiçekliyinin durumu

سؤزوموز

 

http://mehran1.persianblog.com

http://sozumuz.blogspot.com/

 

۲۰۰۳

شاه اسماعیل ختائی- شاه ایسماعیل خاتایی

بهاریّه- «صفتِ گُلشنِ بهار» از کتاب «دهنامه»

یازلاما- «یاز چیچه‌ک‌لییی‌نین دورومو» «دهنامه» پیتییی‌نده‌ن

¤ یازیلدیغی ساعات 19:1 یازان Mehran Bahari

قێش گئتدی، یینه بهار گلدی
گۆل بیتدی، و لاله‌زار گلدی
قوُش‌لار قاموُسوُ فغانا دۆشدۆ
عشق اوْدوُ یینه بوُ جانا دۆشدۆ
یئر گییدی قبایِ خضرپوشان
جۆمله دیله گلدی لب‌خموشان
سروین یینه توُتدوُ دامنین سوُ
سرو اۆسته اوْخوُدوُ فاخته «کوُ کوُ»
غوْنچا دهنی چیمه‌ن‌ده خندان
گۆلمه‌ک‌ده‌ن اَنار آچێلدێ دندان
بۆلبۇل اوْخوُدوُ صفاتِ هجران
دریادا دُرّ اوْلدوُ ابرِ نیسان
دوُرنا اوُچوُبان هاوایا دۆشدۆ
لاچێن آلێبان اوْوایا دۆشدۆ
آلما آغاجێ دیبی‌نده سایه
طعن ائیله‌ر ایدی بوُلوُت دا آیا
یاشێن یئره تؤکدۆ ابرِ نیسان
بۆلبۆل‌له‌ر اوْخوُدوُ صد هزاران.
مِی بسله‌دی ژاله هر ورق‌ده
توُرّاج کتاب اوُخوُر طَبَق‌ده.
«قوُم ‌قوُم» دئر ایدی آغاج‌دا قوُمروُ
مست اوْلدوُ بنفشه، ایچدی خَمْری.
شاخ اۆسته قاباق‌لار آسلێ حالێ
قوُ گردنی‌ده‌ن وئریر مثالێ.
قوُش بئچچه‌له‌ری اۆنۆ یوُوادان
مکتب اۆنۆ تک گلیر هاوادان.
بوْیاندی زمین هزار رنگه
اوراقِ شجر ده تنگه تنگه.
نیلوفر آچێلدێ، سوُیا گیردی
پیراهنی‌نی باشێ‌نا ساردێ
چێنار الی‌نی چو رقصه آچدێ
گۆل خوُردا زرین شاباشا ساچدێ.
چای‌لار بوُلاندێ، یێخدێ آرخێن
باغ‌لار آغاجێ گؤیه‌رتدی شاخێن.
گیلاس آغاجێ دیبی‌نده ماهێم
چون ماه ایدی در میانِ اَنجُم.
یۆز تۆرلۆ قبا گیییپ چیمه‌ن‌له‌ر
آغ دوْنوُنوُ گییدی یاسمن‌له‌ر.
شاخ اۆسته شکوفه‌یِ شجرله‌ر
موسا ایلی‌ده‌ن وئریر خبرله‌ر.
سیرابی گؤلۆن اۆزۆنده آبی
نرگیس اوْتوُروُر گؤزۆنده خوابێ.
هر غوْنچا‌دا وردِ ارغوانی
قوُمروُ گؤزۆده‌ن وئریر نشانێ.
تا چالمایا دان یئلی تاپانچا
اۆزۇنه نقابێن اؤرتدۆ غوْنچا.
یاشێل چیمه‌ن اۆسته ژاله چین چین
اخضر فلک اۆسته رشکِ پروین.
سرو ائتدی چیمه‌ن‌ده سرفرازی
گۆل جیلوه‌له‌‌نیر باشێ‌ندا نازێ.
چێخمێش بوُداق اۆسته عندلیبی
منبرده اوْخوُر چیمه‌ن خطیبی.
جوُلار آخادێر چیمه‌ن‌ده هر سو
نرگیس گۆلۆنۆن گؤزۆنده اوُیخوُ.
لاله اوْتوُروُر باشێ‌ندا تاجێ
هیچ سروره یوْخ‌دوُر احتیاجێ.
سۆنبۆل دارامێش ساچێن به شانه.
