تقاضای اهالی خانات مستقل آزربایجان برای الحاق به امپراتوری عوثمان‌لی
در دوره‌ی زندیه و دلایل عدم قبول آن از طرف امپراتوری عوثمان‌لی
مئهران باهارلی
Zend döneminde Bağımız Azerbaycan Hanlıkları ahalisinin Osmanlı Devleti ile birleşme talebi ve Osmanlı
Devleti'nin bunu kabul etmemesinin nedenleri
The Request of the Residents of Independent Khanate of
Azerbaijan to Unify with the Ottoman Empire During the Zand Period, and the
Reasons Why the Ottoman Empire Did Not Accept It
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه:
در کتاب «تاریخ جودت» مطلبی در باره‌ی نارضایتی مردم آزربایجان در دوره‌ی اغتشاشات زندیه، تقاضای آنان برای حمایت سلطان عوثمان‌لی، و تشویق مکرر امپراتوری عوثمان‌لی به ضبط و الحاق بعضی مناطق ایران، یعنی خانات مستقل تورک آزربایجان واقع در تورک‌ایلی و جنوب قفقاز، به آن امپراتوری وجود دارد. بنا به تاریخ جودت، امپراتوری عوثمان‌لی در آن زمان قادر بود به راحتی مناطق متعددی از ایران را ضبط و به خاک خود الحاق کند. اما به دو دلیل چنین نه‌کرد: نخست آن که امپراتوری عوثمان‌لی به عهدنامه‌های عقد شده بین دو دولت افشاری و عوثمان‌لی وفادار بود. او به امرای محلی خود هم هشدار داده بود هیچ عملی بر خلاف آن عهدنامه‌ها و حقوق همسایهگی انجام نه‌دهند. دوم آن که در آن موقع وسعت امپراتوری عوثمان‌لی به‌حد کافی وسیع بود و لزومی برای تعرض به ایران برای گسترش خاک خود وجود نه‌داشت. تورک‌ایلی و یا منطقه‌ی تورک‌نشین در شمال غرب ایران از مرزهای تورکیه و جمهوری آزربایجان شروع می‌شود و تا تهران در جنوب شرق، و قوم و اراک و جنوب همدان و نهاوند و ... در ایران مرکزی امتداد می‌یابد. تورک‌ایلی به لحاظ اتنیک و زبانی و فرهنگی و تاریخی ادامه‌ی طبیعی آناتولی است، همان‌گونه که آناتولی ادامه‌ی طبیعی بالکان است. در طول تاریخ موارد متعددی از تقاضاهای مردم و مقامات تورک‌ایلی (و شیروان و گنجه و نخجوان و ... در قفقاز جنوبی) برای الحاق به عوثمان‌لی وجود دارد. مانند نمونه‌های آتی: سیاست اوغورلو احمد گؤده برای الحاق قلمروی آغ‌قویون‌لو، و تلاش اولاما سولطان ته‌که‌لی حاکم آزربایجان در دوره‌ی قیزیل‌باش برای الحاق آزربایجان به عوثمان‌لی؛ استراتژی نادر شاه برای ضمیمه کردن کل قلمروی افشاری به امپراتوری عوثمان‌لی؛ تقاضای مردم و خانات مستقل آزربایجان در دوره‌ی زندیه، و خواست مردم تبریز و تالش در دوره‌ی مشروطیت برای الحاق به عوثمان‌لی. مهم‌تر از همه تقاضاها و تلاش‌های متعدد مردم، نخبه‌گان تورک و مقامات قاجاری در سال‌های جنگ جهانی اول مخصوصاً در غرب آزربایجان مانند اقبال‌السلطنه برای الحاق اورمو، خوی، سالماس، ماکو، سولدوز، ماراغا، حتی سنندج به امپراتوری عوثمان‌لی. اگرچه بعضی از این مناطق مانند غرب آزربایجان در مقاطعی تحت حاکمیت امپراتوری عوثمان‌لی درآمده بودند، مقامات محلی عوثمان‌لی در آن‌ها برای اهالی تذکره و پاسپورت‌های عوثمان‌لی صادر و مالیات جمع‌آوری می‌کردند و در بعضی از سال‌نامه‌های عوثمان‌لی این مناطق به عنوان ولایات عوثمان‌لی تقدیم می‌شد. با این‌همه عوثمان‌لی به دلایل متفاوت از ضمیمه کردن کل ایران و یا مناطق تورک‌نشین آن اجتناب کرد. بنابه بعضی ارزیابی‌ها عدم الحاق تورک‌ایلی به عوثمان‌لی، یک کوتاه‌بینی استراتژیک در ابعاد تاریخی و ریشه‌ی ثبات ژئواستراتژیک ناکامل تورکیه در جهان امروزی است.
