مصالحه‌نامه‌ی تورکی که به دستور نادرشاه افشار نوشته شد

مصالحه‌نامه‌ی تورکی که به دستور نادرشاه افشار نوشته شد

مهران باهارلی

در کتاب رستم التواریخ[1] تالیف محمد هاشم آصف (رستم الحکما) از مورخین دوره‌ی زندیه و اوایل قاجاریه ذکر می‌شود که نادرشاه افشار دستور داد تا منشی‌یان و دبیران دو دولت تورک افشار و عثمان‌لی، یک تومار مصالحه و مسامحه به زبان تورکی فصیح و بلیغ نوشته و به سلطان عثمان‌لی ارسال کنند.

طبق رستم التواریخ این تومار تورکی در پاسخ به تومار تورکی سلطان عثمان‌لی که ایل‌چی‌یان وی با خود آورده بودند نوشته و فرستاده شد. تومار تورکی ایلچی‌یان عثمان‌لی، مهر و توغرای سلطان را در عنوان و مهرهای معتبرین عثمان‌لی را بر حواشی خود داشت، و در یک قاب طلائی مرصع به جواهر جای داده شده بود. نادرشاه پس از دریافت تومار تورکی سلطان عثمان‌لی خطاب به خود، دستور داد مجلسی با شرکت «وزرا و امرا و خوانین و باشی‌یان و عمله‌جات پادشاهی و علما و فضلا و اعزّه و اشراف و صنادید و اکابر و اعیانِ و معتبرین» تشکیل شود. وی پس از مشاورت و مصلحت‌بینی و خیراندیشی و استصوابِ حاضرین در مجلس، امر به نوشتن یک تومار به زبان تورکی داد.

بعد از نوشته شدن تومار تورکی مذکور که در ابعادی عظیم (کهکشان‌وار) بود، یک خطیب ادیب آن را با صدای بلند بر روی کورسی طلایی برای مدعوین و حاضرین خواند که با فریادهای آفرین آن‌ها مورد تحسین و تائید قرار گرفت. بعد از زدن مهر (دامقا) و توغرای نادرشاه افشار بر بالا و مهرهای معتبرین بر حواشی تومار تورکی، آن را پیچیده و در یک قاب ساخته شده از طلای خالص و مرصع به مروارید صاف و براق جای دادند. سپس قاب را در درون مجموعه‌ای زرین پر از جواهر قرار داده به ایلچی‌یان عثمان‌لی سپردند تا به عنوان پیشکش به سلطان عثمان‌لی تقدیم شود.

این واقعه از چند جهت دارای اهمیت است:

١- این واقعه تائیدی دیگر بر علاقه‌مندی نادرشاه به زبان تورکی است. قابل ذکر است که نادرشاه باسواد در زبان تورکی و آشنا –مسلط به سه لهجه‌ی اساسی زبان تورکی یعنی تورکمانی (لهجه‌ی مادری‌اش)، عثمان‌لی و جغتایی- تورکی شرقی بود. اما صرفا در اواخر عمر به یادگیری زبان فارسی پرداخت (تورکی‌دانی و فارسی‌مدانی نادرشاه موضوع یک مقاله‌ی علیحده‌ی اینجانب است).

٢- در این واقعه نادرشاه امر داد تا منشی‌یان و دبیران مکتوب را به زبان تورکی به‌نویسند. اما بنا به برخی منابع تاریخی دیگر، نادرشاه با خط خود هم مکتوبی به زبان تورکی خطاب به سلطان عثمان‌لی نوشته و فرستاده است (نامه‌ی تورکی نوشته شده به قلم و خط نادرشاه، موضوع یک مقاله‌ی دیگر این‌جانب خواهد بود).

٣- دولت تورک افشار زبان تورکی را به عنوان یک زبان رسمی دولتی دوفاکتو، هم در عرصه‌ی شفاهی و هم در عرصه‌ی مکتوب، هم در امور نظامی و هم در امور اداری-دیوانی، هم در مناسبات داخلی و هم در مناسبات خارجی بکار می‌برد. این روایت، موردی دیگر از کاربرد زبان تورکی از سوی دولت تورک افشار به عنوان زبان رسمی مکتوب در عرصه‌ی دیپلوماتیک است.

