ماده‌ی تاریخ برای اوتاق – بارگاه ‌نادری که ‌میرزه مهدی خان استرآبادی آن را به فرمان نادر شاه‌ به ‌تورکی (جغتایی) سرود

 

ماده‌ی تاریخ برای اوتاق – بارگاه ‌نادری که ‌میرزه مهدی خان استرآبادی آن را به فرمان نادر شاه‌ به ‌تورکی (جغتایی) سرود

 

مئهران باهارلی

 

فن ماده‌ی تاریخ‌نویسی (به‌ تورکی: اؤته‌ک‌له‌مه، Ötekleme) از ظرایف شعرسرایی است و اغلب آن را همانند نقاشی و موسیقی و ... جزو صنایع مستظرفه ‌دانسته‌اند. ماده‌ی تاریخ‌نویسی به ‌سبب ثبت تاریخ یک واقعه، یک عمل ‌تاریخ‌نگاری هم است. نهایتا ماده‌های تاریخ در صورتی که ‌شعرا مخصوصا ملک‌الشعرا - امیرالشعرا (به‌ تورکی یئکه‌قوشارYéke qoşar ، به ‌انگلیسی Poet Laureate) بالاترین مقام ادبی رسمی، شاعران درباری و دیگر شعرای دولتی، آن‌ها را به دستور مقامات و یا بر حسب وظیفه ‌و مسئولیت شغلی و در ارتباط با مناسبت‌های ملی و کشوری و حکومتی می‌سرودند، در زمره‌ی اسناد رسمی به ‌شمار می‌آمدند. (مناسباتی مانند جلوس شاه‌ بر تخت، جشن‌های دربار، سرودن شعر در وصف پادشاه، بنای عمارات و ابنیه، فتوحات و ظفرهای جنگی، ظفرهای جنگی، دیگر وقایع مهم تاریخی، .... علاوه بر این مناسبات، دولت‌های تورک از ماده‌ی تاریخ‌نویسی برای تبلیغ و تثبیت حاکمیت خود نیز استفاده ‌می‌کردند. متقارن‌سازی روی‌دادهای تاریخی و عبارات قدسی در ماده‌های تاریخ، روشی بود که بعضی از دولت‌ها مانند قیزیل‌باشیه، از آن برای اثبات حقانیت خود در عرصه‌های حسب و نسب و مذهب و مشروعیت و .... بهره‌مند می‌شدند).  

عدل مظفر: یکی از مهم‌ترین ماده‌های تاریخ تورک، ترکیب معروف «عدل مظفر» است. این ماده‌ی تاریخ حاوی «مظفر» قسمت اول نام خاقان آزاده‌ی تورک مظفرالدین شاه ‌قاجار، و بر حسب شمارش حروف ابجد مساوی ١٣٢٤ شمسی، سال صدور فرمان مشروطیت به‌ فرمان او است. («عدل مظفر» توسط میرزه ‌سلیم خان ادیب الحکما طبیب مخصوص ولی خان نصرالسلطنه‌ سپهسالار انتخاب و با اذن مظفرالدین شاه ‌به عنوان ماده‌ی تاریخ مشروطیت در ایران بر سر در مجلس شورای ملی کتیبه شد).

شاه‌ا دئدی شاه!: در طول تاریخ شعرا و ادبای تورک به ‌طور گسترده‌ای به ‌ماده‌ی تاریخ‌نویسی در زبان تورکی پرداخته‌اند. به‌ عنوان نمونه‌ ماده‌ی تاریخ تورکی زیر را شاعر دیوانی تورک عوثمان‌لی، مورخ قندی (فوت ١٥٥٥) که ‌در ماده‌ی تاریخ‌سرائی بسیار موفق بود[1] به ‌مناسبت مرگ شاه‌ اسماعیل اول سروده ‌است. (در مصرع دوم این بیت، مراد از شاه‌ اولی شاه‌ اسماعیل و مراد از شاه ‌دوم، شاه‌ گفتن به هنگام دادن کیش در بازی شطرنج است. معنی مصرع دوم چنین است: پیک اجل آمد و به ‌شاه ‌اسماعیل کیش داد):

تاریخ وفات شاه ‌اسماعیل

دئدی «قندی» آنینگ موتینه ‌تاریخ

ائدیپ، پیکِ اجل «شاه»ا دئدی: شاه!