Özet
Tarih-i Cevdet'te Zend dönemi kaosu sırasında Azerbaycan ahalisinin memnuniyetsizliğinin ele alındığı bir bölüm bulunmaktadır. Bu kaynağa göre Azerbaycan ahalisi Osmanlı Sultanından yardım talep ettiler ve Osmanlı İmparatorluğunu defalarca, belirli bölgeleri, yani Türkili ve Güney Kafkasya'da bulunan bağımsız Azerbaycan Türk Hanlıklarını ele geçirip kendi topraklarına ilhak etmesi, ve buraların Osmanlı kontrolü altına alınması için teşvik ettiler. Tarih-i Cevdet'e göre Osmanlı Devleti o dönemde İran'ın pek çok bölgesini kolaylıkla ele geçirip ilhak edebilecek durumdaydı. Ancak iki ana nedenden dolayı bunu yapmamayı tercih etti: Birincisi, Osmanlı İmparatorluğu, Afşar ve Osmanlı devletleri arasında imzalanan anlaşmalara saygı duyuyordu. Bu nedenle yerel yöneticilerine bu anlaşmalara aykırı davranmamaları ve komşu devletin haklarına saygı göstermeleri talimatını vermişti. İkincisi, o dönemde Osmanlı İmparatorluğu'nun toprakları zaten yeterince geniş idi, ve topraklarını genişletmek için İran'ı veya bir bölümünü ilhak etmeye bir ihtiyaç yoktu. Türkili veya İran'ın kuzeybatısındaki Türk nüfuslu milli bölge, Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyeti sınırlarından güneydoğuda Tahran'a, güneyde Kum ve Arak, Hemedan ve Nahavand'a ve orta İran'a kadar uzanıyor. Anadolu nasıl Balkanların doğal uzantısı ise Türkili de etnik, dilsel, kültürel ve tarihsel açılardan Anadolu'nun doğal uzantısıdır. Tarihte Türkili (ve Güney Kafkasya'nın) halkının ve yetkililerinin Osmanlı İmparatorluğu ile birleşmeyi talep ettiği sayısız örnek bulunmaktadır. Bu örnekler arasında Uğurlu Ahmed Göde'nin Akkoyunlu devletinin tamamını ve Kızılbaşlar döneminde Ulama Sultan Tekeli'nin Azerbaycan'ı Osmanlı Devleti ile birleştirme girişimleri; Nadir Şah'ın Afşar devletinin tamamını Osmanlı İmparatorluğu'na katma stratejisi; Zend döneminde bağımsız Azerbaycan Hanlıkları halkının, ve Meşrutiyet döneminde Tebriz ve Talış ahalisinin Osmanlı İmparatorluğu'na katılma istekleri vardır. En önemlisi Birinci Dünya Savaşı yıllarında özellikle Batı Azerbaycan'da halktan, İkbal us-Seltene gibi Türk elitlerinden ve Kacar yetkililerinden Urmu, Hoy, Salmas, Maku, Sulduz, Marağa ve hatta Senendeci Osmanlı Devleti ile birleştirme talepleri ve girişleri bulunmaktadır. Aslında Batı Azerbaycan gibi bazı bölgeler belirli dönemlerde Osmanlı Devleti'nin egemenliği altında idi. Buralarda yerel Osmanlı yetkilileri bölge sakinlerine Osmanlı tezkeresi ile pasaportu veriyor, vergi topluyor, ve bazı Osmanlı kroniklerinde bu bölgeler Osmanlı İmparatorluğu'nun vilayetleri olarak sunuluyordu. Buna rağmen Osmanlı İmparatorluğu çeşitli nedenlerle İran'ın tamamını veya Türk bölgelerini resmen ilhak etmekten kaçındı. Bazı değerlendirmeler, Türkili'nin Osmanlı İmparatorluğu'na ilhak edilmemesinin tarihsel boyutta stratejik bir hata olduğunu ve Türkiye'nin modern dünyada jeo-stratejik güvenliğinin tamamlanamamasının temel nedeni olduğunu öne sürüyor.
Abstract
In Tarih-i Cevdet, there is a section that discusses the dissatisfaction of the people of Azerbaijan during the chaotic Zand period. They demanded support from the Ottoman Sultan and repeatedly encouraged the Ottoman Empire to capture and annex certain areas to its territory, i.e., the independent Turkish Khanate of Azerbaijan, located in Turkili and the South Caucasus to be brought under Ottoman control. According to Tarih-i Cevdet, the Ottoman Empire was capable of easily capturing and annexing many areas of Iran at that time. However, they chose not to do so for two main reasons: First, the Ottoman Empire honored the treaties that had been signed between the Afshar and Ottoman states. Therefore, they had instructed their local rulers not to go against these agreements and to respect the rights of neighboring state. Additionally, at that time, the Ottoman Empire’s territory was already vast enough at that time, so there was no pressing need to invade Iran in order to expand their land. Turkili, or the Turkish-populated region in the northwest of Iran, extends from the borders of Turkey and the Republic of Azerbaijan to Tehran in the southeast, Qom and Arak, Hamadan and Nahavand in the south, and central Iran. Ethnically, linguistically, culturally and historically, Turkili is the natural extension of Anatolia, just as Anatolia is the natural extension of the Balkans. Throughout history, there have been numerous instances of the people and authorities of Turkili (and the South Caucasus) demanding to unite with the Ottoman Empire. These examples include Uğurlu Ahmed Göde’s policy to unify the entire state of Akkoyunlu, and Ulama Sultan Tekeli’s attempt to unify Azerbaijan with the Ottoman Empire during Qizilbash period; Nader Shah’s strategy to annex the entire Afshar state to the Ottoman Empire; the demands of the people and the independent Khanate of Azerbaijan during the Zand period, and the desires of the people of Tebriz and Talash during the constitutional period to become part of the Ottoman Empire. Most importantly, there were numerous requests and efforts from the people, Turkish elites, and Qajar authorities during the years of the First World War, especially in the West of Azerbaijan, such as Iqbal us-Seltene, to unify Urmu, Hoy, Salmas, Maku, Sulduz, Marağa, and even Sanandaj with the Ottoman Empire. Although some regions, such as West Azerbaijan, were under the rule of the Ottoman Empire at certain times, the local Ottoman authorities issued Ottoman personal identifications and passports to the residents, collected taxes, and in some Ottoman chronicles, these areas were presented as provinces of the Ottoman Empire. However, the Ottoman Empire refrained from officially annexing all of Iran or its Turkish regions for various reasons. Some assessments suggest that the failure to annex Turkili to the Ottoman Empire was a strategic oversight in historical dimensions and is the root cause of Turkey's incomplete geo-strategic security in the modern world.