٤- در تالیف این مصالحه‌نامه- مسامحه‌نامه به زبان تورکی، منشی‌یان و دبیران هر دو دولت تورک افشار و عثمان‌لی اشتراک داشتند. این نیز نشان می‌دهد که دولت تورک افشار دارای یک دیوان رسائل، متشکل از دبیران و منشی‌یان مسلط بر و مسئول نامه‌نگاری‌های اداری و رسمی و دیپلوماتیک به زبان تورکی بوده است.

٥- مصالحه‌نامه‌ی تورکی نوشته شده به امر نادرشاه، از سوی یک خطیب برای حاضرین که مرکب از «وزرا و امرا و خوانین و باشی‌یان و عمله‌جات پادشاهی و علما و فضلا و اعزّه و اشراف و صنادید و اکابر و اعیانِ و معتبرین» بودند خوانده شد و با صدای بلند مورد تحسین و تائید آن‌ها قرار گرفت. این نیز نشان می‌دهد که مقامات دیوانی و نظامی و اعیان و فضلای وقت ایران افشاری، مسلط بر تورکی ادبی بودند.

٦-بی شک اصل و یا صورت این مصالحه‌نامه‌ی تورکی در اسناد آرشیوی ایران و عثمان‌لی، و جونگ‌ها و منشات خطی و... وجود دارد. اما هیچ‌کدام از این‌ها تاکنون منتشر نه‌شده است. عمده‌ترین دلیل این امر، نادیده گرفتن و مخفی نمودن اسناد و مدارک و مکتوبات و ... تورکی، مخصوصا باقی‌مانده از دولت‌های تورک-تورکمان-تاتار-موغول حاکم بر ایران، از طرف دولت ایران و محققین فارس، حتی شرق‌شناسان غربی است. زیرا این‌گونه اسناد و مدارک و مکتوبات، نشان‌گر هویت ملی تورک دولت‌های مذکور و گسترده‌گی کاربرد زبان تورکی و رسمیت آن در گذشته هستند.

اغلب محققین آزربایجان‌گرا هم به سبب داشتن درک نادرست از هویت ملی و دولت‌مداری تورک و ... ناتوان از درک اهمیت و لزوم بازیابی این‌گونه اسناد و مدارک هستند (آن‌ها نوعا به ملت تورک و زبان تورکی و دولت‌مداری تورکی و ... اعتقادی ندارند). و اما در تورکیه اسناد و تالیفات تورکی مربوط به دولت‌های تورک حاکم بر ایران موجود در آرشیوهای آن کشور، معمولا و به طور سیستماتیک بازیابی و بررسی نمی‌شوند. زیرا به عنوان مساله‌ای مربوط به کشوری دیگر، و موضوعی غیر ملی و فاقد ارجحیت و اولویت و اهمیت فوق العاده تلقی می‌گردند.

٧-رستم التواریخ می‌گوید نادرشاه قبل از آن که به تشکیل مجلسی که در آن تصمیم به نوشتن این تومار به زبان تورکی گرفته شد به‌دهد، در سخنانی خطاب به ایلچی‌یان عثمان‌لی می‌گوید که باید بین دو دولت افشار و عثمان‌لی رابطه‌ی محکم دوستی و سازگاری بر اساس اخوت و مودت و مراوده‌ی مستحکم بین دو خاقان بر قرار باشد و این دو دولت در مواقع سخت و مشکلات بزرگ و سوانح خطیر، حامی و یاور و متحد یک‌دیگر باشند. این بیانات با دورنگری و جهد اصولی و راه‌بردی نادرشاه برای هم‌گرائی و هم‌کاری و هم‌یاری و هم‌سویی بین دو دولت تورک افشار و عثمان‌لی منطبق است. وی حتی ضرورت نزدیکی بین دو دولت تورک افشار و عثمان‌لی را تا حد یگانه‌گی و اتحاد و ادغام آن دو دولت هم می‌اندیشید.