سنه‌٩٢٠

Târih-i vefât-ı Şah İsmâil

Dedi Kandî anıñ mevtîne târih

Edip, peyk-i ecel, Şâha dedi: Şah!

Sene 920

ماده‌ی تاریخ اوتاق نادر شاه ‌افشار: در زیر یک ماده‌ی تاریخ دیگر، یک دؤرت‌لوک – رباعی به ‌تورکی که ‌میرزه محمدمهدی خان استرآبادی دولت‌مرد تورک و تورکولوق برجسته[2]، به فرمان نادر شاه ‌افشار سروده‌ است را معرفی کرده‌ام[3]. این ماده‌ی تاریخ که‌ در یکی از نفیس‌ترین نسخه‌های تاریخ جهان‌گشای نادری نسخه‌ی ١١٧١ هجری[4] آمده ‌است، برای اوتاق (چادر و خیمه‌ی سلطنتی) او موسوم به‌ «بارگاه‌ نادری» سروده ‌شده است. این خیمه ‌همراه ‌با یک تخت (به ‌تورکی اورونقا، اؤرگین[5]) در مقابل تخت طاووس سلاطین هندوستان، پس از تسخیر شاه‌جهان‌آباد به ‌امر نادر شاه ‌افشار و در ظرف یک سال ساخته ‌شد.

«... خیمه ‌نیز در خورِ آن [تخت]، مکلّل به ‌مرواریدِ آب‌دار و گوهرهایِ شاهوار نقش‌‌پذیرِ انجام ساختند و حسب الامرِ همایون راقمِ حروف، تاریخِ تورکی برای اتمامِ آن به‌ سلکِ نظم کشیده ‌بود که‌ درین تاریخ ثبت افتاد. و هی هذه[6]:

شُکْرِ ایزد که ‌بی طناب و ستون

قدرتی قوُردو خیمه‌یِ گردون

اینجی دیک اَنْجُمِ شب‌افروزو

اطلسِ چرخه ‌ایتتی گول‌دوزی

Nâdir Şah Afşar’ın buyruğu ile “Nâdir Otağı” için Mirze Mehdi Han Esterâbadî’nin Türkçe yazdığı ötekleme (târih maddesi)

Şükr-i îzed ki bî tenâb u sutûn

Qüdreti qurdu xéyme-yi gerdûn

İnci dik encüm-i şebefrûzu

Atlas-ı çerxe itti güldûzi

ترجمه: شکر خدای را که‌ قدرت او، خیمه‌ی گردون [اوتاق نادر شاه] را بدون استفاده ‌از طناب و ستون، سرهم بندی - برپا نمود و ستاره‌گان شب‌افروز را مانند جواهرات، بر پارچه‌ی اطلس فلک گل‌دوزی کرد

قوردو: از مصدر قورماق، برپا کرد

اینجی: جواهر، گوهر

دیک: تک، تکین، مانند

ایتتی: ائتدی، کرد

اؤته‌ک‌له‌مه: ماده‌ی تاریخ

یئکه‌قوشار: ملک الشعرا

گردون: آسمان فلک، فلک، آسمان، گنبد لاجوردی، گنبد مینا، سپهر

اطلس: نوعی پارچه‌ی ابریشمی؛ دیبا، نوعی پارچه‌ی پُرزدار از جنس ابریشم مصنوعی

چرخ: آسمان، فلک، گردون

چند نکته:

١-این ماده‌ی تاریخ به‌ سبب آن که‌ به فرمان نادر شاه‌ افشار سروده‌ شده، سراینده‌ی آن یک مقام عالی‌رتبه‌ی دولت تورک افشاری است یک سند رسمی و دولتی شمرده‌ می‌شود. (میرزه‌ مهدی خان استرآبادی، از ایناق‌ها - معتمدان حضور، مشاور، منشی و وقایع‌نگار نادر شاه ‌افشار و مورخ درباری بود، تا قورولتای موغان چؤلو منصب منشی الممالکی داشت، در قورولتای مذکور مامور ضبط وقایع بود، او صادر کننده‌ی ظفرنامه‌ها و فتح‌نامه‌های قندهار و هند و ... و مولف اغلب صلح‌نامه‌ها مقاوله‌نامه‌های دولتین افشاری و عوثمان‌لی است، ...).

