سیزده بدر - گزی گونو، و منشاء بین النهرینی - سامی - رومی آن: دوم ماه قیرآچان- آوریل (١٣ فروردین)

سیزده بدر - گزی گونو، و منشاء بین النهرینی - سامی - رومی آن

 

دوم ماه قیرآچان- آوریل (١٣ فروردین)

 

مئهران باهارلی

شیوع و تشکل سنت سیزده بدر به شکل امروزی آن، در پایتخت‌های دولت‌های تورک - تورکمان حاکم بر ایران، بویژه در تهران قاجاری بوده است. سمبولسیم اغلب در شکل نحوست و شوم بودن عدد سیزده در فرهنگ نمادهای گوناگون شماری از اقوام و مدنیت‌های باستانی و قدیم غیر ایرانیک بین النهرینی - سومری؛ سامی - عبرانی - بابلی (از کشور عراق فعلی)؛ و رومی - یونانی - مسیحی وجود داشته است. 

نبود سابقه‌ی سیزده بدر در میان ملل ایرانیک‌زبان: مراسم روز سیزده بدر و نحوست عدد سیزده و ... ارتباطی با فارسی‌گری، زرتشتی‌گری و ایرانیت ندارد. در میان سنن فارس‌ها (تاجیک‌های غربی سابق)، سیزده‌به‌در نسبت به دیگر اعیاد این قوم دارای موقعیت بسیار مبهم‌تری است. در کتاب‌های تاریخی و ادبی گذشته‌ی فارسی - دری از قبیل التفهیم، تاریخ بیهقی و آثار الباقیه که آیین‌های نوروزی را با جزئیات شرح داده‌اند، نشانی مستقیم در مورد سیزده بدر نیست. شاعران فارسی‌گوی - دری‌گوی آن زمان هم در اشعار خود اشاره‌ای به آن نکرده‌اند. این سنت در میان ملت تاجیک که دارای زبانی نزدیک به فارسی است و دیگر اقوام و ملل ایرانیک‌زبان مانند بلوچ‌ها و پشتون‌ها نیز کاملاً ناشناخته است.

رابطه‌ی مصری: حدود چهار هزار سال پیش در مصر باستان جشن تولد خدای شمس و خورشید، مصادف با شب یلدا برگزار می‌شد. مصریان باستان در این هنگام از سال به مدت دوازده روز، به نشانه‌ی دوازده ماه سال خورشیدی، به جشن و پای‌کوبی می‌پرداختند و پیروزی نور بر تاریکی را گرامی می‌داشتند. روز سیزدهم، پایان جشن و پایکوبی بود. مصریان باستان همچنین عقیده داشتند که برای انسان در این دنیا دوازده مقام و نائلیت معنوی وجود دارد، مقام و یا نائلیت سیزدهم پس از مرگ است.

 رابطه‌ی سومری: سیزده (عدد بعد از شش ضربدر دو)، مانند هفته (مرکب از شش روز و روز آخر استراحت)، بیست و چهار ساعت یک روز (شش ضربدر چهار)، شصت دقیقه‌ی یک ساعت (شش ضربدر ده)، دوازده ماه سال (شش ضربدر دو)، سی صد و شصت و شش روز سال و .... همه در ارتباط با گاه‌شماری سومری بر مبنای عدد شش و مضارب آن است.

طبق تاریخ‌نگاری سومری، در دوره‌ی دومین سلاله‌ی اور، پادشاه سومری «لوقال آنه موندو» سرزمین وسیعی از سواحل دریای مدیترانه تا کوه‌های زاگروس شامل سرزمین عیلام را فتح کرد. تحت حاکمیت وی مردمان همه‌ی این سرزمین‌ها در صلح و آرامش می‌زیستند. اما وی با ائتلافی از سیزده والی و حاکم شورشی و مخالف که همه نام‌های سامی دارند مواجه شد. این یکی از نخستین اشاره‌ها در تاریخ به بار منفی عدد سیزده است.

 سومریان همچنین در روز اول بهار (معادل نوروز) جشن‌های مفصلی به مدت دوازده روز برگزار می‌کردند. جشن سیزده‌روزه‌ی بهار در اول سال در میان سومریان «ازه‌ن آکیتوم»، «آکیتی شکینکو» و برگرفته از آن‌ها در میان بابلی‌ها عید «آکیتو، آکیتوم، رش شاتتیم» نام داشت.

رابطه‌ی بین النهرینی – بابلی: در علم نجوم بین النهرینی - بابلی و اساطیر نجومی آن‌ها دوازده، از جمله در سال دوازده ‌ماهه و دوره‌ی دوازده هزار ساله‌ی عمر جهان، دارای معنی بنیادین و اهمیت ویژه‌ای است. بنا به تثبیت دوکتور مهرداد بهار (نوروز، زمان مقدس) «جشن‌های دوازده‌روزه‌‌ی آغاز سال نیز با این سال دوازده‌ماهه و دوره‌‌ی دوازده هزار ساله‌‌ی عمر جهان مربوط است‌. دوازده روز آغاز سال نماد و مظهر همه‌ی سال بود‌. انسان آنچه را در این دوازده روز پیش می‌آمد، سرنوشت سال خود می‌انگاشت و گمان می‌کرد اگر روز‌های نوروزی به اندوه بگذرد، همه‌ی سال به اندوه خواهد گذشت».

