بلي، آري، ائوئت، هن، هه‌يه، هه‌يا، هايا، يا، هه، هوي، ايله‌ل

بلي، آري، ائوئت، هن، هه‌يه، هه‌يا، هايا، يا، هه، هوي، ايله‌ل

مئهران باهارلي

Tuesday, March 01, 2011

۱-ائوئتÉvét : فارسجا بلي و آري آنلاملاريندا ايشله‌ديله‌ن تمه‌ل تورکجه کليمه‌دير. گونوموزده ائوئت کليمه‌سي تورکييه و آزه‌ربايجان تورکجه‌له‌رينده قوللانيلير. آزه‌ربايجاندا تورکجه‌نين بيرسيرا لهجه‌سينده ائوئت کليمه‌سي، اه‌وه‌ت (Evet) دييه سؤيله‌نير. ۱۹۳۷ده‌ن سونرا سوويئت آزه‌ربايجانيندا تورکجه‌ني پوزما و اسکي تورکجه ايله تورکييه‌ده‌ن آيريشماني آرتيرما سيياسه‌تي دوغرولتوسوندا، ائوئت کليمه‌سينين يازيلي و اؤلچون ديلده ايشله‌ديلمه‌سينه سون وئريلميش، اونون يئرينه فارسجا بلي و قونوشما ديلينده‌ن « هه » کليمه‌سي منيمسه‌نميشدير.

ائوئت کليمه‌سي اسکي ياغما، توخسي، قيپچاق تورکول (تورکيک) ديلله‌رينده ائووئت (Ewet)، اوغوزلاردا ائمئت (Emet, Evet) و اؤته‌کي تورکول ديلله‌رده يئمئت (Yemet) اولاراق سؤيله‌نيردي. چاغاتايجادا عئيني کؤکه‌ن و آنلامدا اووات (Uvat)، اووات (Ovat) و قاراخانلي‌جادا اووا (Uva) کليمه‌له‌ري وار اولموشدور. چاغداش تورکمه‌نجه‌ده هاوا (Hawa) و خاوا ايله بير سيرا باشقا تورکول ديلله‌رينده ايشله‌ديله‌ن اوباOba  (قيرقيزجادا ооба) کليمه‌له‌ري ده ائوئت‌ده‌ن ائوريلمه‌دير.

ائوئت کليمه‌سي‌نين کؤکه‌ني حاققيندا ده‌ييشيک گؤروشله‌ر اورتايا آتيلميشدير. بير گؤروشه گؤره يانيتلاما اوچون قوللانيلان ياه (Yah) اونله‌مي و مات (Mat) برکيشديريجي‌نين بيرله‌شمه‌سينده‌ن يانيتلاما اونله‌م (ندا) و ايلگه‌چي (اداتي) اولان ائوئت و يان بيچيمله‌ري اولوشموشدور: ياه+مات = يامات = يه‌مه‌ت = يئمئت = ائمئت = ائبئت = ائوئت. ذکي اه‌يوب‌اوغلو تورکجه ائوئت کليمه‌سي‌نين اسکي ايرانيک پهله‌وي ديلينده‌کي آواثادان (Avatha, Avad) آلينتيلانديغيني ساولاميشدير. آنجاق بو گؤروش هئچ بير کؤکه‌ن‌بيليمچي ساريسيندان قبول ائديلمه‌ميشدير.

۲-هه‌يه Heye: تورکجه‌ده ائوئت آنلاميندا اولان ايکينجي تمه‌ل کليمه‌دير. آلتاييک کؤکه‌نلي اولدوغو دوشونولور. کانتون (يو ائ) چينجه‌سي‌نده «هاي Hai 是» ايله «هاي‌آHye ah 係 »، ژاپونجادا «هاي Hai はい» ائوئت آنلاميندادير: هاي Hye (ائوئت) +آ ah (وورقو اداتي). ماندارين چينجه‌سي‌نده «ها او آ، Hǎo 好» اوکئي، ياخشي، اييي آنلاميندادير. تورکجه‌ده ائوئت آنلاميندا ايشله‌ديله‌ن « هن » کليمه‌سي ده، چينجه «هايا» کليمه‌سي‌نين تورکجه‌له‌شديريلمه‌سي‌دير: هه+ن: هه (چينجه هاي کليمه‌سي‌نين قيسالديلميشي) + ن (چينجه آ وورقو اداتي يئرينه، تورکجه ن وورقو اداتي).

