آزربایجان عثمانی، کوردستان عثمانی، لورستان عثمانی، الاحواز عثمانی

آزربايجان عثمانی، کوردستان عثمانی، لورستان عثمانی، الاحواز عثمانی

مئهران باهارلی

در زیر سه نامه از سلطان سلیمان قانونی ویا محتشم (Kanunî or Muhteşem Süleyman, Suleiman the Magnificent, 1494 –1566) امپراتور عثمانی به شاه فرانسه فرانسیس اول (Francis I, François Ier, 1494 –1547) به سالهای ١٥٢٨- ١٥٢٦ را، مربوط به زمانی که غرب ایران کنونی شامل «آزربایجان»، «دیار عجم» (شامل بخشهایی از تورک‌ائلی و فارسستان)، «کوردستان»، «لورستان» و «دیار مشعشع» (الاهواز و بخشهایی از لورستان)، همچنین «ولایت تاتار» (احتمالا آزربایجان قفقاز) بخشی از ممالک محروسه‌ی عثمانی بودند را آورده‌ام.

١-این مکتوبات که در اوج قدرت امپراتوری عثمانی نوشته شده‌اند در تاریخ دیپلماسی تورک و اوروپایی دارای اهمیت‌اند. یکی از نکات جالب این مکتوبات آن است که سلطان سلیمان قانونی که با تکبر و تبختر خود را در یک پاراگراف طولانی سلطان و خاقان قلمروی بسیار وسیعی در آسیا و اوروپا و آسیای صغیر و خاورمیانه و نسلا به نسل خاقان اوغلو و سلطان‌زاده توصیف می‌کند، در خطاب به شاه فرانسه با یک جمله‌ی بسیار کوتاه حقارت‌آمیز می‌گوید: «سن که فیرانسا ولایتی‌نین به‌یی‌ فیرانچئسکوسون» (تو که فرانچسکو، امیر ولایت فرانسه هستی). با اینهمه سلطان سلیمان قانونی و فرانسیس اول، اتحادی ایجاد کردند که در تاریخ دیپلماسی نخستین اتحاد غیر ایدئولوژیک بین یک دولت اوروپایی و غیر اوروپایی شمرده می‌شود. 

٢-در تاریخ‌نگاری ایران‌گرایانه اینطور وانمود می‌شود ایران همواره یک کشور و دولت مشخص و معین کمابیش منطبق بیر مرزهای کنونی بوده و آزربایجان و کوردستان و لورستان و عربستان و ... نیز همیشه‌ی تاریخ بخشی جدایی‌ناپذیر از آن. در حالیکه اولا ایران نام دولت و کشور نبوده، صرفا نام یک سرزمین جغرافیایی که مدلول و قلمروی آن در طول تاریخ بسیار تغییر کرده است بود. دوما آزربایجان و لورستان و کوردستان و دیگر مناطق داخل در جغرافیای ایران، در برهه‌هایی به تنهایی و یا همزمان داخل در قلمرو و تحت حاکمیت دولتهای گوناگون بوده‌اند. همانطور که به هنگام نگارش این مکتوبات، مناطق مزبور بخشی از قلمرو و تحت حاکمیت عثمانی بودند. تعبیرات «ایران عثمانی» و «آزربایجان عثمانی» و ..... یادگار آن دوره‌هاست.

٣-در هر سه مکتوب «آزربایجان»، «کوردستان» و «دیار عجم» جزئی از قلمروی عثمانی است. در این مکتوبات «دیاربکر» و «کوردستان» جداگانه آورده شده‌اند. زیرا در آن زمان دیاربکر منطقه‌ای غالبا تورکمان‌نشین و جزئی از «تورکمانیا-تورکمانیه» بوده و هنوز کوردنشین نشده بود. در مکتوب سوم، «لورستان»، «دیار مشعشع» یعنی قلمروی حکومت مشعشعیان عرب در جنوب غربی ایران به مرکزیت هویزه، نیز «دیار تاتار» (احتمالا قفقاز تورک) هم جزئی از قلمروی عثمانی است.