عنبر قوْخوُسوُن قێلێر فشانه.
جولار آخادێر کنارِ باغ‌دان
سوُ ایچمه‌یه آهو گلدی داغ‌دان.
لاله گئجه‌له‌ر یاخێپ چێراغێ
عاشق جگری‌نه چکدی داغێ.
ناز ایله بزه‌ندی باغ سروی
سانجێپ باشێ‌نا دُمِ تَزَروی.
گۆل‌له‌ر ورقی‌نه دوْلدوُ شبنم
چون بیرکه‌یِ حوضِ آبِ زمزم.
آل ایله یاشێل گیییندی باغ‌لار
آغ لچه‌یی سارپا ساردێ داغ‌لار.
سوسن قێلێج آلدێ، بید خه‌نجه‌ر
عیش ائتمه‌یه‌نین گؤزۆنه سانجار.
پرواز قێلێر هاوادا توُرغای
«یا رافع!» اوْخوُر، کیمی‌سی «یا حیّ!»
سایرار آغاج اۆسته یۆز سێغێرچێن
آهنگ توُتار آنا گؤیه‌رچین.
اسمه‌ک‌ده نسیمِ عنبرافشان
یاپراق‌نێ قێلێر بوُداق‌دا لرزان.
اؤتگۆن قوُشوُ کؤچدۆ، قێلدێ پرواز
دوُرنا و عقاب و قوُرقوُرا، قاز.
مۆرچین و چۆره و نرگه، سوْنا
یایدێ قانادێن کی گؤله قوْنا.
ککلیک گۆله‌ر ایدی داغ‌دا «قاه قاه»
بای‌قوُش‌لار اوْخوُردوُ «لی مع اللّه».
سرو اؤز آیاغێ‌نا سایه سالمێش
ضلِّ ساچێ‌نێ همایا سالمێش.
نوروز گۆلۆنۆن آچێق دهانێ
مرغ آن‌دا هزار اوْخوُر زبانێ.
دای‌لار تۆله‌دی، بێراخدێ یالێ
کیشنه‌ر چالاغان، قوُلوُن مثالێ.
قوُزلادی قوْیوُن، تؤکۆلدۆ دؤل‌له‌ر
یایلاق هوسی‌نی قێلدی ائل‌له‌ر.
دۆشمن قانێ تک قێزاردێ هر سو،
اؤتگۆن سارێ‌یا یئریدی آهو.
بیری بیری‌نی قاووُر گئییک‌له‌ر
بالا دؤلۆمۆن قێلێر پئییک‌له‌ر
دوُرموُش چیمه‌ن اۆزره سرو آیاغا
قێلماغا تماشا سوْل و ساغا.
گۆل دختری‌نین عروسو یئتمیش
گۆلگۆن دوُواغێن باشێ‌نا اؤرتمۆش.
آهو قوُزوُ دوْیدوُروُپ، اوُیوُتدوُ
اوْغوُرلانێپ اؤزۆ، اوْتا گئتدی.
صحرایا بێراخدێ نافه آهو
خاکِ سیه اوْلدوُ مُشکِ خوش‌بو.
دوُرنا اوُچوُپ، اۆن چکیپ هاوادا
گئده‌ر اۆنۆ قێرخ آغاج زیاده.
باغرێ‌قارانێن قاراردێ باغرێ
شهباز آنا واراندا دوْغروُ.
قوُش‌لار یوُوادان اوُچوُردوُ بالا
آهو یینه سۆت وئریر غزالا.
چێخدێ گۆنه‌شه یئر اژدهاسێ
بوْینوُزوُنوُ سالدێ داغ بوْغاسێ.
هر بیر چیچه‌ک اۆسته قوْندوُ زنبور
دئوشیرمه‌یه چێخدی دانه‌سین مور.
هر شئی گۆنه‌شه قوُروُتدوُ یاشێن
قوسِ قُزَح آچدێ تر قوُماشێن.
شب «جیو جیو» ائده‌ر آغاج‌دا سئرچه
اوُچاندا، قوْناندا بؤیله پرچه
یاپراغێ آغاج‌لار اۆسته لرزان
کیمی‌سی چو تیر، کیمی‌سی پیکان.
شاه طوطی اوْخوُر شَکَر کلامین
قند ایله پُر ائتدی بند و دامێن.
دؤندۆ وطنی‌نه جۆمله قوُش‌لار
گلدی یوُواسێ‌نا قێرلاقوُش‌لار.

