نام‌های تورکی افشارهای اورمو (اورمیه) در دیوان طرزی افشار (قرن ١٧ میلادی)، تصحیح و تشریح آن‌ها، و ریشه‌شناسی تورکی ناجاق، خنجر، چرکین، جان، دوندار، ...

نام‌های تورکی افشارهای اورمو (اورمیه) در دیوان طرزی افشار (قرن ١٧ میلادی)، تصحیح و تشریح آن‌ها، و ریشه‌شناسی تورکی ناجاق، خنجر، چرکین، جان، دوندار، ...

مئهران باهارلی

 

Terzi Afşar’ın şiirinde Urmu Afşar Türklerinin Türkçe adları; ve Nacak, Hançer, Çirkin, Can, Dündar, ...ın Türkçe etimolojisi 

Turkish Names of the Afshar Turks of Urmu in Terzi Afshar’s Diwan; and Turkic etimology of the Nacak, Hançer, Çirkin, Can, Dündar, ...

MÉHRAN BAHARLI

mehranbahari1@yahoo.com 

https://independent.academia.edu/MBaharli

https://sozumuz1.blogspot.com/

https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627

خلاصه:

محمد طرزی افشار اورمویی شاعر تورک سده‌ی ١٧ میلادی در دوره‌ی شاه صفی اول و شاه عباس دوم قیزیل‌باش (صفوی)، منسوب به تیره‌ی ترزی‌لی طائفه‌ی تورک افشار و متولد روستایی به همان نام در اورمو در غرب آزربایجان، تورک‌ایلی است. در دیوان طرزی افشار، یک شعر و بحر طویل حاوی نام‌های تورک‌های افشار وجود دارد. این شعر به سبب ثبت فرهنگ نام‌گذاری سنتی و ملی تورک و نام‌های شخصی مردم اورمو در قرن هفده، بسیار مهم و ارزش‌مند هستند. نام‌های ذکر شده توسط طرزی افشار شامل عناوین و رتبه‌های تورکی قدیم، سلاح‌های جنگی تورک، طوائف جهان تورکیک، طوائف اولیه‌ی اوغوز، حیواناتی که اونقون - توتم آن طوائف تورک بودند، نام فرزندان اوغوز خان نیای اساطیری تورکان، ... است. در این نام‌ها زنده‌گی در آغوش طبیعت و طبیعت‌پرستی، هم‌زیستی با حیوانات، معیشت تورکان از طریق شکار و حیوان‌داری، باورهای آنیمیسم، توتمیسم، تنگریسم، شامانیسم، و فرهنگ تقدس کوه‌ها منعکس شده است. بخشی از نام‌ها نیز منعکس کننده‌ی اعتقادات اسلام تورک، علویان تورک، و اعتقادات مردمی و عامیانه‌ی تورکان افشاری اورمو در قرن هفده است. در نشرهای ایرانی دیوان طرزی افشار، این نام‌های تورکی مانند دیگر کلمات تورکی دیوان او، اکثرا به صورت غلط قرائت و نوشته شده‌اند. مخصوصا نشر دیوان طرزی افشار توسط بنیاد پژوهشی شهریار وابسته به فرهنگستان زبان فارسی دولت ایران پر از غلط‌ها و اشتباهات و یک فاجعه‌ی علمی است. در رساله‌ی حاضر تمام اسامی تورکی این شعر و بحر طویل را تصحیح و تشریح؛ و برای نخستین بار ریشه‌شناسی تورکی کلمات ناجاق، چیرکین، خنجر، جان، دوندار، دره شوری، رقص ساراباندا، ... و ریشه‌شناسی سومری کلمات بنده و ببر -بابر-باربار را عرضه کرده‌ام.  

کلمات کلیدی: نام‌های تورکی، افشار، اورمو، ریشه‌شناسی تورکی، طرزی افشار

اؤزه‌ت:

اورمولو محمد طرزی آفشار، ١٧.نجی یوزایل‌ده قیزیل‌باش (صفوی) شاه بیرینجی صفی و شاه ایکینجی عابباس دؤنه‌می‌نده یاشامیش تورک شاعیری‌دیر. تورک آفشار بویونون ته‌رزی‌لی اویماغی‌نا منسوب‌دور و تورک‌ایلی‌نین باتی آزه‌ربایجان بؤلگه‌سی‌نده اورمو ایلچه‌سی‌نده عینی آدی داشییان بیر که‌ندده دوغولموشدور. طرزی آفشارین دیوانی‌ندا آفشار تورک‌له‌ری‌نین شخص آدلاری‌نی ایچه‌ره‌ن بیر شعر و بیر منثور بؤلوم بولونماق‌دادیر. بونلار ١٧.نجی یوزایل آفشار تورک‌له‌ری‌نین گه‌له‌نه‌کسه‌ل و میللی آدلاندیرما کولتورونو و اورمو (اورمیه) خالقی‌نین شخص آدلاری‌نی به‌لگه‌له‌مه‌سی آچی‌سی‌ندان اولدوقجا اؤنه‌م‌لی و ده‌یه‌رلی‌دیر. بو آدلار آراسی‌ندا اه‌سکی تورک عنوان و رتبه‌له‌ری، تورک ساواش سیلاح‌لاری، تورک دونیاسی‌نین بوی‌لاری، ایلکین اوغوز بوی‌لاری، بو تورک بوی‌لاری‌نین توتئم و اونقون‌لاری اولان حیوان‌لار و قوش‌لار، تورک‌له‌رین میتولوژیک آتاسی اوغوز خان‌ین اوشاق‌لاری‌نین آدلاری وس واردیر. بو آدلار دوغانی و اونا تاپینمانی مه‌نیمسه‌یه‌ن، حیوان‌لار و قوش‌لارلا بیر آرادا یاشایان، آوچی‌لیغا و حیوان‌چی‌لیغا دایالی تورک یاشام طرزی‌نی، آنیمیزم، توتئمیزم، ته‌نگری‌چی‌لیک، شامانیزم اینانجی‌نی، داغ‌لارین قوتسال‌لیغی‌نی، تورک ایسلامی‌نی، تورک علوی‌لییی‌نی و ١٧.نجی یوزایل‌ده اوروموداکی آفشار تورک‌له‌ری‌نین خالق اینانج‌لاری‌نی یانسیتماق‌دادیر. باشقا تورک‌جه کلیمه‌له‌ر کیمی، بو شعرده‌کی تورک‌جه آدلار دا طرزی آفشار دیوانی‌نین ایران یایین‌لاری‌ندا گئنه‌ل‌لیک‌له یانلیش اوخونموش و باسیلمیش‌دیر. اؤزه‌ل‌لیک‌له ایران دولتی‌نه باغ‌لی فارس دیلی فرهنگستانی‌نا عاید شهریار آراشدیرما قورومو طرفی‌نده‌ن یایین‌لانان طرزی آفشار دیوانی، قبول ائدیله‌مه‌ز یانلیش‌لارلا دولو، گئرچه‌ک بیر بیلیمسه‌ل فاجعه‌دیر. بو آراشدیرمام‌دا طرزی آفشارین آنیلان شعری‌نده‌کی بوتون تورک‌جه آدلاری دوزه‌لتیپ آچیق‌لادیم. آیری‌جا ناجاق، چیرکین، خه‌نجه‌ر، جان، دوندار، و ساراباندا دانسی آدلاری‌نین تورک‌جه کؤکه‌ن‌له‌مه‌سی یانی سیرا بنده و بابور – ببر کلیمه‌له‌ری‌نین سومئرجه ائتیمولوژی‌سی‌نی ایلک که‌ز اورتایا قویدوم.   

آچار سؤزله‌ر: تورک‌جه آدلار، آفشار، اورمو، تورک ائتیمولوژی‌سی، طرزی افشار

Özet

Urmulu Mehmed Terzi Afşar, 17. yüzyılda Kızılbaş (Safevi) Şah I. Sefi ve Şah II. Abbas döneminde yaşamış Türk şairidir. Türk Afşar boyunun Terzili oymağına mensuptur ve Türkili'nin Batı Azerbaycan bölgesinde Urmu (Rumiye, Urmiye) ilçesinde aynı adı taşıyan bir köyde doğmuştur. Terzi Afşar'ın Divanı'nda Afşar Türklerinin şahıs isimlerini içeren bir şiir ve bir mensur bölüm bulunmaktadır. Bunlar, 17. Yüzyıl Afşar Türklerinin geleneksel ve milli isimlendirme kültürünü ve Urmu halkının şahıs isimlerini belgelemesi açısından oldukça önemli ve değerlidir. Bu isimler arasında eski Türk unvan ve rütbeleri, Türk savaş silahları, Türk dünyasının boyları, ilkin Oğuz boyları, bu Türk boylarının totem ve ongunları olan hayvanlar ve kuşlar, Türklerin mitolojik atası Oğuz Han'ın çocuklarının adları v.s. vardır. Bu adlar doğayı ve ona tapınmayı benimseyen, hayvanlar ve kuşlarla bir arada yaşayan, avcılığa ve hayvancılığa dayalı Türk yaşam tarzını, Animizm, Totemizm, Tengricilik, Şamanizm inancını, dağların kutsallığını, Türk İslamı'nı, Türk Aleviliği'ni ve 17. yüzyılda Urmu'daki Afşar Türklerinin halk inançlarını yansıtmaktadır. Öteki Türkçe kelimeler gibi, bu şiirdeki Türkçe isimler de Terzi Afşar Divanı'nın İran yayınlarında genellikle yanlış okunmuş ve basılmıştır. Özellikle, İran Devletine bağlı Fars Dili Akademisi'ne ait Şehriyar Araştırma Vakfı tarafından yayınlanan Terzi Afşar Divanı, kabul edilemez hatalar ve yanlışlarla dolu, gerçek bir bilimsel faciadır. Bu araştırmamda, Terzi Afşar'ın anılan şiirindeki tüm Türkçe isimleri düzeltip açıkladım. Ayrıca Nacak, Çirkin, Hançer, Can, Dündar ve Sarabanda dansı adlarının Türkçe etimolojisi yanı sıra Bende ve Babur kelimelerinin Sümerce etimolojisini ilk kez ortaya koydum.

Açar sözcükler: Afşar, Urmu, Türkçe isimler, Türk etimolojisi, Terzi Afşar

Abstract

Mehmed Terzi Afshar Urmui was a Turkish poet from the 17th century who lived during the reign of Shah Sefi I and Shah Abbas II Qizilbash (Sefevi). He belonged to the Terzili clan of the Turkish Afshar tribe and was born in a village with the same name in Urmu (Urmiye, Urmia), West Azerbaijan, Türkili. In Terzi Afshar’s Diwan of poems, there is a poem and a prose piece containing the personal names of the Afshar Turks. This poem is very important and valuable because it documents the traditional and national naming culture of the 17th century Turks and the personal names of Urmu people. These names include old Turkic titles and ranks, Turkic war weapons, tribes of the Turkic world, the initial Oghuz tribes, the animals that were the totems and onguns (symbols) of those Turkish tribes, the children of Oghuz Khan (the mythical ancestor of the Turks), etc. They reflect a way of life that embraces nature and its worship, coexisting with animals and birds, the Turkish lifestyle which relies on hunting and animal husbandry, as well as beliefs in Animism, Totemism, Tengrism, Shamanism, and the sanctity of mountains. Some names also reflect Turkish Islam, Turkish Alevism, and popular beliefs of the Afshar Turks of Urmu in the seventeenth century. In Iranian publications of Terzi Afshar's Diwan of poems, the Turkish names in the mentioned poem, along with other Turkish words in his Diwan, are frequently read and printed incorrectly. Particularly, the publication of Terzi Afshar’s Diwan by the Shahriar Research Foundation, which is affiliated with the Persian Language Academy of the Iranian State, is filled with unacceptable errors and mistakes, rendering it a genuine scientific disaster. In this booklet, I have corrected and explained all the Turkish names in this poem and the prose. Furthermore, for the first time, I have provided the Turkic etymology of the words Nacaq-Nacak (Najaq), Çirkin (Chirkin), Xencer-Hançer (Khanjar), Can (Jan), Dündar, and the Sarabanda dance; as well as the Sumerian etymology of the words Bende (Bandah) and Babur (Bebir).