٤-موضوع مکتوبات:

موضوع مکتوب اول که در آن سلطان سلیمان قانونی به شاه فرانسه به شکل «تو که امیر مملکت فرانسه فرانچسکو هستی» خطاب می‌کند: شاه فرانسه از سلطان سلیمان قانونی تقاضا می‌کند مسجد قدس شریف که سابقا کلیسای مسیحیان بوده، برای تبدیل دوباره به کلیسا در اختیار مسیحیان قرار داده شود. سلطان سلیمان قانونی در پاسخ می‌گوید تبدیل یک مسجد که در آن مسلمانان نماز گزارده‌اند به کلیسا، مخالف اصول شریعت است. سپس اضافه می‌کند حتی اگر شریعت به این امر اجازه می‌داد، وی با آن مخالفت می‌کرد. اما یادآوری می‌کند در قلمروی حاکمیت وی، به جز جاهایی که مسجد شده‌اند، تمام امکنه و معابدی که متعلق به مسیحیان است و خود عیسویان و دارایی‌ها و جان و رفاه و امنیتشان، همه تحت محافظت و حمایت سلطان عثمانی هستند و احدی حق تجاوز و تعدی و تعرض بدانها را ندارد.

موضوع مکتوب دوم که در آن سلطان سلیمان قانونی به شاه فرانسه به شکل «تو که شاه ولایت فرانسه هستی» خطاب می‌کند: شاه فرانسه که به اسارت آلمانها درآمده، از سلطان سلیمانی قانونی استمداد و استدعا می‌کند که به نجات او اقدام نماید. سلطان سلیمان قانونی در جواب می‌گوید شکست و حبس در سرنوشت هر شاهی وجود دارد. اما به وی پند می‌دهد که آزرده خاطر نباشد. و می‌گوید همیشه با اسبان زین شده و شمشیر بسته به سیاق اجداد خود آماده‌ی کشورگشایی و فتح قلاع صعب است و بدین ترتیب من غیر مستقیم به فرانسووا اشاره می‌دهد که به نجات او اقدام خواهد کرد.

موضوع مکتوب سوم که در آن سلطان سلیمان قانونی به شاه فرانسه به شکل «شاه ولایت فرانسه» خطاب می‌کند: دادن خبر در باره‌ی سفر جنگی به دیار عجم و شکست دادن و فرار قزلباشان که بر روی زمین فتنه و فساد و ظلم و ظلالت را گسترده‌اند است. سلطان سلیمان قانونی می‌گوید در این سفر همچنین به فتح بغداد و زیارت بزرگان دین در آن خطه نائل شده، اما سفر جنگی خود را ناتمام گذارده و به استانبول پایتخت خود عودت کرده است.

١- عوثمانلی ايمپاراتورو سلطان سليمان قانونی‌نين فيرانسا شاهی فيرانسووايا ايلک مکتوبو

هو الغنی المغنی المعطی المعین

حضرتِ عزّت جَلّت قدرتهُ و علّت کلمیةُ‌نون عنایتی و مهرِ سپهرِ نبوّت و اخترِ برجِ فتوّت، پیشوایِ زمره‌یِ انبیاء، مقتدایِ فرقه‌یِ اصفیاء محمّد مصطفی‌نین (صلّی الله علیه و سلّم) معجزاتِ کثیرة البرکاتی و دؤرت یاری‌نین -که ابوبکر و عمر و عثمان و علی‌دیر –(رضوان الله تعالی علیهم اجمعین) اونلارین و جمیع اولیاء الله‌ین ارواحِ مقدسّه‌له‌ری مرافقتی ایله

[توغرا]: سلیمان شاه بن سلیم شان خان المظفر دائما

بن که سلطان السّلاطین و برهان الخواقین، تاج‌بخشِ خسروانِ رویِ زمین، ظل الله فی الارضین، آغ‌دنیزین و قارادنیزین و روم‌ایلی‌نین و آنادولونون و قارامان‌ین و روم‌ون و ولایتِ ذوالقادریّه‌نین و دیاربکرین و کوردوستان‌ین و آزه‌ربایجان‌ین و عجم‌ین و شام‌ین و حلب‌ین و مصرین و مکّه‌نین و مدینه‌نین و قُدس‌ون و کلیاً دیارِ عرب‌ین و یمن‌ین و داخی نیچه مملکت‌له‌رین -که آباءِ کرام و اجدادِ عظامیم (انارلله براهینهم) قوّتِ قاهرله‌ری‌یله فتح ائیله‌دیک‌له‌ری، و جنابِ جلالت‌مآبیم داخی تیغِ آتش‌بار و شمشیرِ ظفرنگاریم ایله فتح ائیله‌دیییم-، نئچه دیارین سلطانی و پادشاهی، سلطان بایزیدخان اوغلو سلطان سلیم‌خان اوغلو سلطان سلیمان‌خان‌یم،