مقدمه
در کتاب دوازده جلدی «تاریخ جودت»[1] مطلبی در باره‌ی نارضایتی اهالی و مردم آزربایجان در دوره‌ی زندیه در نیمه‌ی دوم قرن هیجدهم، تقاضای آنان برای حمایت سلطان عوثمان‌لی، تشویق و ترغیب مکرر امپراتوری عوثمان‌لی به ضبط و الحاق بعضی مناطق به آن امپراتوری وجود دارد. منظور از اهالی آزربایجان در این مطلب، مردم خانات مستقل تورک آزربایجان واقع در تورک‌ایلی و جنوب قفقاز در دوره‌ی زندیه است.
بنا به این منبع تاریخی، امپراتوری عوثمان‌لی در آن زمان کاملاً قادر بود که به سهولت بسیاری از مناطق ایران را ضبط و ضمیمه‌ی خاک خود کند. اما به دو دلیل به‌این امر اقدام نه‌کرد. دلیل نخست آن که امپراتوری عوثمان‌لی به سبب وفاداری‌اش به عهدنامه‌های عقد شده بین دو دولت افشاری و عوثمان‌لی، از هر حرکتی مخالف آن عهدنامه‌ها اجتناب می‌کرد. او حتی به امرای محلی خود هشدار داده بود هیچ عملی بر خلاف آن عهدنامه‌ها و حقوق همسایهگی انجام نه‌دهند. دلیل دوم آن که در آن موقع وسعت امپراتوری عوثمان‌لی به‌حد کافی وسیع بود و لزومی برای تعرض به‌ایران جهت گسترش خاک خود وجود نه‌داشت.
تورک‌ایلی و یا منطقه‌ی تورک‌نشین در شمال غرب ایران که از مرزهای تورکیه و جمهوری آزربایجان شروع می‌شود و تا تهران در جنوب شرق، و قوم و اراک و جنوب همدان و نهاوند و ... در ایران مرکزی امتداد می‌یابد، ادامه‌ی طبیعی آناتولی به لحاظ اتنیک و زبانی و فرهنگی و تاریخی و ... است. همان‌گونه که آناتولی ادامه‌ی طبیعی بالکان است.
در طول تاریخ موارد متعددی از تقاضای مردم و مقامات تورک‌ایلی (و شیروان و گنجه و نخجوان و .... در قفقاز جنوبی) برای الحاق به عوثمان‌لی وجود داشته است. از مهم‌ترین این‌ها در تورک‌ایلی: سیاست اوغورلو احمد گؤده برای الحاق قلمروی آغ‌قویون‌لو به عوثمان‌لی، تلاش اولاما سولطان ته‌که‌لی حاکم آزربایجان و دیگر سران ته‌که‌لی در دوره‌ی قیزیل‌باش برای جدا کردن آزربایجان و دیگر مناطق تورک و الحاق آن‌ها به عوثمان‌لی، استراتژی نادر شاه افشار برای ضمیمه کردن کل قلمروی افشاری به امپراتوری عوثمان‌لی، تقاضای مردم و خانات آزربایجان در دوره‌ی زندیه برای الحاق به عوثمان‌لی، خواست مردم بعضی از مناطق مانند تبریز و تالش در دوره‌ی مشروطیت برای الحاق به عوثمان‌لی، و در نهایت تقاضاها و تلاش‌های متعدد مردم، نخبه‌گان تورک و مقامات قاجاری مانند اقبال‌السلطنه و .... در سال‌های جنگ جهانی اول برای الحاق مناطق تورک‌نشین شمال غرب ایران مخصوصاً غرب آزربایجان شامل اورمو، خوی، سالماس، ماکو، سولدوز، ماراغا، حتی سنندج و ... به امپراتوری عوثمان‌لی.
در همه‌ی این موارد عوثمان‌لی به دلایل متفاوت به مساله‌ی ضمیمه کردن این مناطق تورک به خاک خود به سردی برخورد نمود و یا با آن مخالفت کرد (به نظر بعضی از محققین، این مخالفت، یک کوتاه‌بینی استراتژیک در ابعاد تاریخی بود و ریشه‌ی در امنیت نه‌بودن ژئواستراتژیک تورکیه در جهان امروزی است). اگرچه بعضی از این مناطق مخصوصاً غرب آزربایجان در مقاطعی تحت حاکمیت امپراتوری عوثمان‌لی درآمده بود و مقامات محلی عوثمان‌لی در آن‌ها به صدور تذکره و پاسپورت‌های عوثمان‌لی برای اهالی اقدام و حتی به عنوان تبعه و قلمروی عوثمان‌لی به جمع‌آوری مالیات از آن‌ها پرداخته بودند و در بعضی از سال‌نامه‌های عوثمان‌لی هم این مناطق به عنوان ولایات عوثمان‌لی قبول و تقدیم می‌شدند.
در زیر نخست قسمت مربوطه‌ی مطلب تاریخ جودت را به تورکی و ترجمه‌ی آن به فارسی، سپس متن کامل مطلب تاریخ جودت به تورکی را داده‌ام.
نوت: جودت پاشا در نوشته‌ی خود طائفه‌ی زند را از اکراد منطقه‌ی شیراز و بر مذهب غرابیه شمرده است.
١- کورد در عبارت «اکراد
منطقه‌ی شیراز» به معنی قوم و ملت معلوم ایرانیک کورد در خاورمیانه نیست، بلکه به
معنای مطلق چادرنشین، چوپان و گوسفندچران است.