٢-سروده‌ شدن این سند رسمی و دولتی به ‌زبان تورکی و لهجه‌ی جغتایی نشان می‌دهد که‌ در دوره‌ی افشاری زبان تورکی یک زبان رسمی و دولتی و تورکی جغتایی یک زبان پرستیژ بود که ‌به‌ عنوان زبان رسمی و دولتی هم به‌ کار می‌رفت.

٣-نادر شاه‌ افشار سلطانی تورک است که ‌بیش‌ترین کتیبه‌ها و ماده‌های تاریخ نوشته‌ شده ‌در اراضی ایران امروزی به ‌زبان تورکی را نویسانده‌ است، که ‌نشان‌گر علاقه‌ی مفرط او به ‌زبان تورکی، اهتمامش در کاربرد رسمی و دولتی و مکتوب تورکی، و در نهایت شعور قومی تورک و تورک‌گرایی اوست.

٥-نادر شاه ‌علاقه‌ی بسیاری به ‌اوتاق‌های (خیمه‌های) تورک داشت. در منابع متعددی برپاداشتن اوتاق‌های بزرگ و باشکوه‌ تورک به ‌فرمان او ثبت شده ‌است. به‌ عنوان نمونه ‌آبراهام گیریت‌لی در کتاب خود به ‌تفصیل در باره‌ی چادیری بسیار بزرگ (٥٥-٨٠ متر در ٢٥-٣٨ متر در ٩-١٤ متر) که به فرمان نادر شاه ‌برای اجرای مراسم روزانه‌ی سلام در قورولتای موغان چؤلو از قزوین آورده ‌شده ‌بود نوشته ‌است. حتی گنبدی که‌ به ‌فرمان نادر شاه‌ به ‌یادبود پیروزی‌اش در جنگ آغوارد-باغوارد (١٨ ژوئن ١٧٣٥) در دشت آغوارد در محال ایروان ساخته‌ شد مطابق خواست او به ‌شکل یک چادیر بزرگ تورک طراحی شده بود[7].

ماده‌های تاریخ تورکی سروده ‌شده ‌به ‌امر نادر شاه ‌افشار

سروده‌ی نشاء تبریزی

 کتیبه‌ی تورکی «سردر حرم» حضرت علی در نجف سروده ‌شده ‌به‌ سفارش نادر شاه‌ به ‌مناسبت مطلا ساختن آن

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_13.html

منظومه‌ی تورکی «مقبره - آرام‌گاه» نادر شاه ‌آوشار (افشار)، آخرین جهان‌گیر تورک سروده ‌شده‌ به‌ سفارش نادر شاه

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_19.html

شعر تورکی «رواق» مقدسه‌ی روضه‌ی حضرت علی در نجف سروده ‌شده ‌به ‌سفارش نادر شاه

(منتشر خواهد شد)

سروده‌ی میرزا زکی ندیم

شعر تورکی «نادر بنا» به ‌مناسبت مطلاسازی حرم علی در نجف سروده ‌شده ‌توسط علی میرزا زكی ندیم، ایناق نادرشاه: سلطان محمود عثمان‌لی و نادرشاه‌افشار، دو نخل بوستان تورکمان هستند

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_23.html

شعر تورکی «بارگاه‌ سلطانی» حضرت در نجف سروده‌ شده‌ توسط علی میرزا زكی ندیم، ایناق نادر شاه

(منتشر خواهد شد)

شعر تورکی «معلّی گنبد» حضرت در نجف سروده‌ شده ‌توسط علی میرزا زكی ندیم، ایناق نادر شاه

(منتشر خواهد شد)

شعر تورکی «خجسته‌ حریم» حضرت در نجف سروده‌ شده‌ توسط علی میرزا زكی ندیم، ایناق نادر شاه