نوشته شدن تومار به زبان تورکی به امر نادرشاه افشار، به نقل از رستم التواریخ

ص ٢١٦– والاجاه شهنشاهِ اسلام، نادر پادشاهِ دادگستر فرمود خیمه‌یِ دوازده تیرکی را برپا نمودند. .... وزرا و امرا و خوانین و باشی‌یان و عمله‌جاتِ پادشاهی صف بر صف به ترتیب و نظام هر کسی به مقام خود ایستادند ...آن شهنشاهِ اعظم مانندِ شیرِ غرّانِ نر، ایل‌چی‌یان را به پیشگاه طلب فرمود...

ص ٢١٨- آن والاجاه فرمود: ..... و در حقیقت باید در میانِ دو دولتِ ایران و روم قواعدِ دوست‌داری و سازگاری محکم، و بنایِ اخوّت و مودّت و مراوده میانِ دو سلطانِ والاشانِ ایران و روم مستحکم باشد. و در هنگامِ وقوعِ وقایعِ شدیده و مشکلاتِ عظیمه و سوانح و عوارضِ خطیره، معاون و مظاهرِ هم باشند.

بعد فرمود مجلسی مینو مثال آراستند و علما و فضلا و اعزّه و اشراف و صنادید و اکابر و اعیانِ ایران را احضار فرمود و به مشاورت و مصلحت‌بینی و خیراندیشی و استصوابِ ایشان، مرخّص فرمود که از جانبین، منشی‌یانِ نکته‌دانِ عطارد رقم، دبیرانِ با فصاحت و بلاغتِ معرفت ‌توام، تومارِ کهکشان‌وارِ مصالحه و سجلِّ مسالمه بینِ دولتینِ پایدار نوشتند و به مُهرِ مبارکِ اشرفِ شهنشاهی عنوانِ آن را مزیّن نمودند و حواشی‌یِ آن را به امهارِ شریفه‌یِ معتبرینِ مذکوره موشّح نمودند و به ایل‌چی‌یانِ روم سپردند و قابِ آن را از زرِ ناب و جواهرِ خوشاب ساختند.

ایلچی‌یانِ روم توماری نوشته که عنوانِ آن را به مُهرِ مبارک و توغرایِ اشرفِ سلطان البرّین و خاقان البحرین، السلطان ابن السطان و الخاقان ابن الخاقان، شهنشاهِ اسلام‌پناه، دین‌پرور، دادگستر، نوّاب همایون، قیصرِ مُلک‌آرایِ آسمان‌تختِ خورشید‌ افسر [سلطان عثمان‌لی]- صَانَ اَللَّهُ دَوْلَتَهُ اَبَداً - مزیّن نموده بودند و به امهارِ شریفه‌یِ معتبرترینِ رومِ خوش مرز و بومِ نیکو قوانین و رسوم، حواشی‌یِ آن را زینت داده و در قابِ زرّینِ مرصّع به جواهر نهاده با خود آورده بودند.

ص ٢١٩-منشیانِ با فصاحت و بلاغت، به لغتِ تورکی به خطِّ زیبایِ تعلیق، مضامینِ حکمت ‌مقرونِ مصالحه و عباراتِ مصلحت‌آمیزِ مسالمه را - كَمَا هُوَ حَقُّهُ - در آن مرقوم نمودند. و در مجلسِ بهشت‌آسایِ شهنشاهی [نادر شاه]، خطیبِ ادیب بر کرسی‌یِ زرّین ایستاده و [آن متن تورکی را] بر خواند به آوازِ بلند. و حضّار جمیعاً استماع نمودند. و از هر جانب به تحسین و آفرین، آواز بلند شد.