Keywords: Afshar, Urmu, Turkish names, Turkic etymology, Terzi Afşar

مقدمه

محمد طرزی افشار اورمویی شاعر تورک سده‌ی ١٧ میلادی به عهد شاه صفی اول و شاه عباس دوم قیزیل‌باش (صفوی)، منسوب به تیره‌ی ترزی‌لی - ته‌رزی‌لی (طرزی‌لو - طرزلو) طائفه‌ی تورک افشار- آوشار، متولد روستایی به همین نام در اورمو (اورمیه) است. از او یک دیوان اشعار فارسی حاوی چند شعر تورکی، ابیات منفرد تورکی و چند شعر ملمع تورکی – فارسی باقی مانده است. اشعار فارسی او دارای کلمات و اصطلاحات متعدد تورکی است (مجموعه‌ی تورکیات طرزی افشار اورمویی در سؤزوموز منتشر خواهد شد).

طرزی افشار اورمویی در اشعار خود با ترجمه کردن قالب‌ها - پسوندهای تورکی فعل‌ساز از اسم بسیار معمول و کارای –لانماق، -لاشماق به صورت پسوند –یدن در زبان فارسی و اضافه کردن آن به کلمات فارسی و عربی، مانند ترجمه‌ی یئنی‌له‌نمه‌ک تورکی (یئنی: جدید) به صورت جدیدیدن؛ صیغه‌های ساخته‌گی و مصادر جعلی جدید و بی سابقه در این زبان ایجاد کرده و با این نوآوری، موجد طرزی نو در زبان و شعر فارسی منسوب به خود و موسوم به «طرزی‌لیک» شده است. هر چند طرز ساختن مصادر جعلی جدید از کلمات غیر فارسی با اضافه کردن -یدن به آن‌ها از دیرباز در زبان‌های تاجیکی – دری – فارسی معمول بود (مانند ایجاد مصدر جنگ‌یدن با اضافه کردن -یدن به کلمه‌ی تورکی – چینی جنگ)، اما طرزی افشار اورمویی آن را سیستماتیزه کرده و با فصاحت و بلاغت به مرتبه‌ای فوق‌العاده در حد آفریدن زبانی نو ارتقا داده است.

نام‌های شخصی افشارهای اورمویی که طرزی آن‌ها را در دیوان خود ذکر و ثبت کرده دارای اهمیت فوق العاده‌اند:

یکی از اشعار طرزی افشار دارای عنوان «در مذمت جمعیت افشار» و یا «وَلَهِ فِي تَعْدادِ اِسامِي غَرِیبِهِ مِنَ الافْشَارِ» است که او در آن (و در بندی از «بحر طویل» خود) اسامی تورکان افشار را ردیف کرده است.  طرزی افشار ظاهراً فردی ذوب شده در زبان فارسی و مذهب ملی فارسی (شیعی امامی) بود و به همین دلیل این شعر را در «مذمت» نام‌های تورکی مردم افشار که به زعم او «غریبه» بودند سروده است.

در این مقاله اسامی شخصی افشارهای اورمو (اورمیه) که طرزی افشار در شعر «در مذمت جمعی از افشار گوید» و در یک بند از «بحر طویل» آورده است را بررسی، تصحیح و تشریح کرده‌ام. و در این بین، برای اولین بار ریشه‌یابی تورکی چند کلمه که تاکنون فارسی گمان می‌شدند را مطرح نموده‌ام (ناجاق، چرک، دندار، خنجر، ...).

١-در متون و کتب و منابع تاریخی عموماً نام‌های حکام و امرا و اعیان و اشراف تورک حاکم بر ایران ذکر می‌شود، که به نوبه‌ی خود دارای اهمیت هستند. اما این دسته از نام‌ها به موازات آسیمیله شدن ایشان در فرهنگ‌های تاجیکی و عربی کم‌تر و کم‌تر منعکس کننده‌ی فرهنگ نام‌گذاری مردم تورک بوده‌اند. با پراکنده شدن تورکان در خاورمیانه و جهان اسلام، واگرایی بین فرهنگ نام‌گذاری الیتیست حکام و طبقات فوقانی مسلمان شده‌ی تورک با فرهنگ نام‌گذاری مردمی و سنتی توده‌های تورک ظهور کرده و با مرور زمان به درجه‌ی غیریت و ضدیت رسیده است. به عنوان نمونه در میان صنف حاکمه‌ی سالجوقیان نام‌های تاجیکی - ایرانیک مانند کی‌کاوس و کی‌قباد و ... رایج بودند و یا حاکمان تورک مسلمان اغلب نام‌ها و القاب غلیظ اسلامی –عربی را ترجیح می‌دادند (یکی از دلایل انتخاب چنین نام‌هایی از سوی حاکمان تورک در آغاز، تلاش برای خودی نمایاندنشان و بیگانه تلقی نه‌شدن در میان مردم بومی سرزمین‌های مفتوحه بود). با این همه، این گونه نام‌های تاجیکی - عربی رایج در میان حکام و نخبه‌گان تورک به مدت‌های طولانی در میان عامه‌ی تورک و مخصوصاً طوائف مقبول نه‌بودند و به‌کار نه‌می‌رفتند و بنابراین منعکس کننده‌ی فرهنگ نام‌گذاری جامعه و توده‌ها‌ی تورک و کلاً فرهنگ قومی تورک در دوره‌ی مربوطه نیستند. با این وصف، نام‌های شخصی افشارهای اورمویی آمده در دیوان طرزی به سبب ثبت فرهنگ نام‌گذاری سنتی و ملی توده‌ها و طوائف تورک، بسیار مهم و ارزشمند هستند.

٢- نام‌های شخصی آمده در دیوان طرزی، فرهنگ ملی تورک افشارهای اورمو و کلاً تورک‌های قرن هفده میلادی را به خوبی منعکس می‌کند. این نام‌ها شامل عناوین و رتبه‌های تورکی قدیم (تارخان، باهادیر، خان، آقا، به‌ک، به‌یگ، به‌ک‌له‌ر، قول، به‌ک‌تور، ...)، سلاح‌های جنگی تورک (قیلیج، ناجاق، قالخان، خه‌نجه‌ر‌، ده‌میر، ....)، طوائف اولیه‌ی اوغوز (افشار)، اونقون-توتم‌های آن‌ها (لاچین- قایی‌ها، اؤته‌لگی-بوگدوزها، قارچیقای-ییگدیرها)، طوائف گوناگون جهان تورکیک (تاتار، قازاق، اوزبیک، قونغورات، اوروز)، نام فرزندان اوغوز خان نیای اساطیری تورکان (ده‌نیز)، ... است.

٣-در این نام‌ها زنده‌گی در آغوش طبیعت و طبیعت‌پرستی، هم‌زیستی با حیوانات و پرنده‌گان و معیشت تورکان از طریق شکار و حیوان‌داری، باورهای آنیمیسم، توتمیسم، تنگریسم، شامانیسم منعکس شده است. به عنوان نمونه نام‌های پرنده‌گانی که اونقون - توتم طوائف اوغوزی بودند (لاچین، قارچیقای، اؤته‌لگی)، دیگر پرنده‌گان (قاییدار، بالابان، ساری، بوزدوغان)، دیگر حیوانات (ده‌وه، آسلان، قورت، که‌رسه‌ک، به‌بیر، آت)، پدیده‌های طبیعت (ده‌نیز، داش، قابا، ...)، پدیده‌های جوی (یاغمور، چاوقون، قارلی). بخشی از نام‌ها نیز منعکس کننده‌ی اعتقادات اسلام تورک و غلات تورک (ا‌ه‌ره‌ن‌قولو، یول‌داش، یول‌قولو، یول‌اوغلو، حضرت‌قولو، ...)، اعتقادات مردمی و عامیانه‌ی تورکان افشاری اورمو در قرن هفده (ساتیلمیش، تؤره‌میش، بودور، چیرکین، نه‌دیر، ...)، فرهنگ تقدیس کوه‌ها (ساوآلان، سیرا بند، سهند، بیسوتون، الوند) است.

٤- نام‌های شخصی افشارهای اورمویی آمده در دیوان طرزی، پیوندهای تباری و فرهنگی بین افشارهای اورمو و جهان تورک، مخصوصاً تورک‌های نواحی جنوبی و مرکزی آناتولی (ماراش، بوز اوق، ...) را به وضوح نشان می‌دهد. تقریباً تمام نام‌های لیست طرزی (به استثنای چند کوه در تورک‌ایلی و ایران)، در گذشته و اکنون در میان افشارهای تورکیه مخصوصاً جنوب و مرکز آناتولی، و تورکان ساکن در جنوب ایران هم رایج و شایع است (اغلب نمونه‌هایی از این گونه موارد را داده‌ام). به عنوان نمونه: نام ماراش که برگرفته از نام منطقه‌ی مرعش و یا شهر قاهرامان ماراش کنونی در آناتولی است؛ نام دوندار که یک منصب نظامی تقریباً منحصر به قلمروی عوثمان‌لی بود؛ تلفظ بعضی از نام‌ها مانند اؤته‌لگو به جای ایته‌لگو در تورکی عمومی، نه‌دیر به جای نذر، ماراش به جای مرعش، ... که با تلفظ افشارهای آناتولی یکی است؛ و نهایتاً نام روستای ترزی‌لی در اورمو که ماخوذ از نام تیره‌ی ده‌رزی‌لی افشار در آناتولی است. در آناتولی هم تیره‌های افشاری با نام ده‌رزی‌لی و  هم روستاهای بسیاری با نام ته‌رزی‌لی وجود دارند.

٥-به تقریب ٩٠٪ از نام‌های شخصی افشارهای اورمویی آمده در دیوان طرزی افشار دارای منشاء تورکی-موغولی-آلتاییک، ٦٪ ریشه‌ی فارسی-عربی، و ٤٪ نام‌های مرکب تورکی- غیر تورکی هستند. این امر نشان می‌دهد که در قرن هفده روند آسیمیلاسیون و فارس‌شونده‌گی افشارهای اورمو و کلاً توده‌های تورک‌ و به موازات آن فراموشی فرهنگ نام‌گذاری ملی و سنتی تورک در ایران- بر خلاف نخبه‌گان تورک- بسیار جزئی و هنوز در مراحل آغازین بود.

نوت: چهار نقطه‌ی عطف تاریخی در روند نابودی فرهنگ نام‌گذاری ملی تورک در میان تورکان ساکن در ایران عبارت است از:

الف-قبول زبان تاجیکی - دری به عنوان زبان دیوانی توسط غزنویان در افغانستان و سپس سالجوقیان و وارثانشان در ایران امروزی و آناتولی که از تبدیل زبان تورکی به یک زبان مکتوب و ادبی عمومی و فراگیر جلوگیری نمود،

ب-شیعه کردن اجباری تورک‌ها در دوره‌ی صفویان (شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب، شاه عباس حقیر) که تورک‌های ساکن در ایران را به طور موثر از جهان تورکیک منزوی و منقطع و ایزوله کرد،

ج-انقلاب مشروطیت در اوایل قرن بیستم که نقطه‌ی عطفی در تشکل هویت ملی مودرن ایرانی با زبان ملی فارسی بود و نخست حاکمیت سیاسی بر ایران را از تورک‌ها گرفته به فارس‌ها منتقل کرد و متعاقب آن فرهنگ فارسی را به عنوان فرهنگ ملی بر تورک‌ها تحمیل نمود،

د-تاسیس دولت پهلوی، آغاز سیاست رسمی نسل‌کشی زبانی و فرهنگی تورک در ایران، و ممنوع کردن رسمی نام‌های ملی و تاریخی تورک توسط دولت ایران که تا امروز ادامه دارد و منجر به فروپاشی و توقف و از بین رفتن کامل سیستم نام‌گذاری تورکی اشخاص و اماکن در ایران شده است.

٦- تقریباً هیچ کدام از اسامی شخصی آمده در دیوان ترزی امروز در نام‌گذاری تورک‌ها به‌کار نه‌می‌روند و جای آن‌ها را اسامی فارسی و عربی گرفته است. البته فرهنگ نام‌گذاری تورکی در میان بخشی از نخبه‌گان تورک، حتی در آغاز قرن بیستم هم از بین رفته بود. چنانچه در سال ١٣٠٩ (١٩٣٠) محمد تمدن در زیرنویسی که بر نام‌های تورکی (قیلیج به‌ک، خه‌نجه‌ر به‌ک، قول، چؤرکه‌ن به‌ک، ائره‌ن‌قولو و داش‌ده‌میر آقا) نوشته، فرهنگ نام‌گذاری ملی تورک را یک سنت ایلیاتی و مربوط به طبقات به زعم او بدوی و نامتمدن، و کوردی گمان می‌کرد: «این قبیل نام‌ها در دوره‌ی ایلیّت اورومی معمول، و اکنون هم در میان اکراد اینجا این اسم‌ها مرسوم است». (یکی از دلایل رواج این نام‌های اصیل تورکی در میان کوردهای منطقه‌ی اورمو که محمد تمدن از آن غافل بوده، اصلیت تورک این کوردها و تغییر زبان دادن آن‌ها در قرون اخیر است. علی رغم تغییر زبان، نام‌های تورکی در میان این دسته از کوردهای اصلا تورک، همان‌گونه که محمد تمدن ذکر کرده، در نیمه‌ی اول قرن بیستم هم رایج بود).