هه‌يه، آزه‌ربايجانˊين بير چوخ بؤلگه‌سي‌نده (باتي آزه‌ربايجان اوستاني)، ايرانˊين گونئيي‌نده (قاشقاي ائلي آراسيندا) و تورکييه‌‌نين دوغوسوندا (قارس، ارزروم، ...) يايقيندير. هه‌يهˊنين لهجه‌له‌ريميزده چوخ ساييدا ده‌ييشگه‌سي واردير: هه‌يه Heğe Heye (آنقارا، آفيون، ايسپارتا، دنيزلي، آيدين، باليقئسير، توقات، گوموشخانا، قارس، قازي‌انتئپ، ماراش، خاتاي، سيواس، يوزقات، قايسئري، نييده، قونيا، آدانا، ايچ‌ائل)؛ هه‌آ Hea (ارزروم)؛ هه‌ياHeya  (آدانا)، هگه Hege (گوموشخانا)؛ هه‌يه‌ک Heyek (زونقولداق)؛ هک Hek (زونقولداق)؛ هکي Heki (گوموشخانا)؛ هنگيه Heñye (يوزقات)؛ هيييا Hıyya (دنيزلي)؛...

تورکجه‌ده «هاي هاي» ترکيبي، کسينليکله ائوئت، سئوه سئوه ائوئت، قوشقوسوز و البته کي ائوئت آنلاملاريندا اولوپ، هه‌يه ايله کؤکه‌نده‌شدير. آزه‌ربايجاندا تورکجه‌نين لهجه‌له‌رينده تورکجه-فارسجا «هه‌يه بلي» (Heye beli) (بلي، آري) ترکيبي واردير. ناخجيواندا ايشله‌ديله‌ن هه‌يه (اه‌يه) ترکيبي ايسه، ائوئت آنلامينداکي هه‌يه ايله ايلگيسيز اولوپ، فارسجا اگر کليمه‌سينده‌ن پوزمادير.

يا، ياه، يئه(Ya, Yah, Yéh) : اسکي تورکجه‌ده ائوئت آنلاميندا ايشله‌ديلميشديرله‌ر. بورادا يا-ياه کليمه‌سي، هه‌يه-هايا کليمه‌سي‌نين قيسالديلميشي اولابيله‌ر. کوره‌جه‌ده ائوئت آنلاميندا بنزه‌ر «예 يئ» کليمه‌سي واردير.

اييي، اييا، ائيي(İyi, İya, Eyi) : چئشيتلي تورکول ديلله‌رينده، ا‌ئ‌ائ ээ موغولجادا، иә قازاقجادا ائوئت آنلاميندا قوللانيلير. بونلار هه‌يه ايله، يا دا ياخشي آنلاميندا اييي کليمه‌سي ايله ايلگيلي اولابيله‌ر. ماندارين چينجه‌سي‌نده اوکئي و ائوئت آنلاملاريندا ايشله‌ديله‌ن «ها او آ Hǎo» کليمه‌سي ده اصلينده ياخشي و  اييي آنلاميندادير. هه‌يه تاتارجادا (Äye) اولاراق سؤيله‌نير.

۳- هنHen : ائوئت آنلاميندا اوچونجو تمه‌ل تورکجه کليمه‌دير. هن آشاغيدا آنلاتيلان « هه » ايلگه‌جينه تاکيد-وورقو سون‌اکي اولان –نˊنين آرتيريلماسي ايله اولوشموش اولابيله‌ر. تورکجه‌ده « هن » کليمه‌سي، چينجه « هايا » کليمه‌سي‌نين تورکجه‌له‌شديريلمه‌سي‌دير: هه (چينجه هاي کليمه‌سي‌نين قيسالديلميشي) + ن (چينجه آ وورقو اداتي يئرينه، تورکجه ن وورقو اداتي).

هن؛ هه کليمه‌سينده‌ن داها کيبار و اينجه اولاراق قبول ائديلير و کسينليک (البته که بلي) گؤستره‌ير. بو کليمه آزه‌ربايجان و تورکييه‌ده ايشله‌کدير (ارزرومدا Hien). ماجارجادا ائوئت آنلاميندا اولان «ايگه‌ن Igen »کليمه‌سي، تورکجه هن کليمه‌سي ايله باغلانتيليدير.

ههHe : ائوئت (فارسجادا بلي، آري، دهه، ياللاه، زود باش) آنلاميندا قونوشما ديلينده ايشله‌ديله‌ن اونله‌م-ايلگه‌چدير. يوخاريدا آنلاتيلان چينجه هايا –هه‌يه کليمه‌سي‌نين قيسالديلميشي اولابيله‌ر.