(منتشر خواهد شد)

سروده‌ی گلبن افشار

سنگ‌نوشته‌ی تورکی «کلات» نوشته‌ شده ‌به‌ امر نادر شاه‌افشار- کتیبه‌ی نادری

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_30.html

سروده‌ی مهدی خان استرآبادی

ماده‌ی تاریخ تورکی برای اوتاق – بارگاه ‌نادری که‌ میرزا مهدی خان استرآبادی آن را به‌ دستور نادر شاه ‌به ‌تورکی (جغتایی) سرود

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/11/blog-post_28.html

برای مطالعه‌ی بیشتر:

سه‌ سلام-سرود نظامی تورکی از دولت تورک افشاری

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/06/blog-post_5.html

مکالمات تورکی نادر شاه ‌در قورولتای موغان، متن کامل و تصحیح شده - مئهران باهارلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/blog-post_27.html

سکه‌ی تورکی نادر شاه ‌افشار: ده‌ییرمه ‌گؤتورو

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_22.html

دستور نادر شاه ‌برای انجام مذاکرات دیپلوماتیک رسمی در هندوستان به‌ زبان تورکی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_9.html

نامه‌ی تورکی نادر شاه ‌افشار به ‌سلطان عثمان‌لی محمود اول

https://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_23.html

نامه‌ی تورکی نادر شاه ‌به‌ خط او و دوکترین اصلیت تورکمانی - ریشه‌ی تورانی مشترک افشاریه‌ و عوثمان‌لی در آن

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_8.html

مصالحه‌نامه‌ای که‌ به‌ دستور نادر شاه ‌افشار به ‌زبان تورکی نوشته ‌شد

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_16.html

تقاضای نادر شاه‌ برای الحاق رسمی دولت تورک افشار - ایران به‌ امپراتوری عثمان‌لی و تحت الحمایه‌ی آن دولت شدن

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_24.html

متن تورکی وثیقه‌ی اتحاد اسلام نادری- نجف

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_27.html

موشتولوق - مژده‌نامه‌ی تورکی سروده ‌شده‌ به ‌امر نادر شاه ‌به ‌مناسبت تولد تیمور خان نوه‌ی او و محمد شاه ‌گورکان

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/blog-post.html

نادرشاه‌ افشار: صفت دیانت و مروت در طایفه‌ی ایرانی نمی‌باشد

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/blog-post_7.html

نادرشاه ‌افشار از زبان رهبر ملی تورک جمشید خان افشار اورومی -١٩١٣

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_7.html

آوشارلارین قوچاق‌لاماسی (افشارلارین دستانی)

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_20.html

انعکاس شعور ملی تورک در نام‌های اشخاص خانواده‌ی جمشید خان افشار اورومی و نادر شاه ‌افشار، و نبود آن در نام‌های اشخاص خانواده‌ی پیشه‌وری، خیابانی، ستارخان و شاه ‌اسماعیل

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_14.html

The Chronicle of Abraham of Crete, George A. Bournoutian

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/the-chronicle-of-abraham-of-crete.html

نزاع سنی – شیعی، سیاست تفرقه ‌بیانداز و حکومت کن روسیه، سنی‌ستیزی دولت مشروطه‌ی ایران و کامنت تخریبی قاس. ترک.

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_11.html

شعر فخریه‌ی صابر و عناصر هویت ملی تورک در آن

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_47.html

---

[1] KANDÎ, Müverrih Kandî (d. ?/? - ö. 962/1555) divan şairi

https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kandi-muverrih-kandi

[2] میرزا مهدی ‌مَحْمَدْ خان استرآبادلی، تورک‌چو تورک اه‌رکله‌ت‌اه‌ری، اؤته‌ک‌چی، تورک‌بیلیم‌چی و دیل‌چی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/09/blog-post_25.html

سنگ‌‌لاخ، لغتِ نوایی، بسیم آتالای یاییمی، ١٩٥٠

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post.html

[3] استرآبادی، محمدمهدی (1390)، تاریخ جهان‌گشای نادری، تصحیح دوکتور میترا مهرآبادی، تهران: دنیای کتاب، دوم.، 1390: 381

[4] «نسخه‌ی ١١٧١ ق نسخه‌ای است بس نفیس از حیث خط و تذهیب و طلااندازی و تزئینات با مجالس معین که ‌نشان‌دهنده‌ی بعضی از حوادث ایام نادر است. این نسخه ‌از طریق موسسه‌ی سروش و انتشارات نگار با اجازه‌ی صاحب آن آقای ادیب برومند به‌ صورت چاپ عکسی عرضه‌ی بازار گردیده‌ است».