٧-یکی از خصوصیات لیست طرزی، نیامدن نام‌های زنان و دختران در آن است. این امر ناشی از یک ذهنیت عمومی منفی، غیر مدنی و مضر ریشه‌دار در جهان اسلام، شیعی و خاورمیانه و متناقض با فرهنگ تورک است که فرزندان پسر را ارزش‌مندتر از فرزندان دختر تلقی می‌کرد، و در مقیاسی بزرگ‌تر جامعه‌ و تاریخ و تمدن بشری را امری مردانه به حساب می‌آورد که در آن‌ها زنان حضور و نقش و اهمیتی نه‌دارند.

در این نام‌ها نشانه‌های قوی از ارتباط طرزی افشار با شهر اورمو موجود است. بر خلاف ادعای بعضی از مولفین فارس که گویا در اشعار طرزی افشار هیچ نشانه‌ای دال بر اورمویی بودن او وجود نه‌دارد، بین بسیاری از نام‌های ذکر شده در شعر طرزی افشار و تاریخ اورمو، و مشخصاً شخصیت‌های تاریخی این شهر و جوغرافیای منطقه‌ی اورمو ارتباط وجود دارد. مانند اسامی: آشیر (تیره‌ی تورکمان آشێرلێ منسوب به طائفه‌ی اوغوزی دؤیه‌ر-دوگر در اورمو)؛ نام‌های اوزبک و بالابان (اتابک سالجوقی مظفرالدین اؤزبک بن جان بالابان (جهان پهلوان) حاکم محبوب اورمو، پل اؤزبه‌ک کؤپروسو به نام او در اورمو)؛ آسلان (علاءالدین کؤرپه آرسلان حاکم ناحیه‌ی اورمو)؛ بیگ‌له‌ر (روستاهای حیدرلوی بیگ‌لر و ساعت‌لوی بیگ‌لر از دهستان نازلو)؛ بوُداق (بوداق خان پورناک یکی از حاکمان اورمو)؛ بیستون (بیستون بیگ پسر بابا علی بیگ کوسه احمدلوی افشار برادر زن نادر شاه افشار که مدتی حاکم و سپه‌سالار آزربایجان، و برادرش پرّو خان حاکم اورمو بود)؛ تاتار (در سال ٥٢٦ اورمو تحت حاکمیت امیر (نویان) حاجب تاتار بود)؛ گؤک‌جه (گوگجه سلطان قاجار والی اورمو در زمان شاه اسماعیل اول)؛ تیمورتاش (که پسرش شیخ حسن کوچک سلسله‌ی چوپانیان را با مرکزیت ناحیه‌ی اورمو و سولدوز تاسیس کرد)؛ سیرا بندی (ساراباندا -سیرابند به عنوان اسم رقص، که با ترجمه‌ی اسم یک رقص محلی تورکی در اورمو با نام «اه‌ل اه‌له دویمه ده‌له» منطبق است)؛ قالخان (جزیره‌ی قالخان‌لو در دریاچه‌ی اورمو قبل از خشک شدن)، که‌رسه‌ک (قارساق -خه‌رسه‌ک نام یکی از جزائر دریاچه‌ی شاهو تالا (اورمو) و قالا – قلعه‌اش)، قازاق (طائفه‌ای از ایل تورک قاراپاپاق در منطقه‌ی سولدوز در جنوب اورمو)؛ قارلی- قارلوق، قیلیج- خلج، تاتار، قونقورات، اؤزبک، اوروس (از طوائف تورکیک غیر اوغوزی و یا طوائف تورک غیر افشاری که در تشکل مردم تورک منطقه‌ی اورمو نقش داشتند)، و نهایتاً ترزیلی (نام روستایی در اورمو که موطن طرزی افشار هم است)، ....

نشرهای دیوان طرزی افشار اورمویی:

نشر محمد تمدن: دیوان طرزی افشار برای نخستین بار توسط شخصیت ملی و فرهنگی تورک و هم‌شهری او، میرزه محمد تمدّن (پیش‌نماززاده) افشار اورمویی در سال ١٩٢٥ در مقاله‌ای در نشریه‌ی ایرانشهر (سال سوم، شماره‌ی ١٢) معرفی، و سپس به تاریخ ١٩٣٠ در شهر اورمو (اورمیه) چاپ شده است^[1]. نشر محمد تمدن اگر چه نخستین و مفید، اما یک نشر ذوقی و غیر علمی است. اکنون با دست‌رسی به یک نسخه‌ی خطی حاوی این شعر در اینترنت، معلوم می‌شود که نشر محمد تمدن دارای اشتباهاتی در قرائت کلمات تورکی است.

-نشر مغلوط و غیر علمی بنیاد پژوهشی شهریار، فرهنگستان زبان و ادب فارسی. تالیف دوکتور فاطمه مدرسی، دوکتور وحید رضائی حمزه کندی. نشر آثار، تهران ١٣٩٣. دیوان طرزی افشار توسط بنیاد پژوهشی شهریار وابسته به فرهنگستان زبان و ادب فارسی هم منتشر شده است. این نشر فوق‌العاده غیر علمی، آشفته و بی کیفیت، و دارای غلط‌ها و اشتباهات بی شمار در مقدمه، متن، تعلیقات و فهرست‌ها است. به عنوان نمونه مولفین هیچ توضیحی در باره‌ی شیوه‌ی تصحیحشان، نسخه‌ها، رسم‌الخط آن‌ها، چاپ‌های پیشین این اثر، ... نه داده‌اند؛ تمام اغلاط و اشتباهات موجود در نشرهای قبلی این دیوان (محمد تمدن) را عیناً کوپی - پوست کرده و در کتاب خود گنجانده‌اند؛ و در مواردی قرائت و نگارش‌های صحیح محمد تمدن را با قرائت‌ها و نگارش‌های غلط خود جای‌گزین کرده‌اند. علاوه بر آن، ناشرین که آشکارا کوچک‌ترین آشنائی و تسلطی بر زبان و ادبیات تورکی و فرهنگ و سیستم نام‌گذاری در ملل و جهان تورکیک نه‌دارند، هیچ اهتمامی برای مراجعه به مراجع و منابع علمی موجود در این عرصه، تحقیق و آموختن و تصحیح کلمات تورکی دیوان طرزی نه کرده‌، اکثر آن‌ها را – شامل اسامی تورکی شعر موضوع این مقاله - به غلط و اشتباه قرائت کرده‌اند. از جمله: دندار-دوندار (ثبت غلط در نشر بنیاد شهریار: ← ندار)، قونغراد-قونقورات (ثبت غلط در نشر بنیاد شهریار: ← فرغزاد)، بوزتقان-بوزدوقان (← بوزلقان)، قزان-قازان (← قران)، بلبان-بالابان (← بلبلان)، کرسک-که‌رسه‌ک (← کرسگ)، بکتر-به‌ک‌تور (← یکترو)، ندر-نه‌دیر (← ندور)، تارمیش-تارامیش (← یارمیش)، ایلمز-ایلمه‌ز (← ایلدز)، اروز-اوروز (← اژدر)، یراش-یاراش (← یراس)، قلج-قیلیج (← قلخ)، ایرنقلی-اه‌ره‌ن‌قولو (← ایرانقلی)، ....

نشر حاضر: اولین نشر این مقاله بر اساس چاپ دیوان طرزی افشار توسط محمد تمدن بود. بعدها یک نسخه‌ی خطی دارای ای شعر به دست آمد و در نتیجه مقاله را با اساس گرفتن این نسخه‌ی خطی بازنویسی کردم.

-پس از این نیز با دست‌رسی به نسخه‌های خطی دیگر دیوان طرزی که حاوی این شعرند، این مقاله به روز و فورم صحیح و قطعی چند اسم مباحثه‌دار در آن معین خواهد شد.

-در این مقاله در اغلب موارد صرفاً معنی هر کلمه به عنوان اسم شخص را ذکر و تشریح کرده‌ام.

-در بعضی موارد اسامی اشخاصی که ممکن است فورم اصلی بوده، اما از طرف ناسخ با املای غلط ثبت شده‌اند را هم تشریح کرده‌ام. مانند تؤره‌میش ← تورموش، قازان ← قاران، دوزالی ← تورالی، قابا ← قایا، .....

-در بعضی موارد به اسامی تورکی که در طول تاریخ با کلمات مشابه فارسی و عربی طی روند «به‌نزه‌ر قوندارما – جعل مشابه»^[2] تعویض شده‌اند هم اشاره کرده‌ام. مانند ایمره ← امیر، تولقادار ← ذوالقدر-ذوالفقار، آلی ← علی، آشیر ← عاشور، بالابان ← پهلوان، جان ← جهان، ساپار ← صفر، اوروز ← عروج، اه‌ره‌ن – ایره‌ن ← ایران، ...

متن تصحیح شده‌ی شعر «در مذمت جمعیت افشار»

وَلَهِ فِي تَعْدادِ اِسامِي غَرِیبِهِ مِنَ الافْشَارِ

[آفشارلاردان نئچه تاناق^[3] آد قونوسوندا اولان بو قوشوق دا، اونوندور]

در میانِ جماعتِ آفشار

که کِشَم اسمِ پاره‌ای به قاتار

ذوالفقار و قابا به‌ی و قایێدار

قوْنغوُرات و دوُراق به‌ک  و دۆندار

قارلێ آقا و ساروُق و یاغموُر

چاوقوُن [و] قێردێ‌ قاچدێ [و] آشێر

گؤک‌چه و بوْزجا و تاتار و قازاق

بوْزدوْغان و قازان و قارا بوُداق

بالابان و باهادێر و اؤزبه‌ک

قوُرت و آسلان و ده‌وه و که‌رسه‌ک

قارچێقای و اؤته‌لگی و لاچێن

قارا تارخان و به‌ک‌دوُر و چیرکین

قارا سارێ و هم نه‌دیر و بوُدوُر

تارامێش [و] تؤره‌میش و داش‌ده‌میر

یوْل‌قوُلوُ [و] دۆزالێ و به‌ک‌له‌ر

یئگه‌ن و حاضرات‌قوُلوُ و صَفَر

آت گۆده‌ن، هم ساتێل‌مێش و بابوُر

ایلمه‌ز و دوُیماز  و بوْداق و بوْ‌دوُر

اوُروُز و ده‌نگیز و امیر آسلان

خه‌نجه‌ر و ناجاق و قێلێج و قالخان

بی‌سوتون به‌یگ و به‌ک‌تا‌ش و الوند

سێرا بندی و ساوآلان و سه‌هه‌ند

یاغدێ و داش‌قێن و یاراش و ماراش

آت‌لێ ‌خان و یوْل‌اوْغلوُ و یوْل‌داش

نه‌شود هوش‌مند [و] فرزانه

کدخدا بر اۆمیدِ توْیانا

گرچه نیّت مرا به سنّت بود

لیک توْیانا هم نه بدعت بود

رسمِ این قوم چون چنین دیدم

شمع و دست‌مال ابتیاعیدم

هر یکی را زِ هر کدام یکی

ائتدیم ارسال تا شود محکی

جمله هم‌چون فولوس قلبیدند

رسم و آیینِ خویش سلبیدند

کارِ دست‌مال مانْد نامُرعی

شد میان‌پاچه^[4] شمعِ یک ذرعی

وه که این مدخلان نه‌دادندم

قیمتِ شمع و دست‌مالی هم

آری آری گناهِ این به‌نده است

که نه شمعم دراز و نه گُنده است

نه خداوندِ مال و جاه و نیند

راضی از شمع و دست‌مال نیند

شمع گر گُنده و دراز بُدی

پایِ این قوم را براز بُدی

دست‌مال نه‌بودی ار کۆچه‌ک

می‌شدی از برایِشان به‌لچه‌ک

سر و پاشان نه‌دید چون نفعی

می‌نمایند وقت را دفعی

طرزی‌یا این رجایِ بی‌جا چیست

تا تو را صاحبی چو کلبِ‌ علی است

تا ولی نعمتی چو خان داری

چه توقّع از این و آن داری؟

خان مگو، جانِ این جماعت او

بل سلیمانِ این جماعت او

حافظش باد ایزدِ ستّار

سایه‌اش کم مباد از آفشار

از بحر طویل:

.... آه اگر باز به‌افشارم و از صحبتِ تۆرکان، متاذّی شده، اوقات به ضایع گذرد. هر طرفی چون به‌نگاهم، به‌نماید رخ قێلێج به‌ک و خه‌نجه‌ر به‌ک و قوُل احمد و چؤرکه‌ن به‌ک و ائره‌ن‌قوُلوُ [به‌یگ]، و داش‌ده‌میر آقا [مه‌نی تانێدێ. تمدن]. مه‌نِ بی‌چاره به هر فردی از افرادِ همین فرقه‌یِ مذکوره به‌تعظیمم و ناچار به‌تکریمم. و گویم که «بوُیوُر، هر نه بوُیوُرسان چه‌که‌ره‌م جانێما منّت». که کسی مشت به شمشیر و به خه‌نجه‌ر نه‌تواند که زنَد، یا که نهد سر به سر آهن و خارا. (نوت تمدن: تورکیست؛ سنگ و آهن. این قبیل نام‌ها در دوره‌ی ایلیت اورمی معمول، و اکنون هم در میانِ اکراد این‌جا این اسم‌ها مرسوم است. تورکیست؛ مرا شناخته. هر چه فرمائی فرمان ده که به جان منت پذیرم)

دسته‌بندی نام‌های ذکر شده در شعر طرزی افشار

-پرنده‌گان اونقون- توتم‌های تورک و اوغوزی: لاچین، اؤته‌لگی، قارچیقای، قارا ساری، بالابان، قاییدار، بوزدوغان، چؤرکه‌ن.

-حیوانات: که‌رسه‌ک، آسلان، قورت، ده‌وه، با‌بور. تشبیه انسان‌ها به بعضی از حیوان‌ها، دادن نام حیوان‌ها به عنوان لقب و یا اسم به انسان‌ها .... ریشه در باورهای توتمیک تورک‌های باستان دارد. آن‌ها باور داشتند که با این نام‌گذاری‌ها، ویژه‌گی‌های حیوان مذکور (قدرت، زیبایی، آزاده‌گی،  ...) به شخص مورد نظر منتقل می‌شود. طوائف تورک هر کدام یک توتم حیوانی داشتند. حتی به اعتقاد تورک‌های باستان، بسیاری از طوائف زائیده‌ی یک حیوان توتمیک (گرگ،  ...) بود.

-برف و باران و طوفان: چاوقین، یاغمور، احتمالاً قارلی

-طوائف و اقوام تورکیک: افشار، ترزیلی، قازاق، تاتار، اؤزبیک، قونغورات، تورکان، اوروس، تورک، و احتمالاً قارلی، خلج. این‌گونه نام‌ها، به سبب تماس با این طوائف و اقوام گروه‌ها حین جنگ‌ها و کوچ‌ها، هم‌زیستی و هم‌سایه‌گی با آن‌ها، حضور گروه‌هایی از آن‌ها در میان تورکان ساکن در ایران و تورک‌ایلی و اشتراک در تشکل و هویت قومی‌شان، ... انتخاب می‌شد. در مواردی کسانی که با یک طائفه و قوم نبرد و یا سرزمینشان را فتح می‌کردند، با نام آن قوم خوانده می‌شدند. در مواردی نیز نام دشمنان جنگ‌جو و دلیر و شریف به یاد و احترام بدان‌ها به کودکان داده می‌شد. مانند نام تموچین (معادل دمیرچی تورکی) از تاتارها که پدر چینگیز خان وی را اسیر کرده بود و به سبب دلاوری و شرافت و احترام به وی، فرزند خود چینگیزخان را تموچین نامید. قازاق، تاتار، اؤزبک، قونقورات، اوروس و احتمالاً قارلوق و خلج که در این شعر ذکر شده‌اند، از طوائف تورکی غیر افشاری منطقه‌ی اورمو هستند.

-رتبه‌ها، القاب، عناوین و مشاغل: تارخان، باهادیر، آقا، به‌ک، بیگ، بک‌له‌ر، خان، قارا، یئگه‌ن قول، قولو، ، آت گوده‌ن، احتمالا به‌ک تور و سهند

-سلاح و آلات حرب: داش‌ده‌میر، قیلیج، ناجاق، قالخان، خه‌نجه‌ر، قازان، و احتمالاً دولقادار

-رزمنده‌گی و جنگاوری: قابا، اوروز، دوندار، آت‌لی، تارامیش، قیردی قاچدی

-باورهای مردمی: نه‌دیر، ساتیل‌میش، دوراق، تؤره‌میش، صفر، و شاید بدیر، ...

-باورهای مذهب تورک علوی: اه‌ره‌ن‌قولو، یولداش، یول‌قولو، یول‌اوغلو، حضرت‌قولو

- خصوصیات ظاهری و بدنی: بوْداق، بوْدور

-کوه و صخره: ساوآلان، سهند، سیرا بند، بیستون، الوند، به‌ک‌داش، خارا، قابا. مانند بسیاری از ملل جهان در اوسطوره‌های تورک و فرهنگ مردمی تورک هم کوه‌ها مقدس شمرده شده‌اند.

-نام‌های مجرد، مقبول: یاغدو، آشیر، ساپار، بوُداق، داشقین، دوزالی، یاراش، دویماز، ایلمه‌ز، قاتار، ماراش، ...

-نام‌های ماخوذ از طبیعت: ده‌نیز، گؤک‌جه، بوزجا

-اسامی تابو: ساروق، بودور، آدسیز، چیرکین. به عقیده‌ی تورکان و موغول‌ها کودکان سالم و قشنگ و یا دارای اسامی زیبا، مورد شناسایی و هدف ارواح خبیثه قرار می‌گرفتند و به حیاتشان پایان داده می‌شد. به همین سبب والدینی که فرزندهای قبلی‌شان پی در پی می‌مردند، به منظور به اشتباه انداختن و منحرف و دور کردن ارواح خبیثه و در امان و زنده نگاه داشتن و حفظ کودک بعدی از گزند آن‌ها، به کودکان اسامی با بار منفی می‌دادند. مانند نام موغولی موونوخوی به معنی سگ زشت، چیرکین، ... و یا نام‌هایی که به معنی محبوب نه‌بودن و بی ارزش بودن کودک بود مانند یامان، یاووز، آرتیق، تاپدیق، ....

-نام‌های تورکی که با مشابهان فارسی و عربی‌شان جای‌گزین شده‌اند: امیر، ذوالفقار، طرزی، صفر، عاشور، جان، کلبعلی، ...

-نام‌های هیبرید: حاضرات‌قولو، امیر آسلان، سیرابندی، کلب‌علی

-نام‌های مرکب: یول‌قولو، اه‌ره‌ن‌قولو، قیردی قاچدی، به‌ک‌تور، به‌ک‌تاش، داش‌ده‌میر

-کلمات سومری‌الاصل: به‌نده-بنده، بابور-ببر

در باره‌ی پسوند لو-لی، و پیشوند – پسوند آلی

پسوند لو –لی: انتساب شخص و یا تیره و طایفه‌ای به یک فرد (اینال‌لو)، طایفه (اوزبیک‌لو)، محل و جای (شام‌لو، روم‌لو) و یا دارا بودن صفت (قوُت‌لو) و یا چیزی (ساپان‌لی، قوْیون‌لو) را می‌رساند^[5]. پسوند تورکی -لی به چند صورت ریشه‌یابی شده است:

١- پسوند –لی در کلماتی مانند دوزلو (نمک‌دار)، فورم کوتاه شده‌ی پسوند قدیمی و شرقی –لوق به معنی دارایِ، صاحبِ، ...، و معادل پسوندهای –تی، ده، -ده‌ی، -دار، -جار، ... در زبان‌های موغولیک است: توزلوق ← دوزلو و یا ایل‌لیگ نام دولت تورک «ایلیک‌خان‌لی» (ایله‌ک - ایلَک خانیان و یا قره‌خانیان و آل افراسیاب) که به صورت ترکیبی از ایلیک (مخفف ایل‌لیگ به معنی دارای دولت و کشور)، و خان (خاقان، شاه، پادشاه)، جمعاً به معنی پادشاه دارای دولت و کشور بزرگ ریشه‌شناسی شده است: ایل‌لیگ ← ایلیک.

٢- پسوند –لی در تورکی غربی پس از نام گروه‌ها به معنی خلق و قوم و معادل اولوس موغولی است و انتساب یک جمعیت و مردم به شخص و یا طائفه‌ی معینی را افاده می‌کند. بنا به بعضی محققین، پسوند -لی در این معنی فورم کوتاه شده‌ی «ائلی» (ائل، ایل: مردم، -ی: اَش در فارسی) به معنی طائفه‌یِ منسوب به، مردمِ، اهلِ است^[6]: قارامان ائلی ← قارامان‌لی: طائفه و مردم قارامان^[7]؛ ...

٣- پسوند –لی که در اسامی روستاها و مکان‌ها دیده می‌شود، کوتاه شده‌ی «ایلی» به معنی سرزمینِ، یورتِ، مسکنِ ... است: قارامان ایلی ← قارامان‌ایلی ← قارامان‌یلی ← قارامان‌لی: یورتِ قارامان؛ شام‌ایلی ← شاملو ← طوائف و مردم اهل شام (آناتولی جنوبی و سوریه)، ...

٤- پسوند –لی در اسامی روستاها و مکان‌ها مرتبط با کلمه‌ی لوو «‌luo 落» چینی به معنی روستا و قریه، مسکن و زیست‌گاه و کولونی و ... است ^[8]: قارامان لوو ← قارامان لو ← قارامان‌لو ← قارامان‌لی: روستای قارامان، ....

پیشوند آل و پسوند آلی (آل+ی) تورکی در اسامی: مرکب از آل به معنی پیش، نخست، قبل، (هم‌ریشه‌ با کلمه‌ی تورکی آلین به معنی پیشانی) به علاوه -ی پسوند مالکیت سوم شخص مفرد؛ و آلی به معنی اوّلِ، نخستینِ، پیشی گیرنده و ... است. کلمه‌ی آل در اول اسامی به عنوان پیشوند و معمولاً به معنی نخستین فرزند به کار می‌رود. مانند آل‌بای، آلقی (نخستین فرزند خانواده)، آل باقدی (نخستین فرزند که زنده ماند و نگاه کرد)، آل‌باسار (نخستین فرزند که وارد می‌شود)، آل‌باش (نخستین رئیس طائفه)، آل بئرگه‌ن (نخستین فرزند اعطا شده)، آل‌گیلدی (نخستین فرزند آمده)، آل‌توقان (نخستن فرزند متولد شده)، ...^[9].

آلی هنگامی که به صورت پسوند-اسم به کلمه‌ا‌ی افزوده می‌شود، اسم مرکب حاصل به معنی شخصی که دارای بیش‌ترین درجه از آن صفت است، نخستین و اولین در میان صاحبان آن صفت، به‌ترین و اعلاترین دارنده‌گان آن صفت (دۆزآلی: سرور صادقین، سالار صدیقین) می‌باشد. پسوند-اسم تورکی «آلی» به مرور زمان در محیط اسلامی مخصوصاً در میان گروه‌های تورک علوی و شیعی به طور سیستماتیک و طی روند «به‌نزه‌ر قوندارما» (جعل مشابه) با اسم عربی «علی» (خلیفه‌ی چهارم مسلمین) جای‌گزین شده است. مانند جای‌گزینی - تحریف نام‌های دوزآلی و تورآلی و که‌لبه‌آلی به ترتیب با دوزعلی و تورعلی^[10]، و کلب‌علی

تشریح نام‌های ذکر شده در این شعر

آت گوده‌نAT GÜDEN  (آت کودن): مرکب از آت و گوده‌ن. آت به معنی اسب، گوده‌ن به معنی مراقبت کننده، تعقیب کننده، ... از مصدر گوتمه‌ک – گودمه‌ک. جمعاً به معنی پادو و مراقبت کننده از اسب‌ها. آت در تمام زبان‌های تورکیک وجود دارد. در خلجی هات، در چوواشی اوت، در سالاری آس، .... معادل آقت، آقتا(ن) در زبان‌های مونقولیک. در قرون ١٦-١٧ در میان افشارهای قارامان (در آناتولی جنوب مرکزی) یک طائفه دارای اسمی با قالب مشابه به شکل «آت چه‌که‌ن» وجود داشت.