٢-غُرابیه یکی از فرقه‌های فرضی و یا واقعی غلات - غالیان شیعی است که معتقد بودند جبرائیل به سبب شباهت علی به محمد مانند شباهت دو زاغ و یا کلاغ به هم، مژده‌ی پیغمبری علی از طرف خدا را به اشتباه به محمد داده است.
٣-از غلات شیعه شمردن طائفه‌ی زندیه بسیار جالب و مهم است. زیرا به همراه قرائن و شواهد بسیار دیگر این نظریه را تقویت می‌کند که هسته‌ی اصلی طائفه‌ی زند هم مانند بسیاری دیگر از طوائف لک و گوران در اصل تورکمان‌های علوی بودند که در دوره‌ی قیزیل‌باشیه برای فرار از سرکوب و قتل عام علویان تورک توسط شاهان صفوی، در میان جوامع ایرانیک پناه‌گرفته و به مرور زمان لک‌زبان شده‌اند. مانند گوران‌ها در کرمانشاه و بسیاری از غلات کوردزبان در عراق (شبک، باجلان، سارلی، ...) که تورکمان‌های علوی تغییر زبان داده به کوردی هستند (در مورد تبار تورکی طائفه‌ی زند مقاله‌ای علی‌حده در سؤزوموز منتشر خواهد شد).
٤-جودت
پاشا «کورد» را به دو معنی شبان و چوبان (در عبارت «شیراز حوالی‌سی‌نده متوطّن
قونار گؤچه‌ر اکراد») و نام قوم و ملتی ایرانیک (در عبارت «لور و بختیاری و گوران
و لک و کورد طائفه‌له‌ری») استفاده کرده است. این نشان از عمق و دقت شناخت او از
مسائل ایران دارد. عموماً محققین و مولفین عوثمان‌لی مخصوصاً در سال‌های آخر حیات
آن دولت، شناخت بسیار عمیق و دقیق و دست اولی از ایران و مسائل آن داشتند. بعدها در
دوره‌ی جمهوری به موازات قطع روابط انسانی و فرهنگی و زبانی و ... تورکیه با ایران و تاسیس اتحاد استراتژیک
بین جمهوری تورکیه و دولت فارس ایران، مولفین و محققین تورکیه اطلاعات دست دوم خود
از ایران را از تبلیغات و تاریخ‌نگاریهای ایرانی و اوریانتالیستی و آزربایجانی (که
خود محصول پان‌ایرانیسم و ذهنیت صلیبی و تاریخ‌نگاری ارمنی و شیعیسم و .... است)
اخذ می‌کنند که در اکثر موارد ربطی به واقعیات نه‌دارند.
اصل تورکی قسمت مربوط به تقاضای مردم برای الحاق آزربایجان به عوثمان‌لی
... نادر شاه بیر مدّت جهان‌گیرلیک‌له آتیپ توتدوقدان سونرا قتل اولونماق‌لا خان‌لاردان بعضی‌له‌ری یئری‌نه شاه اولدولار ایسه ده، بیری‌سی باش ائده‌مه‌ییپ .... ایچ‌له‌ری‌نده زند کریم خان عدل و سخاوت یولونو توتوپ ایران خالقی‌نی جلب ایله جمعیتی‌نی تکثیر و سائرله‌ری‌نه غلبه ائدهرهک ممالکِ ایران‌دان فارس و عراقِ عجم قطعه‌له‌ری‌نی و خوراسان دیاری‌نین اکثر محل‌له‌ری‌نی تسخیر ائتدی. و اگر چه آزه‌ربایجان قطعه‌سی مستقل خان‌لار اه‌لی‌نده ایسه ده، آن‌لار داخی کریم خان‌ا صورتِ انقیاد گؤسته‌ریپ هدایا و ارسالات ایله خدمت ائده‌رله‌ر ایدی. بو صورت‌له کریم خان ممالکِ ایران‌دا بالاستقلال حکم‌ران اولدو. .... شیراز حوالی‌سی‌نده متوطّن قونار گؤچه‌ر اکراددان اولاراق غلات شیعه‌ده‌ن غرابیه مذهبی‌نه سالک زندیه عشیرتی‌نده‌ن قیرخ تاریخ‌له‌ری‌نده نادر شاه‌ین کرهاً آلدیغی نفرله‌رده‌ن بیری داخی ایش‌بو کریم خان اولماق‌لا بیر مدّت نادر شاه‌ا و سونرا داخی نادر شاه‌ین برادرزاده‌سی اولان عادل شاه‌ا و سائرله‌ری‌نه عسکرلیک ائدهرهک، اون‌باشی‌لیق و موخّراً بین‌باشی‌لیق رتبه‌سی‌نی احراز ائتدیک‌ده‌ن سونرا آلتمیش بئش تاریخ‌له‌ری‌نده عجمین اختلالاتی‌نی فرصت اتّخاذی‌یله که‌ندی که‌ندی‌یه «خان‌لیق» پایه‌سی وئره‌ره‌ک، و سائرینه غلبه ائدهرهک تخمیناً یئتمیش اوچ خلالی‌ندا اول طرف‌له‌رده مرجع کلّ اولوپ، بالاستقلال حکم‌ران ایران اولموش ایدی. .... لاکین که‌ندی‌نین اصالتی اولماییپ ایران‌لی ایسه بؤیله فرومایه‌نین شاه‌لیغی‌ندان ممنون اولامایاجاق‌لاری جهت‌له .... شاه‌لیق عنوانی‌ندان فراغت ائدهرهک «ایران وکیلی» نامی‌یلا کسبِ استقلال ائتدییی‌نده‌ن سونرا .... کریم خان‌ین ایران حکم‌دارلیغی طرف دولتِ علّیه‌ده‌ن داخی تصدیق اولونموشدو. حتّی شهریارِ زمان عبدالحمید خان حضرت‌له‌ری‌نین ابتدایِ جلوس‌لاری‌ندا که‌ندی‌سی‌نه نامه‌رس ارسالی‌یلا جلوسِ همایون بشارتی‌نی حاوی نامه‌یِ همایون گؤنده‌ریلمیشدی. و عجمین اختلالاتی حسبی‌یله خانانِ ایران بیربیری‌یله اوغراشدیق‌لاری اثنادا اهالی‌یِ ایران بیزار اولوپ، آزه‌ربایجان اهالی‌سی طرفِ دولتِ علّیه‌ده‌ن طلبِ حمایه ائدهرهک، ایرانین بعض محل‌له‌ری‌نین ضبطی‌نه بالدّفعات تشویق و ترغیب اولونموش و اوْل وقت ادنی همّت‌له ایرانین په‌ک چوخ محل‌له‌ری ضمیمه‌یِ ممالکِ محروسه قیلینابیلیر ایکه‌ن، نادر شاه زمانی‌ندا ایران‌لی‌لار ایله یاپیلان عهدنامه‌یه رعایت اولوناراق خلافی‌نا حرکت‌ده‌ن احتراز اولوندوغوندان و ممالکِ محروسه‌نین وسعتی کافی گؤروندویونده‌ن ممالکِ ایران‌ا تعرّض اولونمامیش و سرحدنشین اولان وزرا و امرایا داخی عهدین خلافی و حقوقِ هم‌جواری‌یه منافی حرکت‌ده بولونمامالاری تنبیه اولونموش ایدی. بناءً علی ذالک کریم خان داخی طرفِ دولتِ علّیه‌ده‌ن امین ایدی ....
AZERBAYCAN AHÂLÎSİNİN OSMANLI’YA KATILMA TALEBİ
Lofçalı Ahmet Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet, Cilt 1, s. 341-343
.... Nâdir Şah bir müddet cihangirlikle atıp tuttuktan sonra katl olunmakla Hanlardan bâzıları yerine Şah oldular ise de, birisi baş edemeyip ... içlerinde Zend Kerim Han adl ve sahâvet yolunu tutup, İran halkını celb ile cemiyetini teksir ve sâirlerine galebe ederek Memâlik-i Îrân’dan Fars ve Irâk-ı Acem kıtalarını ve Horâsan diyarının ekser mahallerini teshir etti. Ve egerçi Azerbaycan kıtası mustakil Hanlar elinde ise de, anlar dahı Kerim Han’a sûret-i inkıyad gösterip, hedâya ve irsâlat ile hizmet ederler idi. Bu sûretle Kerim Han Memâlik-i Îrân’da bilistiklal hükümran oldu ....
Şîrâz havâlisinde mütevettin konar göçer Ekrad’dan olarak Gulât-ı Şîa’dan “Gurâbiye” mezhebine sâlik “Zendiye” aşiretinden kırk târihlerinde Nâdir Şah’ın kerhen aldığı neferlerden biri dahı işbu Kerim Han olmakla, bir müddet Nâdir Şah’a ve sonra dahı Nâdir Şah’ın birâderzadesi olan âdil Şah’a ve sâirlerine askerlik ederek, onbaşılık ve muahhiren binbaşılık rütbesini ihraz ettikten sonra, altmış beş târihlerinde Acem’in ihtilalâtını fırsat ittihâzıyla kendi kendiye “Han”lık pâyesi vererek ve sâirîne galebe ederek, tahminen yetmiş üç hilâlında ol taraflarda merce-i küll olup, bilistiklal hükümrân-i Îrân olmuş idi …. Lâkin kendinin asâleti olmayıp, Îrânlı ise böyle furumâyenin şahlığından memnun olamayacakları cihetle …. “Şah”lık unvanından ferağet ederek, “Îrân vekîli” nâmıyla kesb-i istiklal ettiyinden sonra ….
Kerim
Han’ın Îrân hükümdarlığı taraf-ı Devleti- İlliye’den dahı tasdik olunmuştu.
Hatta Şehriyâr-ı zaman Abdülhamid Han Hazretlerinin ibtidâ-i culûslarında
kendisine nâmeres irsâlıyla culûs-i Humâyun beşâretini hâvi nâme-yi Humâyun gönderilmişti.