بعد آن تومارِ میمنت ‌آثار را پیچیدند و در قابِ زرّین‌اش نهادند. و آن قابِ زرّینِ مرصّع به جواهر را در مجموعه‌ای زرّین پر از جواهرِ الوانِ آب‌دار نهادند و پیش‌کشِ سرکارِ فیض‌آثارِ عظمت‌مدارِ شهنشاهی [سلطان عثمان‌لی] نمودند. و به تهنیت و مبارک‌بادِ این معامله، سوری خسروانه و جشنی خدیوانه برپا نمودند و شیلانی در کمالِ وفورِ اطمعه و اشربه و شیرینی‌ها و ناز و نعمت به خاص و عام دادند و همه مصاحفه با هم نمودند و تهنیت و مبارک‌باد گفتند

سؤزلوک

ایل‌چی: کلمه‌ای تورکی به معنی سفیر

باشی‌یان: جمع باشی، کلمه‌ای تورکی به معنی صدر و رئیس یک صنف و دسته (شاید کلمه‌ی پاشا، محرف همین کلمه‌ی باشی است. مانند تبدیل آشاغی به آشاغا).

توغرا: طغرا، نشان احکام و فرامین رسمی خاقان‌های تورک که به واقع امضای او با خطوط تزئینی بودند.

تومار: طومار، کلمه‌ای تورکی اصلا یونانی

تیرک: دیره‌ک، کلمه‌ای تورکی به معنی میله و ستون و ... (ریشه‌شناسی آن بر اساس تیر فارسی نادرست است)

خاقان: کلمه‌ای تورکی به معنی سلطان و پادشاه

خوانین: جمع خان، کلمه‌ای تورکی اصلا چینی

سور: کلمه‌ای تورکی اصلا موغولی، به معنی جشن و شادی و سرور

شیلان: شؤله‌ن، کلمه‌ای تورکی اصلا موغولی، به معنی ضیافت و مهمانی با غذا و طعام و ... ظاهرا کلمه‌ی شیله هم ماخوذ از همین ریشه است (محرف آن در کلمه‌ی شعله زرد فارسی هم موجود است که ترجمه‌ی کلمه به کلمه‌ی ساری شیله‌ی تورکی است).

برای مطالعه‌ی بیشتر:

سه سلام-سرود نظامی تورکی از دولت تورک افشاری

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/06/blog-post_5.html

مکالمات تورکی نادرشاه در قورولتای موغان، متن کامل و تصحیح شده- مئهران باهارلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/blog-post_27.html

سکه‌ی تورکی نادرشاه افشار: ده‌ییرمه گؤتورو

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_22.html

کتیبه‌‌ی تورکی سردر حرم حضرت علی در نجف سروده شده به سفارش نادر شاه

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_13.html

سنگنوشته‌ی تورکی کلات نوشته شده به امر نادرشاه افشار- کتیبه‌ی نادری

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_30.html

شعر تورکی آرامگاه نادرشاه آوشار (افشار)، آخرین جهانگیر تورک

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_19.html

دستور نادرشاه برای انجام مذاکرات دیپلوماتیک رسمی در هندوستان به زبان تورکی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_9.html

نامه‌ی تورکی نادرشاه افشار به سلطان عثمانی محمود اول

https://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_23.html

مصالحه‌نامه‌ی تورکی که به دستور نادرشاه افشار نوشته شد

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_16.html

تقاضای نادرشاه برای الحاق رسمی دولت تورک افشاری-ایران به امپراتوری عثمانی و تحت الحمایه‌ی آن دولت شدن

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_24.html

متن تورکی وثیقه‌ی اتحاد اسلام نادری- نجف

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_27.html

نادرشاه افشار: صفت دیانت و مروت در طایفه‌ی ایرانی نمی‌باشد

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/blog-post_7.html

نادرشاه افشار از زبان رهبر ملی تورک جمشیدخان افشار اورومی -١٩١٣

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_7.html

آوشارلارین قوچاقلاماسی (افشارلارین دستانی)

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_20.html

انعکاس شعور ملی تورک در نام‌های اشخاص خانواده‌ی جمشیدخان افشار اورومی و نادرشاه افشار، و نبود آن در نام‌های اشخاص خانواده‌ی پیشه‌وری، خیابانی، ستارخان و شاه اسماعیل

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_14.html

---

[1] رستم‌التواریخ، نشر اول به تصحیح محمد مشیری، انتشارات امیرکبیر، سال ۱۳۴۸، صص ٢١٦-٢١٩