آت‌لیATLI  (اتلو): در ترکیب آت‌لی خان (اتلوخان) مرکب از آت‌لی و خان. آت‌لی‌خان Atlıhan و آت‌لوخان Atluhan اسامی معروف و رایج در جهان تورکیک هستند. فورم‌های قدیمی آتلوق، اَتلیغ، آتلیق، آتلو، ... مرکب از آت به معنی اسب و یا آت – آد به معنی اسم، و -لی (-لو) پسوند نسبیت. جمعاً به معنی ١- سواره، دارای اسب، فارِس ٢-دارای اسم، نام‌دار، مشهور، معتبر. آت‌سیز - آدسیز (معادل اسم موغولی نئگویی) به معنی بی نام، بی شهرت، بی آوازه و یک اسم تابو و متضاد آدلی – آت‌لی به معنی نام‌دار است. با آت‌سیز - آدسیز نامیده شدن کودک، وی نه تنها دارای یک اسم زیبا نه‌می‌شد، بلکه بی‌اسم می‌ماند و در نتیجه به باور والدین، هدف ارواح خبیثه قرار نه‌می‌گرفت. مانند محمد بن انوش (آنوس-یوناس)^[11] تیگین آت‌سیز از سلسله‌ی خوارزمشاهیان، ....

آسلانASLAN  (اصلان): در دو نام اصلان و امیر اصلان. آرسلان و آسلان به معنی شیر و مجازاً جسور، نه‌ترس، بی باک است. احتمالاً مرکب از آرس – آرسو - آرزو - آرژو - آرشو در توركی قدیم به معانی حیوان گوشت‌خوار، شغال، دله، راسو، سمور؛ و در دیوان لغات تورک به معنی چاقال، ... نام یکی از جزائر دریاچه‌ی اورمو به نام آرزو محرف همین آرژو- آرسو-آرشو است؛ به علاوه‌ی پسوند –لان از ریشه‌ی چینی «لونگ» به معنی اژدها که در زبان تورکی عموماً اسم حیوانات وحشی و موجودات ترس‌ناک می‌سازد؛ مانند آسلان، قاپلان، جئیلان، ایلان، سیرتلان، ته‌رلان، قولان، کوهئیلان، بولان (نوعی گوزن)، خورتلان، به‌کلان (اه‌رکه‌ک آدی)، ...^[12]. نام‌های آسلان و قاپلان از اسامی بسیار رایج در جوامع و تاریخ تورک از جمله در میان تورک‌های منطقه‌ی اورمو بودند. مانند آلپ آرسلان نخستین خاقان سلجوقی و فاتح آناتولی، آرسلان سومین خان سلجوقیان کرمان، و قاپلان خان بیگ‌دیلی^[13].

امیر: بخش امیر در نام امیر آسلان عربی است. «امیر» عربی و ‌‌مخفف آن «میر»، محرف «بار» و «مار» سمیتیک (عبری، سریانی) به ‌‌معنی فرمانده‌‌ی نظامی و بعدها شاه‌زاده ‌‌است. در زبان عبری هم‌چنین امیر (אמיר) به ‌‌معنی تاج (درخت، ...) است^[14].

ایمرهİMRE : در موارد بسیاری نام سامی امیر محرف و یا جای‌گزین اسامی تورکی اه‌مره، ایمره، ایمراک، یامار، آمیل (تورکی) و یا آمار-آمور (موغولی) به معنی آرام، ساکن..... شده است^[15]. در محیط اسلامی و مخصوصاً در ایران این نام‌های تورکی و مشتقات آن‌ها در کتب و متون قدیمی به سبب شباهت آوایی آن‌ها به این نام‌های تورکی طی روند «به‌نزه‌ر قوندارما» (جعل مشابه)، و اخیراً در اسناد رسمی در نتیجه‌ی روند فارس‌سازی اسامی، با نام‌های امیر و عمران و امیره و میر، .... جای‌گزین شده‌اند و می‌شوند. مانند تبدیل و تغییر نام محله‌‌ی ایمره ‌‌قیز در تبریز به‌‌ معنی دختر محبوب به اسم جعلی ‌‌امیر خیز عربی - فارسی. در بعضی موارد نیز نام میر مخفف امیر عربی، جای‌گزین اسم میر چینی به معنی عسل که در میان تورک‌ها رایج بود شده است. (میر چینی ظاهراً ریشه بال تورکی به معنی عسل است).

آشیرAŞIR  (عاشور): آشور ، آشیر، عاشور از مصدر تورکی آشماق + یر. به معنی از حد گذشتن، عبور کردن از محدوده، به بیرون منتقل کردن، درنوردیدن، جهیدن، کله پا کردن، زیرو رو کردن؛ مجازاً نه‌ترس، بی‌باک، سنّت‌شکن و شکننده‌ی تابو. هم‌ریشه با آشیری به معنی ناقولا، افراطی. با افزوده شدن حرف ه – ح به اولشان «آشیر» به صورت  حشر (نوعی سپاهی داوطلب و لشکر نامنظم^[16])، و «آشیری» به صورت حشری - هشری (نفری از لشکر حشر، آن که تمایل افراطی به عمل جنسی دارد) به زبان فارسی وارد شده‌اند (تبدیل آشی به هاشی در نتیجه‌ی افزوده شدن حرف ه به اول کلمات در لهجه‌های تورکی تورکییه- سیوری حیصار: چوجوغو بوگون هاشیلاتتیردیم). فورم حشر در نام طوائف و تیره‌های تورک و نام‌های خانواده‌گی چون عاشورلو، عشرلو، عاشری، آشورخانلو، آشوری، ... همه محرف اسامی تورکی آشیر، آشیری و .... هستند. نام آشور در میان افشارها و تورک‌های اورمو نامی رایج بود: سید لقمان بن سید حسین آشێرلێ اورمویی^[17] (از تیره‌ی آشێرلێ تورکمان منسوب به طائفه‌ی اوغوزی دؤیه‌ر-دوگر در اورمو)، آشیر (عاشور) بیگ پاپالو افشار، ....

آفشار AFŞAR – آوشارAVŞAR  (افشار): افشار، اوشار، آفشار، آوشار، آووشار، اووشار، آپشار. نام یکی از طوائف ٢٤ گانه‌ی تورکان اوغوز از شاخه‌ی بوز اوخ (تیر و یا قبیله‌ی خاکسترى). معنی اصلی نام بسیار مشهور افشار (اوق-اوو + وش + اه‌ر، و یا آب + یش + اه‌ر)، مردم و قبیله‌ی پرجمعیت، بزرگ و انبوه و عظیم، بؤیوک، ایری است. این ریشه‌شناسی با واقعیت‌های تاریخی و دموگرافیک هم تائید می‌شود. بنا به روایت‌هاى تورکى، افشارها فرزند آوشار» نوه‌ی اوغوز خان و «بزرگ‌ترین» فرزند «اولدوز - ییلدیز خان» مى‌باشند؛ افشارها «انبوه‌ترین»، پرجمعیت‌ترین و بزرگ‌ترین طائفه‌ی اوغوزها^[18] هستند؛ «اکثریت» جمعیت تورکان ساکن در ایران تبار افشاری دارند، .... از مصدر قدیم «آبماق» (آب + یش + ماق) به معنی انباشته و انبوه و جمع شدن در اطراف چیزی، محاصره‌ی چیزی با جمع شدن به انبوهی در اطراف آن، شکار کردن با محاصره کردن یک شکار، شکار با سرعت و مهارت ..... هم‌ریشه با کلمات «آبا»، «آباقا - آبآغا»، «آبیش»، «آبیشقا»، «آپا»، «آبارتماق»، و «اوبوو» - «اووو» در موغولی به معنی توده و انبوه^[19] .... که همه معنی بزرگی و انبوهی را در خود مستتر دارند. نظرات دیگر آن را مرکب از آوجی‌اه‌ر (شکارچی)، آویش (اطاعت کردن، کومک کردن) + اه‌ر، ... دانسته‌اند. کلمه‌ی افشار در تورکی معاصر به معانى جمع‌ و انباشته کننده، هم‌آهنگ، چابوک، کسی که کار و وظیفه را به سرعت و با علاقه انجام می‌دهد، مباشر، ضابط، کاردان، مطیع، کومک‌کننده، و یا کسى که شکار را دوست دارد و در آن ماهر است و .... مى‌باشد.

آقاAQA : آغا، آکا کلمه و عنوانی تورکی به معنی ١-محترم، شخص برجسته، بزرگ، سرور، سرکار، ارباب، صاحب، اعیان و .... ٢-برادر بزرگ، داداش، پدر و «اکه». در نام‌های تاریخی آقا بوداق، آقا قیران، ... محتملاً هم‌ریشه با کلمات «آغار» (شریف، عالی‌رتبه، بلندمرتبه)، «اخی - آخی - آقی» (جوان‌مرد، شریف، گرامی، متعالی، عالی‌جناب، مهمان‌دوست)، و شاید «آقاسی - آغاسی» (آقامنش، آقاوار، آقامانند، آقاوش؛ شریف، گرامی، بزرگوار، ارجمند، بلندقدر، سرور، شرافت‌مند، عالی‌قدر، عظیم‌الشان، فخیم، مجید، محترم، معز، معظم، مفخم، مکرم، نبیل، متعالی)، آقچا-آغچه (سکه‌ی سفید نقره، مجازاً پول)، آغی (گنجینه، خزینه)، .... در زبان سومری کلمه‌ای مشابه به صورت آقا – آککا به معنی ساخته و آفریده شده و معادل تؤره‌میش تورکی، که در همین شعر هم ذکر شده وجود دارد. آقا نام آخرین پادشاه سومری کیش بود و شعری به نام «گیلگه‌میش و آقا»، یکی از نخستین آثار ادبی در تاریخ بشر، در دست است^[20].