رابطه‌ی عبری - یهودی – موسوی: عدد سیزده اهمیت فوق العاده‌ای در دین موسوی و تاریخ یهود دارد.

-طبق تورات، سفر خروج باب ١١ و ١٢؛ روز سیزده‌ی فروردین ویا سیزدهم سال نوی مصری، روز برخورد سهمگین یک ستاره‌ی‌ دنباله‌دار با زمین و فلاکت‌ها و خرابی‌ها و تلفات انسانی سنگین متعاقب آن است.

-در میثاق ابراهیم با خدا کلمه‌ی میثاق سیزده بار تکرار شده است. خدا در این میثاق به ابراهیم وعده می‌دهد که فرزند وی اسماعیل‌ را برکت‌ داده‌ او را بسیار کثیر گرداند‌ و ۱۲ رئیس‌ از وی‌ پدید آیند.

- بنا به تفسیر مایمونید (موسی ابن میمون)، عدد سیزده تعداد اصول ایمان و دین موسوی است.

-طبق تفسیر خاخام‌ها بر تورات، شماره‌ی صفات رحمانی خدا سیزده است.

-معبد مقدس در اورشلیم دارای سیزده شوفار (مخزن به شکل شیپور)، سیزده میز و سیزده سجده‌گاه بود.

-در عهد مسیح، سرزمین اسرائیل به جای دوازده بخش قبیله‌ای اولیه به سیزده بخش قبیله‌ای تقسیم خواهد شد.

-در دین موسوی، عدد سیزده سنّی است که با قدم گذاردن در آن یک پسر بالغ و عضو کامل جامعه‌ی موسوی (بار میتزواه - بَرمیصوا) می‌گردد. ریشه‌ی نوجوان شمردن کودکان سیزده سال و به بعد در فرهنگ اوروپائی و غرب، ظاهراً از همین جاست.

-از اول تا سیزدهم ماه نیسان در تفیلای (نماز) صبح، بخش‌هایی از تورات که مراسم گشایش «میشکان» را بیان می‌کنند، خوانده می‌شود. تا پیش از فرا رسیدن شب چهاردهم نیسان، لازم است که همه‌ی نقاط خانه را از وجود مواد حامص (ورآمده و خمیرمایه) پاک کرد. زیرا استفاده یا نگاه‌داری مواد حامص در ایام پسح به هر مقدار ناچیز هم که باشد، گناه به شمار می‌آید...

محتملاً نحسی عدد سیزده از طریق موسویت به پدیده‌ای جهان‌شمول تبدیل؛ و مراسم سیزده به‌در در ایران هم، مانند هفت سین و چهارشنبه سوری و ... از سنن موسوی و مشخصا جشن یهودی پوریم نشات گرفته است. براساس تقویم یهود، واقعه‌ی پوریم در ۱۳ اَدار سال ۳۴۰۵ عبری (معادل با ۲۵ فوریه سال ۳۵۵  قبل از میلاد) اتفاق افتاده است. «هامان وزیر خشایارشاه به دلیل عدم اطاعت قوم یهود از وی، پادشاه را مجاب به قتل آنان می‌کند و بر اساس قرعه، روز ١٣ آدار را برای این کار تعیین می‌کند. ملکه‌ی یهودی وی استر (اشتار) به قوم یهود می‌گوید که باید به درگاه خدا توبه و استغفار کنند و مراسم تعنیت به جای آورند. بر اثر اجرای مراسم تعنیت، خدا از گناهان قوم یهود می‌گذرد و این بلا را از آنان دور می‌سازد. سپس استر نزد پادشاه می‌رود و او را از بی‌گناهی و مظلومیت قوم یهود مطلع می‌کند و در نتیجه طرح هامان خنثی شده و قوم یهود نجات می‌یابد. بدین مناسبت یهودیان عدد ١٣ را نحس می‌شمارند و در روزهای ١٤ و ١٥ آدار (مارس) عید "پوریم" را جشن می‌گیرند» (کلمه‌ی پوریم به عبری به معنای قرعه است).

رابطه‌ی یونانی: بنا به روایت‌های تاریخی یونانی، فیلیپ پدر اسکندر مقدونی به سبب نگذاشتن مجمسه‌ی سیزدهم در معبدی که دارای مجسمه‌ی دوازده خدای دیگر بود و گذاشتن مجسمه‌ی خود به جای آن، کشته شده است، ....