آزه‌ربايجان و تورکييه تورکجه‌له‌رينده ههˊنين چئشيتلي ده‌ييشگه‌له‌ري واردير: ههHe - هئHé   (اورفا، اوردو، آدانا، آفيون، ايسپارتا، بوردور، مانيسا، باليقئسير، کوتاهيا، اسکي‌شئهير، ساقاريا، قوجاائلي، بولو، قاستامونو، چانقيري، توقات، اوردو، گيره‌سون، تيرابزون، گوموشخانا، ريزه، آرتوين، قارس، ارزينجان، وان، بيتليس، آلازيغ، مالاتيا، خاتاي، سيواس، قايسئري، نئوشهير، قونيا، نييده، ايچ‌ائل، موغلا، قيرخلار ائلي، کرکوک، قيبريس)، هئئHee   (دنيزلي، مانيسا، چاناق‌قالا، بيله‌جيک، اسکي‌شهير، قوجاائلي، آماسيا، توقات، اوردو، گيره‌سون، تيرابزون، ريزه، آرتوين، ارزينجان، قازي‌آنتئپ، سيواس، قايسئري، نيييده، آنقارا، ايچ‌ائل، موغلا، ارزروم)؛ هئهHeh  (دنيزلي)؛ هه‌هه Hehe (کوتاهيا، ريزه، آرتوين، قاستامونو)؛ هي (Hı)؛ هاHa ؛...

هه اؤزبيکجه‌ده ha، اويقورجادا (H̡ə) و ايرانيک ديلله‌رده‌ن تاجيکجه‌ده خا ҳа اولاراق قوللانيلير. آزه‌ربايجاندا تورکجه‌نين قازاق لهجه‌سينده هه کيHe ki  بيله‌شگه‌سي آخير کي، نهايه‌ت، سونوندا آنلاميندادير.

۴-هويHoy : بو کليمه بيرينه خطاب ائده‌رکه‌ن، بيريني جارلارکه‌ن، و يا بيرينين خطابي و جاريني يانيتلارکه‌ن ايشله‌ديلير (جواب هاي، بلي، از علائم خطاب، اي، آهاي). تورکجه‌ميزده هوي وئرمه‌کHoy vérmek  بيرينين جارينا يانيت وئرمه‌ک آنلاميندادير. قاراچاي بالقارجادا هوو، هاو، هو، هووا بيچيمله‌ريhav, ho, hovva, hov  واردير. فارسجا «جواب های، هوی است» دريمينده، هر ايکي هاي (آي، آهاي، .... اي آنلاميندا) و هوي کليمه‌له‌ري تورکجه‌دير.

۶-ايله‌لİlel : اسکي تورکله‌ر آراسيندا، به‌يله‌ر و خانلارا يانيت وئريليرکه‌ن ائوئت يئرينه سؤيله‌نيردي.

۷-بلي: آزه‌ربايجان بودونجونون (جومهورييه‌تي‌نين) توغرالي (رسمي) ديلي و يا آزره‌بايجانجادا دوغرولاما و اونايلاما، گرچه‌کله‌مه دوروملاريندا (هن، ياخشي، ائله‌دير، تامام، پئک اييي، اولور، اولدو، دوغرو، کسين، قوشقوسوز، .... آنلاملاريندا) ايشله‌ديله‌ن بلي دييه بير کليمه واردير. بو کليمه فارسجا اولوپ، تورکجه ائوئت کليمه‌سي‌نين قارشيليغيدير. بلي کليمه‌سي‌نين، فارسجادا بله، بعله؛ کوردجه‌ده بلئ (Belê)؛ تاجيکجه‌ده بالئخ (Балеҳ) بيچيمله‌ري واردير. آزه‌ربايجاندا تورکجه‌ده ايشله‌ديله‌ن بهBe  اداتي دا، فارسجا بليˊنين ده‌ييشگه‌سي‌دير.

۸-هريHeri : آزه‌ربايجاندا بير سيرا تورک لهجه‌له‌ري‌نده ايشله‌ديله‌ن هري کليمه‌سي، فارسجا آري کليمه‌سي‌نده‌ن کؤکه‌ن آلميشدير. بو کليمه‌نين فارسجادا آره، کوردجه‌ده ارئ (Erê) و تاجيکجه‌ده اورئخ (Oреҳ) بيچيمله‌ري ده واردير.

سونوج: فارسجا بلي و آري کليمه‌سينين ديليميزده بير نئچه قارشيليغي واردير. او جومله‌ده‌ن ائوئت، هن، هه‌يه، ... تورک خالقينين گؤرکول (اده‌بي)،  يازيلي و دانيشيق ديلله‌رينده، فارسجا بلي و آري کليمه‌له‌ري و اونلارين ده‌ييشگه‌له‌ري (بعلي، بله، آره، هري، به، ...) قوللانيلماماليدير. بونلارين يئرينه تورکجه ائوئتÉvét ، هنHen ، هه‌يهHeye ،... اونله‌م-ايلگه‌چله‌رينين ايشله‌ديلمه‌سي اويقوندور.

آري: ائوئت

بلي: هن

بله: هه‌يه