Ve Acem’in ihtilâlatı hasabıyla Hanân-ı Îrân birbiriyle uğraştıkları esnâda, ahâli-yi
Îrân bîzâr olup, Azerbaycan ahâlisi taraf-ı Devlet-i İlliye’den taleb-i himâye
ederek Îrân’ın bâzı mahallerinin zaptına biddefeat teşvik ve tarğip olunmuş; ve
ol vakit edna himmetiyle Îrân’ın pek çok mahalleri zamîme-yi Memâlik-i Mahruse kılınabilir
iken, Nâdir Şah zamanında Îrânlılar ile yapılan ahdnâmeye rıâyet olunarak, hilâfına
hareketten ihtiraz olunduğundan ve Memâlik-i Mahruse’nin vus’atı kâfi
göründüyünden Memâlik-i Îrân’a taarruz olunmamış, ve serhednişin olan vuzera ve
umeraya dahı ahdin hilafı ve hukûk-i hemcivâriye munâfi harekette bulunmamaları
tenbih olunmuş idi. Binaen zâlik, Kerim Han dahı taraf-ı Devlet-i İlliye’den
emin idi …
ترجمه‌ی قسمت مربوط به تقاضای مردم برای الحاق آزربایجان به عوثمان‌لی به فارسی
.... نادر شاه پس از مدتی که به دنبال جهان‌گیری بود به قتل رسید و به جای او بعضی از خان‌ها شاه شدند، اما هیچ کدام موفق نه‌گشتند .... در میانشان کریم خان زند رسم عدالت را پیشه کرد و با جلب مردم ایران به طرف خود و غلبه بر دیگران، اکثر مناطق ایران شامل فارس و عراق عجم و خوراسان را تصرف نمود. اگرچه سرزمین آزربایجان تحت کونترول خان‌های مستقل بود، این خان‌ها هم با ارسال هدایا انقیاد نشان داده و به او خدمت می‌کردند. بدین‌گونه کریم خان بر ممالک ایران مستقلاً حاکم شد .... او از شبانان کوچروی مستقر در اطراف شیراز و از طائفه‌ی زند بر مذهب غرابیه از غلات شیعه بود. یکی از افرادی که نادر شاه با اکراه به قوشون خود داخل کرد همین کریم خان بود. وی مدتی عسکر نادر شاه و پس از او برادرزاده‌اش عادل شاه و دیگران بود و پس از ارتقاء به درجه‌ی اون‌باشی‌لیق و بعدها بین‌باشی‌لیق در تاریخ شصت و پنج، با غنیمت شمردن آشوب‌ها در ایران، به خود عنوان خان داد و تقریباً در ٧٣ در آن سرزمین مرجع کل و حاکم مستقل ایران شد ......
اما از آنجائی که خودش اصالتی نه‌داشت و ایرانیان هم از شاهی چنین فرومایه ناخشنود می‌شدند .... از عنوان شاه دست کشید و پس از آن که با نام وکیل ایران کسب استقلال کرد .... حاکمیت کریم خان از طرف امپراتوری عوثمان‌لی هم تصدیق شده بود. حتی عبدالحمید خان در ابتدای جلوس کریم خان بر تخت، یک نامه‌ی همایون تبریک به مناسبت جلوسش به او فرستاده بود. در زمان آشوب‌های ایران که مردم ایران به سبب درگیری‌های خان‌های ایران با یک‌دیگر بیزار شده و به تنگ آمده بودند، اهالی و مردم آزربایجان از دولت عوثمان‌لی تقاضای حمایت کردند و دولت عوثمان‌لی به دفعات تشویق و ترغیب به ضبط و ضمیمه کردن بعضی از مناطق ایران به خود شد. در آن زمان با کوچک‌ترین همتی بسیاری از مناطق ایران می‌توانست ضمیمه‌ی خاک عوثمان‌لی شود. اما امپراتوری عوثمان‌لی عهدنامه‌ی منعقد شده در زمان نادر شاه با ایرانی‌ها را مراعات و از حرکت بر خلاف آن اجتناب نمود. وسعت ممالک محروسه‌ی عوثمان‌لی هم به قدر کافی بود. بدین سبب به ممالک ایران تعرض و دست‌درازی نه شد و حتی به امرا و وزرای مستقر در محل هشدار داده شده بود که از حرکت بر خلاف عهدنامه‌ها و حقوق همسایهگی اجتناب کنند. بدین سبب خاطر کریم خان از طرف امپراتوری عوثمان‌لی مطمئن بود ....
متن کامل مطلب کتاب تاریخ جودت:
احوال ایران زمین
بالادا بیان اولوندوغو وجه‌له نادر شاه بیر مدّت جهان‌گیرلیک‌له آتیپ توتدوقدان سونرا قتل اولونماق‌لا خان‌لاردان بعضی‌له‌ری یئری‌نه شاه اولدولار ایسه ده، بیری‌سی باش ائده‌مه‌ییپ. چونکو نادر شاه عسکری‌ده‌ن اولدوغو حال‌دا، جهان‌گیرلیک‌له خروج ائدیپ ده شاهِ ایران اولماسی، بوتون عجم خان‌لاری‌نی بو سودایِ خاما دوشورموش اولدوغوندان، هر بیری داعیه‌یِ استقلالا دوشوپ، کیمی‌سی شاه‌لیق هوسی‌یله و کیمی‌سی صفویه‌ده‌ن و یا خود نادریه‌ده‌ن بیر شهزاده‌یی ایران تختی‌نه اجلاس ائتمه‌ک ادعاسی‌یله ممالکِ ایران‌دا طرف طرف فتنه و اختلال‌لار چیخاردی‌لار.
فقط ایچ‌له‌ری‌نده زند کریم خان عدل و سخاوت یولونو توتوپ، ایران خلقی‌نی جلب ایله جمعیتی‌نی تکثیر و سائرله‌ری‌نه غلبه ائدهرهک، ممالکِ ایران‌دان فارس و عراق عجم قطعه‌له‌ری‌نی و خوراسان دیاری‌نین اکثر محل‌له‌ری‌نی تسخیر ائتدی. و اگر چه آزه‌ربایجان قطعه‌سی مستقل خان‌لار اه‌لی‌نده ایسه ده، آن‌لار داخی کریم خان‌ا صورتِ انقیاد گؤسته‌ریپ، هدایا و ارسالات ایله خدمت ائده‌رله‌ر ایدی.
بو صورت‌له کریم خان ممالکِ ایران‌دا بالاستقلال حکم‌ران اولدو. آنجاق شاه‌لیق ادّعاسی ائتمه‌ییپ، راه و رسمِ مذهبِ امامیه‌یه رعایت ائدهرهک، که‌ندی‌یه شاه وکیلی دییو نام وئردی.