اوروزURUZ  (اژدر، در متن چاپی اروج): اوروز-اوروس نامی رایج در جهان تورکیک و موغولی است (مانند شخصیت‌های تاریخی قازان به‌ی‌ین اوغلو اوروز به‌ی، اوروس بوغا، اوروس اینال، اوروسجوق، اوروز، اوروز به‌ی، اوروز قوجا، اوروز روس، .... این نام ممکن است به صورت‌های آتی ریشه‌شناسی شود: ١-محرف اوروس و اوروش تورکی به معنی نبرد، جنگ، کارزار، حرب، زد و خورد. از مصدر اورماق (وورماق بعدی) به معنی جنگیدن و نبرد کردن، ضربت زدن، کوبیدن. از همین ریشه است نام مشابه «اوراز-اوراس» (از بن اورماق به علاوه‌ی پسوند -از) به همان معانی ٢-بهره، نصیب، قسمت، اقبال، بخت، دولت، طالع، سعادت، خوشبختی، اوغور؛ آماج، هدف، غایه، ..... در این معنی یا محرف اولوس موغولی و اولوش تورکی^[21]، و یا ایریس در تورکی قدیم است. ٣-محرف ارووز -اه‌رووزErvuz ، «ارفوزErwuz » (اه‌ر + ووز)، «اه‌ربوز» و یا ایربیش تورکی به معنی یوزپلنگ و یوزپلنگ سیبیری. ٤- اوروس (Orus) نام طایفه‌ای از تاتارها، و یکی از طوائف مهم قونقورات ٥- محرف کلمه‌ی موغولی اه‌ریس – اه‌ره‌س (ارس) به معنی چابوک، چالاک و مصمم^[22] ٦-اتنونیم روس. نامی که به روس‌ها («بیگ بوغا روس»)؛ به کسانی که با روس‌ها نبرد کرده و یا سرزمین‌های آن‌ها را فتح نموده بودند، به کودکان با موی حنائی- شرابی رنگ که به روس‌ها شباهت داشتند داده می‌شد. اما نام روسRus  به سبب آن که در زبان تورکی کلمات با حرف ر آغاز نه‌می‌شوند، با اضافه شدن صدای او به اول آن تبدیل به اوروسUrus  شده است^[23]. نام فرمانده‌ی معروف عوثمان‌لی «اوروج رئیس» هم در واقع اوروس، تلفظ تورکی نام روس (به معنی دارای موهای حنائی، نام لاتینی او بارباروسا به معنی ریش قرمز Barbarossa - Redbeard) است. ٧-مجازاً به معنی شخص دارای نگاه آتشین (سرخ رنگ). ٨-در زبان تورکی کلمه‌ای به شکل «اوُرسا» به معنی معاند و مغضوب و جاهل و ... وجود دارد که ظاهراً با نام اوروز فوق بی ارتباط است. نام اوروس – اوروز در فورم‌های گوناگون آن از جمله «اَرَسْ – اه‌ره‌س» در میان تورکمانان و قیزیل‌باشان رایج بود. نام یکی از امرای قیزیل‌باش شیروان «ارس خان» بود که قوای او در طی حمله‌ی قوای مشترک سلطان مراد خان عوثمان‌لی، تاتار، لزگی، قارابؤرک و تورکان شیروان در هم کوبیده شد و خود او هم به قتل رسید. جمع نام اوروس در موغولی اورسود است. نام‌ تورکی اوروز-اوروس، به تدریج و مخصوصاً در متون فارسی طی روند «به‌نزه‌ر قوندارما» (جعل مشابه) با کلمات مشابه فارسی و عربی جای‌گزین و به صورت‌های تماماً غلط ریشه‌یابی شده است. مانند نوشتن آن به صورت «عروج» عربی^[24]؛ «ارج» فارسی (ارزش و قیمت)؛ و «اوروج» محرّف «روزه‌»ی فارسی (بسیار بعید است که طوائف تورک غالی که شریعت اسلام را قبول نه‌داشته و روزه نه‌می‌گرفتند، بر فرزندان خود نام یک فریضه‌ی شرعی مانند روزه، آن هم به زبان فارسی به‌گذارند. همان‌طور که هیچ کودکی از طرف آن‌ها نماز نامیده نه‌شده است. البته در میان تورکان دین‌دار، نام‌گذاری پسران به اسم ماه‌های عربی مانند شعبان، محرم، رمضان، صفر مرسوم است، اما «روزه» و یا اوروج نام یک ماه عربی نیست). نام تیره‌ها‌ی اوروجلو در میان طوائف افشار و ارجلو از طایفه‌ی دره شوری (فورم اصلی تورکی: داراشیر، مانند تبدیل سالاشیر تورکی به سلاحشور) قشقایی‌ در استان‌های اصفهان و فارس، ... هم مشتق از این اسم اوروز – اوروس تورکی موغولی است. نام عروج‌علی – اوروج علی در میان تورکمانان نیز در اصل «اوروزآلی Uruzalı» مرکب از اوروز محرف اوروس، و آلی (آل + ی) به معنی نخستین و بهترین، پیش‌ترین،جلوترین؛ جمعاً به معنی در درجه‌ی نخست جنگ‌جویان است. (نگاه کنید به دوزالی).

اؤزبه‌کÖZBEK  (اوزبك): اسمی تورکی به معانی ١- دارای اعتماد به نفس کامل (در این معنی شاید هم‌ریشه با اؤزگور، اوزان، ...)، انسان خالص و اصیل (در این معنی احتمالاً از ریشه‌ی اؤز به معنی خود و جوهر و ...). ٢-بنا به برخی از محققین مرکب از «اۇز» (قوم باستانی تورک) و یا «اوْغۇز» به علاوه‌ی بک (اوغوزبک). ٣-نام شعبه‌ای از ایل جوجی خان موغول. قوم موغول اوزبک غیر از ملت تورکیک اوزبک است. مسکن این طایفه‌ی موغول بین رودهای اورال و چو بود. اوزبک خان و پسرش جانی بیگ قبل از دوره‌ی تیمور، از امرای مشهور آن‌ها هستند. طائفه‌ی موغول اوزبک بعد از تیمور در ماوراءالنهر قدرت یافت. در دوره‌ی قیزیل‌باشیه اوزبک نام سلسله‌ی امرای شه‌یبه‌قان (شَیْبَقان^[25]، شیبانی) شد که توسط شَیْبَکْ خان (شاهی بک، محمد شاه بخت) جد ملوک شیبانیه‌ی ماوراء‌النهر تاسیس گشت. ٤- نام یکی از ملل تورکیک معاصر و به همراه اویغورها، یکی از دو ملت ادامه‌ی چاغاتای‌های قرون گذشته. ملت تورکیک اوزبک آمیزه‌ای از گروه‌های قارلوق، یاغما؛ دیگر طوائف تورکیک باقی‌مانده از خاقانات گؤک‌تورک و قاراخان‌لی؛ اوغوزها و قانقلی - قیپچاق‌ها؛ طوائف تورک شده‌ی موغول مانند بارلاس و جالاییر؛ و دیگر گروه‌های مونقولیک که در دوره‌ی حاکمیت موغول‌ها و سپس تیموری‌ها به آسیای میانه وارد شدند است. در تورک‌ایلی هم تیره‌هایی با نام اؤزبک وجود داشتند، مانند تیره‌ی اؤزبک‌لو (بعدها حاجیلو)ی قراگؤزلو در منطقه‌ی همدان تورک‌ایلی. نام اؤزبک در نام اماکن جوغرافیایی نیز به کار رفته است. مانند محوطه‌ی باستانی اؤزبکی واقع در شهرستان نظرآباد در استان البورز تورک‌ایلی، و اؤزبه‌ک کؤپروسو در اورمو. اوزبک نامی بسیار محبوب در میان تورکان اورمو بود. دلیل این امر، علاوه بر نقش چاغاتای‌ها در تشکل تباری مردم اورمو و غرب آزربایجان، احتمالاً وجود خاطره‌ا‌ی خوب از مظفرالدین اؤزبک بن جان بالابان (جهان پهلوان) اتابک سلجوقی بود. پس از اعطای دو شهر اورمو و اوشنو به علاءالدین کؤرپه آرسلان و سپس فروپاشی عملی امپراتوری تورک سلجوقی اتابکان هر ناحیه، قسمتی از مملکت را بر عهده داشتند. در اوایل قرن هفتم، حکومت اورمو بر عهده‌ی اتابک سالجوقی مظفرالدین ایل‌ده‌نیز اؤزبه‌ک بن جان بالابان (ایلدگز ازبک بن جهان پهلوان- ١٢١١-١٢٢٥) بود^[26]. اؤزبک بن جان بالابان تلاش‌های زیادی برای استقرار امنیت در منطقه‌ی اورمو کرد. امروزه برخی از آثار و بناهای تاریخی شهر اورمو از یادگارهای حکم‌رانی اوست. از جمله بقایای باش قالای اورمو – قلعه‌ای که مقر حکم‌رانی و استقرار اؤزبک بن بالابان در اورمو بود، و اؤزبه‌ک کؤپروسو - پلی در نزدیکی همان محل که هنوز هم سالم است.

اه‌ره‌نEREN  (ایران): در نام‌های تاریخی اه‌ره‌ن خان، اه‌ره‌ن بوغا، اه‌ره‌ن اولوغ، ...، آلپ اه‌ره‌ن: غازی (کتاب ده‌ده قورقوت «ایلیگ قوجااوغلو آلپ ‌اه‌ره‌ن چاپار»). اه‌ره‌ن‌له‌ر: واصلین، عرفا. به معنی اولیه‌ی مردها، انسان‌ها، معادل آران در موغولی به معنی مرد، آدم، انسان از ریشه‌ی اه‌ر به معنی انسان و مرد و جوان‌مرد و .... به علاوه‌ی پسوند جمع آلتاییک – تورکیک قدیم -ان. بعدها در اسلام تورک و تصوف تورک معنی درویش، عارف و ... کسب کرده است؛ که‌ندی‌نی تانری‌یا آدامیش کیمسه، ائرمیش، اولیا، ولی، عارف؛ صوفولار آراسی‌ندا بیر بیری‌نی چاغیرما و سه‌س‌له‌مه اون‌له‌می و نداسی. مولانا شیخ عزیز محمود اورمویی شعر تورکی معروفی با نام «ائی اه‌ره‌ن‌له‌ر، ائی قارداش‌لار!» دارد^[27]. اه‌ره‌ن در حالی‌که ساختار جمع دارد اما به معنی مفرد به‌کار می‌رود، مانند اوغلان که جمع اوغول اما به معنی یک پسر، و خیزان که جمع قیز اما به معنی یک دختر گران‌بها و ... است. در تورکی فورم اه‌ره‌ن‌له‌ر (جمع در جمع) هم استفاده می‌شود. از اشعار نشر جمیل افشار اورمویی: اه‌ره‌ن‌له‌ر دئدییین توتدوم، اه‌ره‌ن‌له‌ر بویونا بیچیلدی خالات، اه‌ره‌ن‌له‌ر جومله‌سی عرش‌ده ‌ملک‌دیر، اه‌ره‌ن‌له‌ر نوطقو اون‌لارا محک‌دیر،...^[28]. کلمه‌ی اه‌ره‌ن با کلمه‌ی ائره‌ن، به معنی اؤزونده‌ن گئچه‌ره‌ک تانری‌یا اولاشان، واصل، از مصدر ایرمه‌ک – ائرمه‌ک امتزاج معنایی پیدا کرده است. «اه‌ره‌ن» - یارَن-یَرَن تورکی ‌به‌ مرور زمان با مشابه‌ فارسی آن «یاران» به‌ معنی دوست و مصاحب و قرین، و در مواردی مانند این شعر طرزی افشار با «ایران» جای‌گزین شده ‌است.

اه‌ره‌ن‌قولوERENQULU  (ایران قلی): مرکب از ایره‌ن-ایران به معنی عارف، اولیا، ولی، جوان‌مرد؛ و قول به معنی خادم و خدمت‌گذار و عبد؛ جمعاً به معنی خدمت‌گذار عرفا و خادم اولیا. ائره‌ن‌قول نامی رایج در تورکیه است.

ایلمه‌زİLMEZ  (ایلمز): در نسخه‌ی خطی به صورت ایلمز نوشته شده است. بنا به «اونوماستیکون تورچیکوم»^[29]، در تورکیه ایلمه‌ز و در میان باشقورت‌ها ایلمه‌س به عنوان نام شخصی وجود دارد (این منبع معنی آن را ذکر نه‌کرده است). ایلمه‌ز اسم فاعل منفی از مصدر ایلمه‌ک به معنی تماس پیدا کردن، لمس کردن، گره ملایم بستن، به چشم انسان خوردن چیزی، و .... ^[30]، هم‌ریشه با ایلینمه‌ک به معنی چسبیدن و جوش خوردن و به معنی کسی که تماس و ارتباط پیدا نه‌می‌کند، اذیت نه‌می‌کند، گوشه‌گیر، تودرخود و غیر اجتماعی، آن‌که با مردم الفت نه‌می‌کند و جوش نه‌می‌خورد و ... است. این کلمه را محمد تمدن، ظاهراً بر اساس نسخه‌های خطی که داشته، به صورت ایلدز (اولدوز، ستاره) خوانده است^[31]. اما با توجه به آن که در این مصراع بعد از ایلمه‌ز، اسم دویماز، با همان قالب اسم فاعل منفی ساخته شده از مصدر با پسوند -ماز آمده، احتمال این که این کلمه اولدوز باشد، بسیار کم است.

بابورBABUR  (بابر): در زبان‌های تورکیک دارای تلفظ‌های بابور، به‌بیر، به‌به‌ر، بابار، بابئر، بابیر،.... نام ظهیرالدین محمد بابور شاه، موسس امپراتوری تورک بارلاسی – تیموری – کوره‌کانی در هندوستان، نام عموی نه‌دیر شاه افشار، «آچی بابور» (حاجی بابُر) یکی از شخصیت‌های شجاع و جنگ‌جوی طایفه‌ی شش بولوکی قاشقایی ... بر خلاف نظر رایجی که ببر را کلمه‌ای تاجیکی-ایرانیک و یا از ریشه‌ی هندواوروپایی Beaver (سگ آبی) می‌داند، ببر یک کلمه‌ی سامی دارای ریشه‌ی نهایی سومری است. جالب توجه است که فورم اولیه‌ی ببر در زبان سومری، اوربارا- اوربارراک به معنی سگ بیرونی، درنده‌ی وحشی، گرگ، ... با قسمت اور که در نام اورمو هم وجود دارد آغاز می‌شد: اور (سگ) + بار (خارج، بیرون) + را (از) + ک (پسوند جا). ظاهراً این کلمه‌ی سومری، ریشه‌ی کلمه‌ی «باربار - بربر» (وحشی، غیر متمدن) نیز است^[32] .