گئرچه‌یه هو!!!

¤ یازیلدیغی ساعات 19:1 یازان Mehran Bahari

Şah İsmayıl Hatayi

 

Bahariyye: Sıfat-ı Gülşen-i Bahar

[Yazlama: Yaz çiçekliyinin durumu]

 

Kış gitti, yine bahâr geldi

Gül bitti ve lâlezâr geldi

Kuşlar kamusu fiğâna düştü

Aşk ôdu yine bu câna düştü

Yér giydi kabâ-yı Hîzr-pûşân

Cümle dile geldi leb-hemûşân

Servin yine tuttu dâmenin su

Serv üste okûdu fahte “kû kû”

Gonça deheni çimende handân

Gülmekten anar açıldı dendân

Bülbül okudu sıfât-ı hicrân

Deryâda dürr oldu ebr-i Nîsân

Durna uçuban havâya düştü

Lâçın alıban ovâya düştü

Alma ağacı dibinde sâye

Tâ’n éyler idi bulut da âya

Yâşın yére töktü ebr-i Nîsân

Bülbüller okûdu sed hezârân

Méy besledi jâle her varakta

Turrâc kitâp okur tabakta

“Kum kum” dér idi ağaçta kumru

Mest oldu benefşe, içti hamrı

Şâh üste kabaklar aslı hâlı

Kû gerdeniden vérir misâlı

Kuş béççeleri ünü yuvâdan

Mektep ünü tek gelir havâdan

Bôyandı zemîn hezâr renge

Evrâk-ı şecer de tenge tenge

Nîlûfer açıldı, sûya girdi

Pîrâhenini başîna sardı

Çīnar elini çü raksa açtı

Gül hurda zerin şabâşa saçtı

Çaylâr bulandı, yıktı arkın

Bağlar ağacı göyertti şâhın

Gîlâs ağacı dibinde mâhım

Çün mâh idi der miyân-i encüm

Yüz türlü kabâ giyip çimenler

Ağ dônunu giydi yâsemenler

Şâh üste şükûfe-yi şecerler

Mûsâ ili’den vérir haberler

Sîrâbi gölün yüzünde âbî

Nergis oturur gözünde hâbı

Her gonçada vérd-i erğuvânî

Kumru gözüden vérir nişânı

Tâ çalmaya dan yéli tapança

Yǖzǖne nikâbın örttü gonça

Yâşıl çimen üste jâle çin çin

Ahzar felek üste reşk-i Pervîn

Serv étti çimende serferâzî

Gül cilvelenir başında nâzı

Çıkmış budak üste andelîbi

Minberde okur çimen hatîbi

Cûlar akıtır çimende her sû

Nergis gülünün gözünde uyku

Lâle oturur başında tâcı

Hiç servere yoktur ihtiyâcı

Sünbül taramış saçın bé şâne

Anber kokusun kılır feşâne

Cûlar akıtır kenâr-i bağdan

Su içmeye âhû geldi dağdan

Lâle géceler yakıp çırâğı

Âşık ciyerîne çekti dâğı

Nâz ile bezendi bâğ servi

Sancıp başına düm-i tezervi

Güller varakīna doldu şebnem

Çün birke-yi havz-i âb-i zemzem

Âl ile yaşıl giyindi bağlar

Ağ lêçeyi sarpa sardı dağlar

Sûsen kılıc aldı, bîd hançar

İyş étmeyenin gözüne sancar

Pervâz kılır havâda turgay

“Yâ Râfi’” okur, kimisi “Yâ Hayy”

Sayrar ağac üste yüz sığırçın

Âheng tutar ana göyerçin

Esmekte nesîm-i anber efşân

Yapraknı kılır budakta lerzan

Ötgün kuşu göçtü, kıldı pervâz

Durna vu ukâb u kurkura, kaz

Murçin ü çüre vü nerge, sôna

Yaydı kanadın ki gȫle kôna

Keklik güler îdi dağda “gah gah”