سن که فیرانچا مملکتی‌نین به‌یی فیرانچئسکوسون

درگاهِ سلاطین و بارگاهِ سعادت دستگاهیما- که مشرقِ نیّرانِ اقبال و مقبلِ شقاءِ اکاسر و اقبال‌دیر- مکتوبونوز گؤنده‌ریپ، ممالکِ محروسه‌مده‌ن محمّیه قدسِ شرف‌ین مقدماً ملّتی حضرتِ عیسی الینده اولوپ، سونرادان مسجد اولان کلیسا خصوصون اعلام ائیله‌میش‌سیز. بو بابدا هر نه که دویموش اولسانیز تفصیلی ایله معلوم اولدو. ائیله اولسا.

جنابِ عزّت‌مآبیم ایله سیزین مابینیزده محبّت و مودّت اولوپ، مراداتینیز عزِّ حضورِ سعادت‌بخشیمده مقبول‌دور. فامّا بو خصوص، سایر مُلْک و مالا بنزه‌ر اولماییپ، دینیمیزه متعلّق قضیه اولوپ، خالقِ عالم و رازقِ آدم حق سبحانه و تعالی‌نین امرِ شریف‌له‌ری و پیغامبرِ هر ایکی جهان کیشیسی (علیه الصّلوات و السّلام) حضرت‌له‌ری‌نین شریعت‌له‌ری مقتضاسینجا، اول کلیسا خیلی مدّتده‌ن بری مسجد اولوپ، مسلمانلار ایچینده نماز قیلمیش‌لاردیر. بیر یئر که مسجد اولونوپ ایچینده نماز قیلینا، شیمدی تبدیل اولونوپ پوزولماق دینیمیزه مخالف‌دیر. اگر شریعتیمیزده فی الجمله جواز اولسا، التماسینیز عزّ حضورِ سعادت‌بخشیمده بیر تورلو داخی اولماز ایدی.

مسجد اولان یئرینده‌ن ماعداسی گئری، عیسوی‌له‌ر الینده اولوپ، اوندا ساکن اولانلارا ایّامِ عدالتیمیزده کیمسه‌نه دخل و تعرّض ائتمه‌ییپ، بر کنفِ حمایتیمیزده آسوده حال اولوپ، قاپی‌لاری و منظره‌له‌ری یاپیلماق امر ائدیپ. الآن ساکن اولدوقلاری معبدله‌رین و یئرله‌رین رفاهیت ایله اوتوروپ، کیمسه‌نه اونلارا بوجه من الوجوه ظلم و تعدّی ائتمه‌ک احتمالی یوخدور. شؤیله بیلینه.

تحریراً فی اوایل شهر محرّم الحرام سنه خمس و ثلاثين و تسعمائة [سپتامبر ١٥٢٨]

بمقام دار السلطنه العلیه قسطنطنیه المحمیه المحروس

٢- عوثمانلی ايمپاراتورو سلطان سليمان قانونی‌نين فيرانسا شاهی فيرانسووايا ايکينجی مکتوبو

حضرتِ عزّت جلّت قدرته و علّت کلمته‌نین عنایتی و مِهرِ سپهرِ نبوّت، اخترِ برجِ فتوّت، پیشوایِ زمره‌یِ انبیاء، مقتدایِ فرقه‌یِ اصفیاء محمّد مصطفی‌نین (صلّی الله علیه و سلّم) معجزاتِ کثیره البرکاتی و دؤرت یاری‌نین -که ابوبکر و عمر و عثمان و علی دیر- (رضوان الله علیهم اجمعین)، اونلارین ارواحِ مقدّسه‌سی مرافقتی ایله