رابطه‌ی مسیحی: در تاریخ‌نگاری مسیحیت، خیانت یهودای اسخریوطی، سیزدهمین فردی که به جرگه‌ی مسیح و یازده حواری دیگرش درآمده و به همراه آنان بر سر سفره‌ی آخرین غذای عیسی و یا شام آخر حاضر بود، موجب مصلوب شدن حضرت عیسی گردید. بنا به این روایت، یهودا که قصد داشت عیسی را به مخالفانش تسلیم کند، با قرار قبلی هنگامی که وارد محفل مسیح شد، او را بوسید تا دشمنان او از این راه وی را شناسایی کنند. بدین ترتیب مسیح دستگیر، محاکمه و روز جمعه فردای ۱۳ نیسان مصلوب شد. عیسویان از این رو عدد سیزده را - یهودا نفر سیزدهم بود که بر سر میز نشست - شوم و بدشگون می‌دانند.

-در تاریخ جنگ‌های صلیبی، قسطنطنیه پایتخت امپراتوری بیزانس برای اولین بار در تاریخ ۱۳ آوریل ۱۲۰۴ توسط نیروهای صلیبی اشغال شده است.

رابطه‌ی عربی: بنا به تثبیت مصرشناس آلمانی هینریش کارل بروگش در کتاب خود بنام سفرنامه به ایران، اعراب روز سیزده بدر و نحوست آن را می‌شناختند و می‌شناسند و به آن «شمّ النسیم» و یا «شمّ الهوا» می‌گویند. در این روز، همه‌ی مردم برای فرار از نحوست سیزده، به اطراف روستاها و شهرها می‌رفتند و تا غروب به خانه‌های خود باز نمی‌گشتند. رنگ کردن و تزئین تخم مرغ‌ها از طرف اعراب از دیگر سنن این روز و یادآور سنت مشابه در عید پاک مسیحیان است.

رابطه‌ی اسلامی: طبق روایات اسلامی امام علی در روز سیزده ماه رجب متولد شده است. در مذهب شیعه‌ی دوازده‌امامی، سیزده مجموع تعداد پیغامبر و دوازده امام است. احتمالاً این امر در رواج سیزده بدر در میان شیعیان موثر بوده است.

رابطه‌ی تورکی-قاجاری: سنت سیزده بدر به شکل امروزین آن در تهران پایتخت دولت تورک قاجاری فورم گرفته و شایع شده است. نخستین اشارات مستقیم به این سنت در آثار عبدالله مستوفی (شرح زندگانی من: تاریخ اجتماعی و اداری دوره‌ی قاجاریه) و ادوارد پولاک (سفرنامه: ایران و ایرانیان) مربوط به دوره‌ی قاجار و تهران پایتخت این دولت تورک است. لازم به یادآوری است که در نیمه‌ی اول حاکمیت قاجاریه، تهران شهری با اکثریت مطلق جمعیت تورک با صبغه‌ای تورکی بود.  

رابطه‌ی چینی- تورکیک: فرهنگ تورک از منظر رایج ساختن مفهوم دوازده در گاه‌شماری نیز، من غیر مستقیم در سنت سیزده بدر دخیل است. کاربرد مفهوم دوازده در میان ملل مختلف جهان بویژه در آسیا جایگاه مهمی در گاه‌شماری‌ها داشت. یکی از قدیمی‌ترین تقویم‌های دنیا، تقویم تورکی دوازده حیوانی است. این گاه‌شماری متاثر از گاه‌شماری چینی، در میان دانشمندان اسلامی به نام‌های «تاریخ تورک»، «تاریخ تورکستان»، «تاریخ ختن»، «تاریخ اویغور» و یا «تاریخ تورکان» مشهور است. تقویم تورکی دوازده حیوانی که توسط همه‌ی دولت‌های تورک حاکم بر ایران در اسناد و مناسبات رسمی بکار برده می‌شد، با تاسیس رژیم پهلوی و در راستای سیاست تورکی‌زدائی، ممنوع و برچیده شد.

لینک بخش‌های نوشته:

مراسم و آئین‌های التقاطی و فراملی شب یلدا، چهارشنبه سوری، نوروز، هفت‌سین، و سیزده بدر

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/03/blog-post_17.html

شب یلدا، چیلله گئجه‌سی، ٢٢ آرالیق-دسامبر (اول دی)

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/03/blog-post_20.html

چهارشنبه سوری- اوْدگۆن سۇرۇ: آخرین چهارشنبه و یا سه‌شنبه شب قبل از ٢١ مارس- یئلین‌آی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/03/blog-post_16.html

نوروز- ارگه‌نه قون، یئنی‌گون، یئنگیل، ٢١ یئلین‌آی-مارس (اول فروردین)

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/03/blog-post_21.html

هفت‌سین-هفت‌شین- هفت‌چین و منشاء آن سینی سدر موسوی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/03/blog-post_18.html

سیزده بدر، گزی گونو

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/04/blog-post_7.html

مراسم و آئین‌های التقاطی و فراملی چهارشنبه سوری، نوروز، هفت‌سین، سیزده بدر و یلدا

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/03/blog-post_17.html