Baykuşlar okurdu “lî-me’-Allah”

Serv öz ayağīna sâye salmış

Zill-î saçını humâya salmış

Navruz gülünün açık dehânı

Murğ anda hezâr okur zebânı

Daylar tüledi, bıraktı yâlı

Kişner çalağan, kulun misâlı

Kuzlâdı koyun, töküldü döller

Yaylak hevesîni kıldı éller

Düşman kanı tek kızardı her sû

Ötgün sarıya yéridi âhû

Bîrî birini kavur géyikler

Bâlâ dölümün kılır péyikler

Durmuş çimen üzre serv ayâğa

Kılmâğa temâşa sol ve sağda

Gül dühterinin arûsu yétmiş

Gülgün duvağın başīna örtmüş

Âhû kuzu doydurup, uyuttu

Oğrulanıp özü, ôta gitti

Sahrâya bıraktı nâfe âhû

Hâk-i siyeh oldu müşk-i hoşbû

Durna uçup ün çekip havâda

Gider ünü kırk ağaç ziyâde

Bağrıkaranın karardı bağrı

Şehbâz ana, varanda doğru

Kuşlar yuvadan uçurdu bâlâ

Âhû yine süt vérir gazâla

Çıktı güneşe yér ejdehâsı

Boynûzunu saldı dağ boğası

Her bir çiçek üste kondu zenbûr

Dévşirmeye çıktı dânesin mûr

Her şéy güneşe kuruttu yâşın

Kavs-i kuzah açtı ter kumâşın

Şeb civ civ éder ağaçta sérçe

Ûçanda konanda böyle perçe

Yaprağı ağaçlar üste lerzan

Kîmîsi çü tîr, kimîsi péykan

Şah tûti okur şeker kelâmın

Kand île pür étti bend ü dâmın

Döndü vatanīna cümle kuşlar

Geldi yuvasīna kırlakuşlar

 گئرچه‌یه هو!!!

¤ يازيلديغي ساعات 19:1 يازان Mehran Bahari

تورک‌جه سؤزله‌ر

 

اسمه‌‌ک: وزیدن

آخادیر: آخیدیر

آرخ: جوی

آسلی: آسیلی

آل: سرخ، قرمز

آلابان- آلیبان: از ریشه‌ی آلاماق – آلیماق به معنی کشتن، هلاک کردن، به قتل رساندن.

اوتا: به سبزه، به چمن

اوزره: در روی

اوغورلانیپ: مانند دزد مخفی‌کاری کردن

اون: سس

اووا: دشت، مرغزار

اویخو: اویقو، یوخو

اویوتدو: به خواب برد، خوابانید

اؤتگون: اؤتوجو کیچیک بیر قوش (اؤتله‌یه‌ن)، چالی بولبولو

اؤرتدو: پوشاند

ایل: سرزمین، مردم، ائل

ائل: مردم، طایفه

باغری قارا: بیر چئشیت ایسکیله قوشو

باغری: جگرش، سینه‌اش

بالا: کوچک، فرزند پرنده

بایقوش: جغد

بیرکه: برکه، تالاب، گودال آب، محل جمع شدن آب، کلمه‌ای تورکی از مصدر بیریکمه‌ک به معنی جمع شدن (آب، ...)

بزه‌ندی: آراسته کرد خود را

بسله‌دی: پروراند، غذا داد

بوداق: شاخه

بوغا: گاو نر

بولاندی: در هم آشفت، پیچید (سیال و مایع)

بولوت: ابر

بوینوز: شاخ حیوان

بؤیله: بئیله، بئله، اینگونه

بیتدی: نشو و نما کرد، سبز شد

بیراخدی: رها کرد، واگذار کرد

پرچه: تکه، قطعه و پارچه (پارچه کلمه‌ای تورکی-آلتایی-فینواوگوری است)