ایته‌لگیİTELGİ  (او تلکی): نوعی پرنده‌ی شکاری بزرگ که در هوا چرخ و معلق بسیار می‌زند و به هنگام جستجوی شکار خود صداهایی خاص در می‌آورد. معادل چاقیر و آغ‌دوغان تورکی، چرخ و کرکس فارسی و یالقان موغولی. اونقون و توتم طایفه‌ی بوگدوز از اوغوزها. در نام ایتالگو ملک، ... در زبان مانچو ایتولخه‌ن. این کلمه که در منابع تورکی قدیم به صورت ایتلکو، ایتالگو، ایت‌ه‌لگو، اته‌لگه، ایته‌لگی،... ثبت شده، از بن ایت در زبان‌های موغولیک به معنی نوعی پرنده و شاهین و .... مشتق است^[33]. اسم کبوتر ایتاوو(ن)-ایتاغو(ن) در زبان‌های موغولی و تورکی چاغاتای، نیز هم‌ریشه با ایته‌لگی است. با ریشه‌شناسی مردمی به صورت پرنده‌ای که می‌تواند ایت-سگ را از زمین برهوا بلند کرده به‌رباید معنی شده است. فورم اؤته‌لگی افشارهای اورمویی هم، مطابق فورم آناتولی اؤته‌لگو، اؤتله‌گو، اؤته‌لکی، اؤتله‌گی، اؤتله‌گه‌ن، ناشی از یک ریشه‌شناسی مردمی دیگر (اؤتمه‌ک: آواز خواندن پرنده) است.

بالابانBALABAN  (بلبان): نوعی شاهین و دوغان و چاقیر، عقاب وحشی، لک لک و ... با بدن و سر بزرگ و گردن کلفت که به هنگام داخل کردن منقار خود در آب برای شکار، صدایی خاص در می‌آورد ^[34]. نام دیگر بایاغی بالابان. احتمالاً از ریشه‌ی بالا به معنی بچه‌ی پرنده. فورم‌های دیگر بالامان-بالاپان. در نام‌های تاریخی بالابان آقا از فرماندهان اوتمان (مظفر) بیگ، بالابان اولوق از خانان دولت بابور، بالابان پاشا، بالابان دورنا، بالابان‌جوق، ... بالابان در نام اتابک سالجوقی محبوب مردم اورمو و غرب آزربایجان مظفرالدین ایل‌ده‌نیز اؤزبه‌ک بن جان بالابان (ایلدگز ازبک بن جهان پهلوان- ١٢١١-١٢٢٥) هم وجود دارد. در اسامی امکنه هم موجود است. مانند بلبان آباد در دهگلان واقع در استان فعلی کوردستان (بخش اعظم مناطق کوردنشین فعلی در استان‌های کوردستان و کرمانشاه – نیز در عراق و تورکیه، در قرون گذشته تورک-موغول‌نشین بودند. طوائف تورک-موغول ساکن این مناطق به مرور زمان کوردزبان و گوران‌زبان شده‌اند)، و بلبان کوه در تبریز، ... در قرن ١٦ در میان افشارهای حلب و سوریه و ماراش در جنوب تورکیه، طائفه‌ای به نام بالابان‌لی آوشاری وجود داشت. بخش‌هایی از آن‌ها بعدها به آناتولی غربی (ایزمیر، آیدین، ...)، و آناتولی مرکزی (سیواس، قارامان، ...) مهاجرت کردند. بخش سوم از افشارهای بالابان‌لو اسکان یافته در تونج‌ایلی- درسیم در آناتولی مرکزی تغییر زبان داده و زازا زبان شده است. نام تورکی بالابان در نتیجه‌ی روند «به‌نزه‌ر قوندارما» (جعل مشابه) با پهلوان جای‌گزین شده است.

باهادیرBAHADIR  (بهادر): عنوانی تورکی – موغولی به معنی قهرمان، شجاع و دلاور، شخصیت قهرمانی، رایج از دوره‌ی هون‌ها تاکنون. فورم‌های دیگر بهادر، باقاتور، باتور، باتاار، باهادور، باتیر، ... (نام پایتخت موغولستان اولان باتور به معنی آل باهادیر و یا قهرمان سرخ است). این نام و فورم‌های گوناگون آن در تمام زبان‌های آلتاییک شامل زبان کوره‌ای وجود دارد^[35]. احتمالاً مرکب از باقا به علاوه‌ی عنوان تور -دور – چور در تورکی قدیم. بهادرلو نام طوائف و تیره‌های متعدد تورک، مانند بهادرلوهای ناحیه‌ی رودبار-منجیل در تورک‌ایلی (واقع در جنوب شرقی استان فعلی گیلان) است.

به‌کBEK  (بك): ١- به‌ک، په‌ک، به‌رک، ییییت، گوج‌لو، سیخی، ساغلام، سه‌رت، قاتی، گوربوز، ایری یاری؛ محکم، استوار ، ثابت. معادل به‌رکه در موغولی. اضافه شدن حرف ر به «به‌ک» و تبدیل آن به «به‌رک» در لهجه‌های تورکمانی رایج در ایران و آزربایجان، تحت تاثیر زبان موغولی است. ٢- رئیس قبیله‌ و قوم و رئیس غیر مستقل و تابع، عنوان بزرگ خونی ایل، مسن‌ترین رهبر طایفه، رئیس سِنّی قبیله، ریش سفید ایل. در این معنی از ریشه‌ی پو Po – په‌ک Pek در چینی قدیم به ‌معنای فرمانده‌ی صد تن، و هم‌ریشه با بیگ تورکی است. ٣- شاه‌زاده، اصیل‌زاده، ٤-مخفف بکی – به‌کی به معانی الف): ائش، قوجا، ار – اه‌ر، هم‌سر، شوهر ب): شامان، باش‌شامان، رئیس شامان‌ها، فال‌چی، باش‌راهب، جادوگر. بکی‌ها تمثیل کننده‌ی اونقون و یا سمبول معنوی اجداد طائفه ‌و تبار حکام بودند، همیشه ‌لباسی سفید و اسبی سفید داشتند، در صدر مجالس ایل می‌نشستند و هدایا و ارمغان‌ها را دریافت می‌کردند؛ ج): شاه‌زاده‌ی دختر، دختران خان و یا زنان شاه‌زاده (خاتون و یا قاتون، صرفا به معنی هم‌سر حاکم و خاقان به کار می‌رفت). نام «به‌کیش» به معنی قوی شو! از بن به‌ک ساخته شده است^[36]. (بنا به نظر دیگری به‌کیش محرف به‌که‌چ - به‌گه‌چ و یا به‌کیچ - به‌گیچ به معنی مانند بیگ است). به‌کیش‌لی (برکشلو، بکشلو، باقشلو، ...) نام تیره‌ا‌ی از افشارها در اورمو، قزوین، و دیگر نقاط است. در ١٠ کیلومتری اورمو محال و روستایی با نام به‌کیش‌لی وجود دارد.

به‌یBEY  (ٮٮک – بیگ): بگ، ١-رتبه‌ای اداری و نظامی در دول تورک، امیر و فرمانده، والی، مسئول، مافوق، آمر، حاکم، فرمان‌روای کشوری کوچک، معادل نویان موغولی ٢-آقا، جناب، سرور ٣-شوهر، در این معنی محرف به‌ک – بک فوق‌الذکر در معنی ٣-الف است. بنا به دوئرفر بیگ در معنای اصیل‌زاده از طریق تورکی به زبان چینی داخل شده است. بی ربط با کلمه‌ی باغا و بغ و ... در زبان سوغدی و دیگر زبان‌های ایرانیک. در گذشته و در فرهنگ سیاسی دول تورک عموماً به عنوان درجه‌ای بالاتر از آغا و پایین‌تر از خان و خاقان تورکی به کار رفته است. امروزه فورم‌های «بک» و «بیگ» منحصراً در متون تاریخی به کار می‌روند. «بیگیم» (بیگوم،‌به ییم) فورم مونث آن است. (بنا به یک نظر پسوند موجود در بیگیم پسوند تانیث –م در تورکی قدیم است: خان ←  خانیم، بگ – به‌ی ← بگیم – به‌ییم، ته‌نگری ← ته‌نگریم ← ته‌ریم (تریم)، .... بنا به نظر دیگری -یم در کلمات بیگیم و خانیم و .... مخفف کلمه‌ی «ایمه» در تورکی قدیم به معنی زن است^[37]. در تورکی پسوند مشابه –م دیگری نیز وجود دارد که برای تحبیب و اعزاز و گرامی‌داشت به‌کار می‌رود. مانند ترکیبات ده‌ده‌م قورقوت، آغام علی، پادشاهیم چوخ یاشا، اه‌فه‌ندیم، خانیم در خطاب به خان، در بوی‌های کتاب ده‌ده قورقوت، .....). کلمات و عناوین به‌ک – بک و به‌ی -بیگ علی رغم آن که دارای ریشه‌شناسی متفاوتی هستند به مرور زمان هر کدام با جذب معانی آن دیگری، هم‌معنی شده و مدت‌ها به صورت مترادف به کار رفته‌، در نهایت با متروک شدن فورم به‌ک-بک، در زبان معاصر صرفاً فورم به‌ی-بیگ باقی مانده است.

به‌ک‌تورBEKTUR  (بکتر): نام شخصی از قاراخان‌لی‌یان در قرن ١١ میلادی. ریشه‌شناسی‌های متعددی مطرح شده است. بنا به اونوماستیکون تورچیکوم نام تورکی بکتور ممکن است از ترکیب بک و یا بگ به علاوه‌ی تور بون مصدر تورماق – دورماق به معنی ایستادن حاصل شده باشد: ١- به‌ک-به‌گ (امیر) + تور : شاه‌زاده به‌ایست، برپا شو! ٢- به‌ک (سخت) + تور: محکم و  ثابت قدم و استوار باش! ٣- نام به‌ک‌تور، اسمی مشابه بایان‌دور – بایندر (شاید بایان موغولی به معنی ثروتمند + دور، پسوند جمع قیپچاقی)، مرکب از به‌ک تورکی به علاوه‌ی تور- دور، به معنی به‌ک‌ها و معادل به‌ک‌له‌ر که در بیت دیگری از این شعر هم ذکر شده، است^[38]. ٤-به‌کتور کلمه‌ای مرکب از عنوان به‌‌ک و دور – چوْر عنوان نظامیان عالی‌رتبه و بسیار رایج در تورکی باستان است^[39]. مانند نام بایان چور قاغان و یا باهادیر -بهادر (شاید مرکب از باقا و تور - دور – چوْر). عنوان چْور غیر از عنوان چوُرا- شوُرا در تورکی قدیم به معنی یاور، خدمت‌کار است. ٥-کلمه‌ی بوک‌تور به معنی گوشه، جاهای عمیق در کوه‌ها. این کلمه شاید مرتبط با نام طائفه‌ی اوغوزی بوکدوز^[40] و کلمات متعدد بؤگتؤر، بؤگه تور، بؤگؤتور و ... در زبان‌های موغولی به معنی انحنا و خم و خمیده‌گی و ... است^[41] ٦- بکتر -به‌کته‌ر: زره و جوشن، دخیل از موغولی، به تورکی قتلاو - قاتلاو و قابیرقا ٧- بگتر، به‌گتر، به‌خته‌ر: اسم برادر بزرگ ناتنی چینگیز خان. به معنی ترسناک و وحشت‌زده، متضاد باقاتور به معنی بهادر، قهرمان و جنگ‌جو^[42]. بکتر در اسامی جوغرافیایی هم مشاهده می‌شود. به عنوان نمونه دو روستای بخش مرکزی، دهستان خدابنده‌لو، در شهرستان صحنه در استان کرمانشاه بکتر علیا و بکتر سفلی نام دارند. در روستای بکتر سفلی یک امام‌زاده (در واقع اوجاق) به اسم دده بکتر وجود دارد. اهالی هر دو روستا بر مذهب اهل حق و اکنون کوردزبان هستند^[43]. با توجه به این واقعیت که قسمت اعظم توپونیم‌های مناطق کوردزبان امروزی در استان‌های آزربایجان غربی، کوردستان و کرمانشاه به زبان موغولی هستند و این مناطق شامل صحنه^[44] در گذشته موغول‌نشین و تورک‌نشین (اغلب موغول‌های بعداً تورک‌زبان شده) بودند، نام این دو روستا هم به احتمال بسیار زیاد نامی موغولی و یا تورکی است. موغولی‌الاصل بودن نام خدابنده‌لو (خوربان اووودا (سومین) ← خدابنده) نیز این احتمال را تقویت می‌کند. نهایتاً وجود اوجاق ده‌ده به‌کتر با نام تورکی - موغولی در این روستا نشان می‌دهد که این اهل حق‌ها، از تورکان علوی (قاراقویون‌لو، بکتاشی، ....) قرون ١٣-١٦ هستند که با ظهور صفویان و ظلم و ستم آن‌ها به علویان تورک به کوردی تغییر زبان داده‌اند. (اغلب نخستین علویان و حتی شیعیان در تورک‌ایلی، موغول‌ها و موغول‌های تورک زبان شده بودند که مانند قاراقویون‌لوها تاتار و تورکمان و ... نامیده می‌شدند).