[توغرا]: سلیمان شاه بن سلیم شان خان المظفر دائما

بن که سلطان السّلاطین و برهان الخواقین، تاج‌بخشِ خسروانِ رویِ زمین، ظلّ الله فی الارضین؛ آغ‌دنیز و قارادنیزین و روم‌ایلی‌نین و آنادولونون و قارامان‌ین و روم‌ون و ولایت ذوالقادریّه‌نین و دیاربکرین و کوردوستان‌ین و آزه‌ربایجان‌ین و عجم‌ین و شام‌ین و حلب‌ین و مصرین و مکّه‌نین و مدینه‌نین و قُدس‌ون و کلّیا دیارِ عرب‌ین و یمن‌ین و داخی نیچه مملکت‌له‌رین -که آباءِ کرام و اجدادِ عظامیم (انارالله براهیمنهم) قوّتِ قاهره‌له‌ری‌یله فتح ائتدیک‌له‌ری، و جنابِ جلادت‌مآبیم داخی تیغِ آتش‌بار و شمشیر ظفر‌نگاریم ایله فتح ائیله‌دیییم-، نیچه دیارین سلطانی و پادشاهی، سلطان بایزیدخان اوغلو سلطان سلیم‌خان اوغلو شاه سلطان سلیمان‌خان‌یم،

سن که فیرانچا ولایتی‌نین قیرالی فیرانچئسکوسون

درگاهِ سلاطین‌پناهیما یارار آدمین «فیرانکیان» ایله مکتوب گؤنده‌ریپ، و بعضی آغیز خبری داخی ایسمارلاییپ، مملکتینیزه دشمن مستولی اولوپ، الآن حبسده ایدییینیز اعلام ائدیپ، خلاصینیز خصوصوندا بو جانبده‌ن عنایت و مدد استدعا ائیله‌میش‌سیز. هر نه که دئمیش ایسه‌نیز بنیم پایه‌یِ سریرِ عالم مصیریمه عرض اولونوپ، علی سبیل التّفصیل علمِ شریفیم محیط اولوپ، تمام معلوم اولدو.

ایمدی، پادشاهلارا سینماق و حبس اولونماق عجب دئییلدیر. گؤنلونوزو خوش توتوپ، آزرده‌خاطر اولمایاسیز. ائیله اولسا. بیزیم آباءِ کرام و اجدادِ عظامیمیز (نوّرالله مرقدهم) دائما دفعِ دشمن و فتحِ ممالک ایچین سفرده‌ن خالی اولماییپ، بیز داخی اونلارین طریقینه سالک اولوپ، هر زماندا مملکت‌له‌ر و صعب و حصین قلعه‌له‌ر فتح ائیله‌ییپ، گئجه و گوندوز آتیمیز اه‌یه‌رله‌نمیش و قیلیجیمیز قوشانیلمیشدیر. حق سبحانه و تعالی خیرله‌ر میسّر ائیله‌ییپ، مشیّت و ارادتی نه‌یه متعلّق اولموش ایسه، وجودا گله.

باقی احوال و اخبار نه ایسه، مذکور آدمینیزده‌ن استنطاق اولونوپ، معلومونوز اولا. شؤیله بیله‌سیز.

تحریراً فی اوائل شهر آخر الرّبیعین لسنه اثنی و ثلاثين و تسعمائة [فوریه ١٥-٢٤، ١٥٢٦]

دامقا

دارالسّلطنه العلّیه قسطنطنیّه المحمیّه المحروس

٣- عوثمانلی ايمپاراتورو سلطان سليمان قانونی‌نين فيرانسا شاهی فيرانسووايا اوچونجو مکتوبو

حضرة عزّت عزّت قدرته و عّلت کلمتهُ‌نون عنایتی و مهرِ سپهرِ نبوّت، اخترِ برجِ فتوّت، پیشوایِ زمره‌یِ انبیاء، مقتدایِ فرقه‌یِ اصفیاء، محمّد مصطفی‌نین (صلی الله علیه و سلّم) معجزاتِ کثیرة البرکاتی و دؤرت یاری‌نین -که ابوبکر و عمر و عثمان و علی- (رضوان الله تعالی علیهم اجمعین) اونلارین و جمیعی اولیالارین ارواحِ فلاح اشباحلاری مرافقتی ایله