تاپانچا: الی دابانی (تاپابی) ایله وورولان سیلله و شاپالاق

تر: نم، خیس

تزرو: قیرقاوول، قرقاول

تنگه: زر و سیم و مس مسکوک و رایج و پول نقد

توراج: سولونه بنزه‌ر بیر قوش

تورغای: تارلا قوشو

تورلو: چئشیت‌لی، دورلو، متنوع

توله‌دی: توک و دری تؤکمه‌ک

جیو جیو: صدای خواندن گنجشک

چالاغان: کرکس

چوره: جوره، نوعی اورده‌ک، اردک

چیچه‌ک: گل،

چیمه‌ن: چمن

خوردا: سکه‌ی فلزی کهنه، تکه پارچه شده

خه‌نجه‌ر: خنجر، محرف سانجار

دارامیش: شانه کرده

دان یئلی: نسیم سحر

دای: کره اسب

دورنا: درنا

دوغرو: به سوی، در استقامت

دوواق: توری که به صورت عروس می‌کشند

دویدوروپ: سیر کرده

دؤل: تخم، جنین

دؤلوم: تخم، جنین

دؤندو: بازگشت

دئر: دیییر، می‌گوید

دئوشیرمه: گردآوری، جمع کردن

ساچ: زلف

ساچدی: افشاند

سارپا سارماق: چؤزولمه‌سی چوخ گوج اولان بیر دوروم اولماق، زورلوق‌لار بلیرله‌مه‌ک

ساردی: به دور چیزی پیچاند (پارچه و ... را)

ساری‌یا: به طرف، به سوی، به جانب

سانجار: فروکردن چیزی نوک تیز مانند نیزه بر زمین

سایرار: اؤتمه‌ک، جیویلداماق، شاقیماق

سوت: شیر

سونا: مرغابی، اردک نر

سیغیرچین: زاغ

سئرچه: گنجشک

شاباش: هششه باش، هاششاباش، مخفف « هَشٌّ بَشّ » عربی به معنی «ای فرح مسرور». تورک‌ها آن را در مراسم عقد و به هنگام پاشیدن «ساچی» - اشیایی مانند گل، قند، جو، برنج، پول، و.س. - به سر عروس بکار می‌برند. ریشه‌شناسی «هششه باش» با عبارت فرضی و ناموجود فارسی «ها شاد باش» و «شاباش» بعدا اختراع شده عامیانه و نادرست است.

قاباق:کدو

قاراردی: تاریک شد، سیاه گشت

قاز: غاز

قامو: همه

قانادین: بالش را

قاوور: می‌راند

قو: مخفف قوغو، نام پرنده‌ای آبزی

قوخو: بو، رایحه

قورقورا: غرغره، قرقره و غَرغَرَه، نام مرغی خانه‌گی و یا صحرائی. ازغرغر، غرغرة عربی

قوروتدو: خشکانید

قوزلادی:قوزولادی، برّه زائید

قوزو: برّه

قولون: کرّه اسب تا شش ماه

قوم قوم: صدای خواندن قمری

قوماش: پارچه

قونا: جا بگیرد، منزل کند

قیرلاقوش: قیرلانقیچ، پرستو، قارانقوش

قیلیج: شمشیر

ککلیک: کبک

کو کو: صدای خواندن فاخته

کؤچدو: کوچید

کیشنه‌ر: شیهه کشیدن

کیمی‌سی: بعضی از افراد، یکی

گونه‌ش: خورشید

گؤیه‌رتدی: رویاند، سبز کرد

گؤیه‌رچین: کبوتر

گئییک: گوزن

لاچین: اسم پرنده‌ی وحشی شاهین، مخفف آلاچین-آلیچین، از ریشه‌ی آلاماق – آلیماق به معنی دریدن، کشتن، هلاک کردن، به قتل رساندن

لچه‌ک: روسری سه گوش زنان

مورچین؟

موسا ایلی: طایفه‌ی موسی پیغمبر

ناوروز: از تلفظ‌های تورکیک نوروز

نرگه: جرگه، حلقه‌ی شکار

واراندا: هنگام واصل شدن و رسیدن

یاپراق: برگ

یاخیپ: روشن کردن چراغ با روغن

یاشیل: سبز

یاشین: نمش را، آبش را، خیسی اش را

یالی: یال‌اش را

یایدی: گستراند

یایلاق: ییلاق

یینه: یانا، گینه، گه‌نه، دوباره

یئریدی: یوردو، راه رفت