چونکو روایت اولوندوغونا گؤره شیراز حوالی‌سی‌نده متوطّن قونار گؤچه‌ر اکراددان اولاراق غلاتِ شیعه‌ده‌ن غرابیه مذهبی‌نه سالک زندیه عشیرتی‌نده‌ن قیرخ تاریخ‌له‌ری‌نده نادر شاه‌ین کرهاً آلدیغی نفرله‌رده‌ن بیری داخی ایش‌بو کریم خان اولماق‌لا بیر مدّت نادر شاه‌ا و سونرا داخی نادر شاه‌ین برادرزاده‌سی اولان عادل شاه‌ا و سائرله‌ری‌نه عسکرلیک ائدهرهک، اون‌باشی‌لیق و موخّراً بین‌باشی‌لیق رتبه‌سی‌نی احراز ائتدیک‌ده‌ن سونرا آلتمیش‌بئش تاریخ‌له‌ری‌نده عجمین اختلالاتی‌نی فرصت اتّخاذی‌یله که‌ندی که‌ندی‌یه خان‌لیق پایه‌سی وئره‌ره‌ک و سائرینه غلبه ائدهرهک، تخمیناً یئتمیش‌اوچ خلالی‌ندا اول طرف‌له‌رده مرجعِ کلّ اولوپ، بالاستقلال حکم‌رانِ ایران اولموش ایدی. لاکین که‌ندی‌نین اصالتی اولماییپ، ایران‌لی ایسه بؤیله فرومایه‌نین شاه‌لیغی‌ندان ممنون اولامایاجاق‌لاری جهت‌له شاه‌لیق ادّعا ائتسه انجامِ کاری سائر شاه‌لیق ادّعا ائدیپ ده باشا چیخارامایان‌لار گیبی فنایا منجر اولدوغونو که‌ندی‌یه بیر بویوک عبرت اولدوغوندان، شاه‌لیق عنوانی‌ندان فراغت ائدهرهک ایران وکیلی نامی‌یله کسبِ استقلال ائتدییی‌نده‌ن سونرا، شیرازی مقرّ حکومت اتّخاذ ائدیپ، ایران‌دا اصحابِ تعیین اولان خان‌لارین اولاد و اقاربی‌نده‌ن معتبر و معتنا کفیل‌له‌ر آلاراق که‌ندی‌له‌ری‌نه منصب و ایالت توجیه ائده‌گه‌لدییی‌نده‌ن حکومتی‌نه قوّت و استحکام وئرمیش، و بو صورت‌له گه‌ره‌ک که‌ندی‌سی و گه‌ره‌ک اخلافی قیرخ سنه‌یی متجاوز ایران‌دا حکومت ائیله‌میش‌له‌ردیر که بونلارا زندیه دئنیلیر.
لور و بختیاری و گوران و لک و کورد طائفه‌له‌ری‌نین جمله‌سی بیر اصل‌ده‌ن متشعّب اولدوق‌لاری حال‌دا هر بیری متعدّد عشیرت‌له‌ره منقسم اولموش‌لاردیر. بون‌لار ایرانین قدیم یئرلی‌له‌ری اولدوق‌لاری حال‌دا وقایعِ جسیمه‌یِ قدیمه ایجاب و الجاسی‌یله داغ‌لارا چه‌کیله‌ره‌ک شیراز اولکه‌سی‌نده واقع هرمز دیاری‌ندان تا مالاتیا و ماراش جواری‌نا ده‌ک یاییلمیش‌لار. و که‌ندی‌له‌ری‌نی جهالت و بدویت استیلا ائتمه‌ک‌ده‌ن ناشی، اصل و نسب‌له‌ری‌نی فراموش ائیله‌میش‌له‌ر ایسه ده، بعض اصول و عاداتِ قدیمه‌ده اتّحاد و اتّفاق‌لاری که‌ندی‌له‌ری‌نه بیر قوم اولدوق‌لاری‌نی حسّ ائتدیرمه‌ک‌له طبیعی یک‌دیگری‌نین غیرتی‌نی گوده‌رله‌ر.
ایشته کریم خان‌ین قبیله‌سی اولان زند عشیرتی داخی بو قبائل اکراددان بیر شعبه اولاراق کریم خان قاباجا بیر کورد قوجاسی اولدوغو حال‌دا نادر شاه‌ین زوالِ دولتی‌یله ایرانین هرج و مرج اولدوغو اثنادا جالسِ تختِ ایران اولماسی‌نا که‌ندی‌سی متعجّب و متحیّر ایکه‌ن، ایش‌بیلیر بیر کیمسه‌نه اولدوغوندان ممالکِ ایران‌دا کسبِ اسقلال ائدیپ، طوائفِ مرقومه ایسه اتّحادِ قومیت غیرتی‌نی گوده‌ره‌ک کافّه‌سی کریم خان طرفی‌نه مائل و منجذب اولدوق‌لاری‌ندان ممالکِ محروسه مضافاتی‌ندان اولان کوردوستان‌ین امرِ محافظه‌سی قوه‌یِ جسیمه‌یه موقوف قالیپ، بونا نظارت ائده‌جه‌ک بغدادین اداره‌سی ایسه بر وجهِ بالا مختل و مشوّش اولوجاق اول حوالی بیر حالِ مخاطره‌یه دوچار اولموش ایدی.