[توغرا]: سلیمان شاه بن سلیم شان خان المظفر دائما

[بن که] سلطان السّلاطین، برهان الخواقین، تاج‌بخشِ رویِ زمین، ظل الله تعالی فی الارضین، آغ‌دنیزین و قارادنیزین، روم‌ایلی‌نین و آنودولونون و قارامان و روم ولایت‌له‌ری‌نین و ولایت ذوالقادریه‌نین و دیاربکرین و کوردوستان‌ین و آزه‌ربایجان‌ین و ولایتِ تاتارین و شام‌ین و حلب‌ین و مصرین و مکه‌یِ مکرّمه‌نین و مدینه‌یِ معظّمه‌نین و قُدس‌ون و جدّه‌نین، کلیاً عرب‌ین و دیارِ عجم‌ین و دارالسّلام بغدادین و بصره‌نین و مشعشع ولایتی‌نین و لورستان‌ین و ممالکِ مشرق‌ین و دیارِ موغول‌ون آباءِ کرام و اجدادِ عظامیم (انار الله تعالی براهینهم) قوّه‌یِ قاهره‌له‌ریله فتح ائیله‌دیک‌له‌ری نیچه مملکت‌له‌ری و اقلیم‌له‌ری و جنابِ خلافت‌مابیم داخی تیغِ آتش‌بار و شمشیرِ ظفرنگاریم ایله فتح ائیله‌دیییم نیچه مملکت‌له‌رین سلطانی و پادشاهی، سلطان بایزیدخان اوغلو سلطان سلیم‌خان اوغلو سلطان سلیم‌خان‌یم

سن که افتخارِ امراء الملّت المسیحیه، مختارِ کبراء الطایفه العیسویه، ولایتِ فیرانچا قیرالی فیرانچئسقوسون

معلوم اولا که بوندان اقدم قیزیلباش طایفه‌سی انواعِ فتنه و فساد اوزه‌ره اولوپ، یئر یوزونده ظلم و ضلالت‌له‌ری اولدوغو اجلده‌ن اونلارین فتنه و فسادلارینی دفع ائتمه‌ک مصلحتی ایچین، عساکرِ دریا مثال ایله عجم دیارلارینا توجّهِ همایون ائدیپ، اول مملکتی و ارضی حق سبحانه و تعالی‌نین علوِّ عنایتی ایله نیچه قلعه‌له‌ر و مملکت‌له‌ر فتح ائیله‌ییپ، قیزیلباشِ مخذول لشکرِ فتوح آثاریمیزلا مقابله‌یه قدرت و طاقتی اولمادیغی، اجلده‌ن قاچیپ منهزم و مقهور اولدوقدان سونرا، محروسه‌یِ بغداددا مدفون اولان شریف دینیمیزین اولولارینی و عزیزله‌رینی زیارت ائتمه‌ک داخی مقصود اولماغین عنایتِ الله تعالی عزّ شانه اول مرادِ شریفیم داخی حاصل اولوپ، بغداد تختی آلینیپ، عزیزله‌ریمیزین زیارت‌له‌ری داخی جنابِ جلالت‌مآبیما میسّر اولوپ، اول طرف‌له‌رین احوالی تمامِ رضایِ همایونون اوزره اتماما ائریشمه‌یین، مظفّر و منصور سفرِ همایوندان عودت ائدیپ، دولتِ فرخنده فال ایله مقرِّ سلطنتیم محروسه‌یِ قسطنطنیه‌یه گلیپ ملاقی اولدوم. ائیله اولسا.

«جووانی دولافوراسته» نام ائلچینیز ایله عتبه‌یِ علیامیزا مکتوب گؤندره‌میش؛ مذکور ایچین «غایت ایله یارار و معتمد آدمیمدیر. بنیم جانبیمده‌ن هر نه سؤیله‌ر، اییی گئرچه‌ک بنیم سؤزومدور. اعتماد ائیله‌یه‌سیز» دئنیلمیش؛ مزبور دیوانِ علایا گلیپ، هر نه که ایسمارلانمیش اییی تقریر ائیله‌ییپ، تفضیلی ایله معلومِ شریفیم اولوپ، قبول اولوندو. خصوصاً دوستلوق و باریشیقلیغیمیز وآفی کماکان مقرّر و موکّد اولدو، مذکور ایلچینیزه بوندا آستانه‌یِ سعادتیمیزده قالماغا ایسمارلامیشسیز، اول اجلده‌ن قالیپ، سیزینله مابینیمیزده هر نه که مقرّر اولدو (؟) ائلچینیزه امریمیز اولدو که تفصیلی ایله یازیپ کندی مکتوبو ایله سیزه اعلام اییله‌یه، شؤیله بیله‌سین.

و بو حکم بیزیم اولو پیغمبریمیز محمّد مصطفی‌نین (صلی الله علیه و سلّم) هجرتی تاریخینده‌ن شوّال آیی‌نین اون دؤردونجو گونونده که عیسی پیغمبر (علیه السّلام) تاریخی‌نین آپریل آیی‌نین بئشینجی گونونده دارالسلطنه العلیه محروس قسطنطنیه‌ده یازیلدی.