تاریخ جهان‌گشای نادری، میرزا مهدی استرآبادی، نسخه‌ی ‌خطی مصور متعلق به ‌1171 هـ.ق. با مقدمه‌ی عبدالعلی ادیب برومند. انتشارات سروش و انتشارات نگار

[5] تخت و خیمه‌ی شاهی به ‌تورکی: اؤرگین.

Örgin: throne, tent of a kagan, örgin etitmek, örgin yaratıtmaq

[6]متن کامل پاراگراف مربوطه: « .... چون تخت طاووسی که‌ در ایام سالفه ‌در هندوستان سلاطین آن جا به ‌اتمام رسانیده ‌بودند، بعد از تسخیر شاه‌جهان‌آباد به‌ جواهرخانه‌ی همایون منتقل گشته ‌بود، لهذا همت والابلند شاهنشاهی که ‌اورنگ نه ‌پایه‌ی فلک را پست‌ترین درجات شأن خود می‌داند، بر آن تعلق یافت که ‌در برابر آن سریری دیگر با خیمه‌ای که ‌لایق آن تخت و شایسته‌ی چنان شاهنشاهی فیروزبخت باشد مکلّل به‌ جواهر آب‌دار و لآلی شاهوار ترتیب دهند. لهذا بعد از حرکت از شاه‌جهان‌آباد به ‌حکم همایون استادان صنایع‌کار و مهارت‌پیشه‌گان جواهرنگار هندی و ایرانی به‌ سرانجام آن تخت و خیمه‌ی گوهرآیین پرداخته، مدت یک سال که‌ ایام راه‌ بود، تخت مزبور را به‌ همت خسروی از لآلی غلطان و گوهرهای رخشان که ‌هر یک با خراج اقلیمی برابر و در بهاء و صفا با گوهرهای شب چراغ ماه ‌و لعل درخشان آفتاب هم‌سر بود در کمال زیب و فرّ ترتیب داده، خیمه‌ای نیز در خورِ آن، مکلّل به‌ مرواریدِ آب‌دار و گوهرهایِ شاهوار نقش‌پذیرِ انجام ساخته ‌و به‌ تخت و بارگاه ‌نادری موسوم گردید. و حسب الامرِ همایون راقمِ حروف، تاریخِ تورکی برای اتمامِ آن به ‌سلکِ نظم کشیده ‌بود که ‌درین تاریخ ثبت افتاد. و هی هذه:

شُکْرِ ایزد که ‌بی طناب و ستون

قدرتی قوُردو خیمه‌یِ گردون

اینجی دیک اَنْجُمِ شب‌افروزو

اطلسِ چرخه ‌ایتتی گول‌دوزی

روز دیگر آن خیمه‌ و تخت را با تخت طاووسی نصب کرده‌ چند روز مجلس نشاط بر روی شاهزاده‌گان آراسته، حمایل گران‌بها و بازوبندهای مرصّع به‌ جواهر ثمین که‌ فزون از حوصله‌ی قیاس و تخمین بود، به‌ شهزاده‌گان عالی‌تبار و علی‌قلی خان عطا و دارالسلطنه‌ی هرات را که ‌تخت‌گاه ‌خاقان مغفور شاهرخ ولد امیر تیمور گورکان بود به ‌نسبت هم‌نامی به ‌قرة العین خلافت و جهان‌داری شاهرخ میرزا عنایت، و سکه‌ی دارالضرب هرات را به ‌نام نامی آن جناب فرمودند....».

[7] http://sozumuz1.blogspot.com/2019/06/blog-post_5.html