کریم خان‌ین ایران حکم‌دارلیغی طرفِ دولت علیه‌ده‌ن داخی تصدیق اولونموشدو. حتّی شهریارِ زمان عبدالحمید خان حضرت‌له‌ری‌نین ابتدایِ جلوس‌لاری‌ندا که‌ندی‌سی‌نه نامه‌رس ارسالی‌یلا جلوسِ همایون بشارتی‌نی حاوی نامه‌یِ همایون گؤنده‌ریلمیشدی. و عجمین اختلالاتی حسبی‌یله خانانِ ایران بیربیری‌یله اوغراشدیق‌لاری اثنادا اهالی‌یِ ایران بیزار اولوپ، آزه‌ربایجان اهالی‌سی طرفِ دولتِ علیه‌ده‌ن طلبِ حمایه ائدهرهک، ایرانین بعض محل‌له‌ری‌نین ضبطی‌نه بالدّفعات تشویق و ترغیب اولونموش و اول وقت ادنی همّت‌له ایرانین په‌ک چوخ محل‌له‌ری ضمیمه‌یِ ممالکِ محروسه قیلینابیلیر ایکه‌ن، نادر شاه زمانی‌ندا ایران‌لی‌لار ایله یاپیلان عهدنامه‌یه رعایت اولوناراق خلافی‌نا حرکت‌ده‌ن احتراز اولوندوغوندان و ممالکِ محروسه‌نین وسعتی کافی گؤروندویونده‌ن ممالکِ ایران‌ا تعرّض اولونمامیش و سرحدنشین اولان وزرا و امرایا داخی عهدین خلافی و حقوقِ هم‌جواری‌یه منافی حرکت‌ده بولونمامالاری تنبیه اولونموش ایدی. بناءً علی ذالک کریم خان داخی طرفِ دولتِ علّیه‌ده‌ن امین ایدی. لاکین سونرالاری کوردوستان ایش‌له‌ری‌نده‌ن دولایی دولتین بینی‌نه برودت گیرمیش‌دیر.
Harita youtube’daki bir videodan alıntıdır:
Ollie Bye, The Medieval & Modern Middle East: Every Year
https://www.youtube.com/watch?v=mkyzUFSgEWU
از تاریخ الحاق‌طلبی با عوثمان‌لی
نامه‌ی تورکی یکی
از احفاد جهان‌شاه قاراقویون‌لو به سلطان سلیم عوثمان‌لی در شکایت از شاه اسماعیل
ظالم
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/blog-post_18.html
مکتوب تورکی
سلطان احمد بیگ آغ‌قویون‌لو: نوه‌ی سلطان مَحْمَدْ فاتح، و پادشاه عوثمان‌لی‌ی
تورک‌ایلی و ایران
http://sozumuz1.blogspot.com/2021/06/blog-post.html
تقاضای فضل الله
بن روزبهان خنجی اصفهانی از سلطان سلیم برای الحاق مُلْکِ فارس و خوراسان و عراق و
ماوراء النّهر به قلمروی عوثمان‌لی
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_24.html
پشت کردن خاندان
صفوی به تورک‌ها و قیزیل‌باشان
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/10/blog-post_28.html
نامه‌ی تورکی والی
آزربایجان به سفیر پاپ-واتیکان در دوره‌ی سلطان محمد خدابنده صفوی
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_24.html
تقاضای اهالی
خانات مستقل آزربایجان برای الحاق به امپراتوری عوثمان‌لی در دوره‌ی زندیه و دلایل
عدم قبول آن از طرف امپراتوری عوثمان‌لی
https://sozumuz1.blogspot.com/2024/06/blog-post.html
تقاضای نادر شاه
برای الحاق رسمی دولت تورک افشاری-ایران به امپراتوری عوثمان‌لی و تحت الحمایه‌ی
آن دولت شدن
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_24.html
تورک‌ایلی‌ی عوثمان‌لی،
کوردستان عوثمان‌لی، لورستان عوثمان‌لی، الاحواز عوثمان‌لی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_24.html
الحاق به عوثمان‌لی در قرن بیستم
از تاریخ
معاصرمان: حکومت موقت ملی قفقاز جنوب غربی
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_9.html
خواست مردم تبریز،
اهالی ولایات ایرانی مجاور عوثمان‌لی و کولونی ایرانیان استانبول برای قبول تابعیت
عوثمان‌لی -١٩٠٨
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_9.html
ایرانِ عوثمان‌لی:
پاتریک‌های غرب آزربایجان در قلمروی عوثمان‌لی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_27.html
تلاش معتبران و
متنفذان اورمو برای گرفتن تابعیت عوثمان‌لی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_17.html
اعلان التحاق
سنندج و توابع آن به دولت عوثمان‌لی
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/09/blog-post_16.html
مرتضی‌قلی خان بیات،
الحاق خانات بیات ماکو (و خوی و سالماس و اورمو و سولدوز و ...) به امپراتوری
عوثمان‌لی و خریطه‌ی درویش پاشا
https://sozumuz1.blogspot.com/2022/06/blog-post_9.html
تحت الحمایه‌گی عوثمان‌لی
صاحب جمع و توفیق
همدانی: دولت قاجار تنها با کمک «تورانیان» و «تورک‌ها» می‌تواند نجات یابد
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post.html
تروئیکایی برای
استقلال آزربایجان از ایران، اتحاد با قفقاز و ایجاد دولتی تورک تحت الحمایه‌ی عوثمان‌لی
در سال ۱۹۱۸
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/02/blog-post_27.html
جمشید خان سوباتای‌لی
آوشار اورمویی (مجدالسلطنه) والی آزربایجان نیمه‌مستقل- تحت الحمایه‌ی امپراتوری عوثمان‌لی.
٨ ژوئن ۱۹۱۸ - اول اکتبر ۱۹۱۸
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_29.html
[1] تاریخ جودت، لوفچالی احمد جودت
پاشا، جلد اول، صص ٣٤١-٣٤٣
Târîh-i Cevdet. Lofçalı
Ahmet Cevdet Paşa. Cilt 1, sayfa 341-343
Tarih-i Cevdet, 12 volumes
in HathiTrust:
No comments:
Post a Comment