یکتر، ییگدیرYİGDİR : در این نسخه‌ی خطی، املای «بکتر» مشاهده می‌شود. با در نظر گرفتن این احتمال که بکتر ممکن است «یکتر»، املای نام طائفه‌ی اوغوزی ییگدیر در بعضی از منابع باشد، در مورد نام این طائفه توضیحاتی داده می‌شود. ییگدیر: ییغدیر، ایکدیر، یکدر، ییکدیر، ایییدیر، ایگدر، .... نام یکی از طوائف اصلی اوغوز، منسوب به ده‌نگیز خان. به معنی شخص نیکوکار، خیّر، مرتبط با کلمه‌ی ییگیت. مرکب از ییگ به معنی خوب، نیکو، برتر، عالی تر، خیر، .... و پسوند اسم‌ساز از اسم دیر-دار. مانند نام چاوولدور (دیر-دار–جار-جه‌ر و –تای-ته‌ی، پسوندی موغولی است که کلمات یسوده‌ر، نگوده‌ر، تموده‌ر، مونقولدور، هم‌چنین بایان‌جار، اؤگ‌‌ته‌ی،... با کومک آن ساخته شده‌اند). در اورمو نام پیشین کاظیم‌داشی- قالاداشی – قیرخ‌لار قالاسی، یکدر (یکتر) قالاسی، از نام طائفه‌ی تورک ییگدیر ساکن در آن مکان ماخوذ بود. در چهارده کیلومتری جنوب غربی اورمو روستایی به اسم ایگدیر و در میان طائفه‌ی عمله‌ی قاشقایی در جنوب ایران تیره‌ای به اسم ایگدیر وجود دارد که ظاهراً از آزربایجان غربی به جنوب ایران مهاجرت کرده‌اند. ییگدیرها و نیز قازاق، تاتار، اؤزبک، قونقورات، اوروس که در این شعر ذکر شده‌اند، از طوائف تورکی غیر افشاری منطقه‌ی اورمو هستند.

به‌ک‌داشBEKDAŞ  (بکتش): بکتاش، بقتاش، بختاش، ... ١-مرکب از به‌ک (به‌رک، په‌ک، به معنی سخت و محکم) و تاش (داش، طاش، به معنی سنگ، سنگی)، جمعاً به معنی سنگ و صخر‌ه‌ی سخت و محکم ٢-مرکب از به‌ک به معنی رئیس و رهبر طائفه و تاش – داش به معنی هم، مشترک در، .... جمعاً به معنی آن که در معیت یک به‌ک – بک^[45]، و یا هم‌سنگ یک بک است («سنگ» در کلمه‌ی هم‌سنگ، یک کلمه‌ی فارسی نیست، بلکه ترجمه‌ی اشتباه تاش-داش تورکی به معنی مشترک و هم است که ترجمه‌کننده‌گان آن را با کلمه‌ی دیگر تورکی یعنی تاش-داش به معنی سنگ اشتباه گرفته‌اند). در سوریه در محل اسکان افشارها کوهی به اسم بکداش وجود دارد. بکتاش نامی بسیار رایج در میان تورک‌ها مخصوصاً تورک‌های افشار چه در خوراسان و چه در تورک‌ایلی و چه در دیگر نقاط ایران بود. یکی از مشهورترین شخصیت‌ها با نام بکتاش، خوراسان‌لی «آچی به‌کتاش» (حاجی بکتاش) ولی، یک تورک اهل نیشابور و پیروی خوجا احمد یسوی است که طریقت علوی (حروفی – باطنی) تورک بکتاشیه به او منسوب است.  نام عموی نه‌دیر شاه افشار هم بکتاش بود. «در آغاز پادشاهی شاه عباس، بیکتاش نامی از افشار در یزد بسی نیرومند گشته کوس خودسری و یاغی‌گری می‌کوفت تا به دست یعقوب خان حاکم فارس نابود گشت».

به‌ک‌له‌رBEKLER  (بك‌لر): ١- اسم جمع کلمه‌ی بک -به‌ک. ٢-از فعل به‌ک‌له‌مه‌ک به معنی منتظر بودن، محافظت کردن. مشابه نام‌های بسیار رایج «به‌ک‌له‌میش» (از جمله نام تیره‌ای از طایفه‌ی اوریات در جنوب اورمو - ماراغا)، و «به‌ک‌له‌مه‌ک» (نام امیری از ایران). ٣-این نام اگر در اصل بگ-بیگلر بوده که ناسخ آن را به صورت بکلر نوشته، در این صورت از ریشه‌ی بگ-بیگ به معنی امیر و بزرگ طایفه یا شهر .... است. مانند نام به‌گ‌له‌ر خان (از طائفه‌ی چه‌پیش‌لی – چاپشلو) و به‌گ‌له‌رچی (یک تاتار مسیحی). در نام اشخاص به‌گ‌لر و به‌ک‌له‌ر، گرچه جمع، اما به‌ک و به‌گ به معنی مفرد به کار رفته‌اند. مانند ائره‌ن که جمع اه‌ر-ایر، و اوغلان که جمع اوغول هستند و یا خانلر – خان‌لار  و صوفیلر (صوفولار)^[46] که علی رغم جمع بودن به عنوان اسم مفرد به کار می‌روند. در نام «به‌ک‌له‌ر خوجا» از چاغاتای‌ها. نام به‌ک‌له‌ر در اماکن جوغرافیایی نیز استفاده شده است. مانند روستای به‌ک‌له‌ر در بخش مرکز شهرستان قارس در شمال شرقی آناتولی در غرب ماکو. در منطقه‌ی اورمو اماکن جوغرافیایی چندی با نام بیگ‌له‌ر موجودند. ممکن است بعضی از این‌ها در اصل به‌ک‌له‌ر بوده باشند: حیدرلوی بیگ‌لر و ساعت‌لوی بیگ‌لر از دهستان نازلو؛ قره بیگ‌لر دهی از دهستان مشکین باختری بخش مرکزی شهرستان خیاو، قلعه‌ی بیگ‌لر از دهستان جعفرآباد فاروج بخش حومه‌ی شهرستان قوچان، ... (عنوان‌های ترکیبی خان‌لارخانی، «بیگلربیگی - به‌ی‌له‌ربه‌یی» که گاهاً معادل «اولوس بیگی – به‌یی» (صدر دولت) استعمال می‌شد، در دولت تورک - موغول ایل‌خان‌لی به معنی امیرالمراء فارسی – عربی، و از زمان شاه عباس حقیر به تقلید از عوثمان‌لی‌یان به معنی امیر بزرگ‌ترین منطقه‌ی اداری و نظامی به کار رفته است).

بوُداقBUDAQ  (بوداق): بوُداق، بوُتاق، پوُداق، پوتاق. در نام‌ قاره بوداق. مرکب از بوُتا + پسوند تصغیر -اق: ١- نهال کوچک درخت و ریاحین که تازه به‌نشانند؛ از مصدر بیتمه‌ک. به صورت بوته به زبان فارسی داخل شده است.٢- شاخه، غُصْن، قسمت سخت و سفت شاخه و کُنده، نهال، تاک و بن شاخه، چوب، دانه. در این معنی شاید مرتبط با کلمه‌ی بوُت تورکی به معنی ران و ران پا و پا بوده، و ریشه‌ی باجاق تورکی باشد: بوت + اق ← بوتاق ← باتاق ← باجاق. ٣-مجازاً قدرت و سختی و مقاوم بودن. نام بوداق در گذشته بین تورکان بسیار مرسوم بود: پیر بوداق قراقویون‌لو، بوداق خان چگنی امیرالامرای خراسان در دوره‌ی شاه عباس («شاه عباس از طوس به قصد احرام طواف مرقد حضرت امام هشتم روانه شد..... در همان جا بوداق خان چِگنی به حکومت شهر مشهد تعیین شد...»)، شاه بوداق بیک از سلسله‌ی ذوالقدریه (تولقادار)، بوداق منشی قزوینی از منشیان و دیوانیان دستگاه دولت قیزیل‌باشیه، بوداق سلطان موکری، بوداق اظهری شیرازی، طائفه‌ی قارابوداق‌لی از افشارهای رجب‌لو پخش شده در سرتاسر تورکیه ماراش، ارزروم، قارامان، قیرشهیر، قیصری .... شاید نام طائفه‌ی بوجاق هم محرف نام بوداق باشد. یکی از حاکمان اورمو، بوداق خان پورناک نام داشت: «دومدوم در سال ١٠١٩ هجری قمری مطابق ١٦١٠ میلادی فتح شد. جولگه‌ی اورمو به قاپان خان بیگ‌دیلی داده شد. برادوست‌ها با حیله دومدوم را گرفتند. پس از به جای قاپان خان، از تبریز بوداق خان پورناک حاکم اورمو شد و پس از آن آقا خان مقدم از ماراغا به این سمت انتخاب گردید».

بوْداقBODAQ  (بداق): در نام‌ بداق.در این شعر دو نام بوُداق (بوداق) و بوْداق (بداق) با املاهای متفاوت نوشته شده‌اند. بنابراین دو کلمه‌ی متفاوت هستند. بوْداق مرکب از بوتا + پسوند تصغیر -اق، مانند بوتاش. ١- بوت، بوتا، بوتو، بوتاق، پوتا، پوتاق، پوتوق، ... معادل بوتوقان موغولی: شتر جوان، شتر کوچولو، کرّه شتر تازه متولد شده، بچّه شتر در سال اول، (بوُتالی: دارای بچه شتر) ٢-کودک و فرزند آدمی یا حیوانات (بوتوم-بوتام: فرزندم) ٣- عزیز من، بوتا قیز: دختر خوب^[47] ٤- کوتاه، قد کوتاه^[48]. ٤- پوْتا، فورمی که امروز در اورمو هم رایج است به معنی توپول و چاقالو است، شاید به عنوان یک اسم تابو (در ادامه‌ی مقاله).

بوُدورBUDUR  (بو دور): در این شعر دو نام بوْدور (بدر) و بوُدور (بو دور) با املاهای متفاوت نوشته شده‌اند، بنابراین دو نام متفاوت هستند. در ترکیب ندر و بو دور. ١-بوُدوُر محرف بوُتوُر (Butur) تورکی به معنی بسیار خوشحال، شوخ، بازی‌گوش، بی تدبیر، ناقولا، عیاش، حشری، بی شرم، بی حیا، بی عار^[49]. ٢- بودور (Büdür) متضاد هؤندور و به معنی کودک ضعیف و لاغر. ٣- بودور (بودورا در زبان اه‌وه‌نکی، پیتوری در کوره‌ای، ...) در نام پرنده‌ی بودورسین (در ساقای‌جا پودورچین) که رابطه‌ی آن با بخش بیلیدیر از نام بیلدیرچین مشخص نه‌شده است.

بوْدوُرBODUR  (بدر-بوْدوُر): ١- بوْدور (Bodur) به معنی کوتاه قد و چاق، دارای پاهای کوتاه. احتمال صحت این معنی را آمدن اسم بوْدور بعد از اسم بوْداق که آن هم به معنی قد کوتاه و توپول و چاقالو است تقویت می‌کند. در این معنی بودور یک اسم تابو برای دور کردن ارواح خبیثه است. دو کلمه‌ی بوْدور و بوْداق به معنی قد کوتاه و توپول و چاقالو دارای ارتباط ریشه‌شناسیک با یک‌دیگر هستند

به‌دیرBEDİR  (بدر): اگر اسم بدر که فوقاً به صورت بودور قرائت و تشریح شد، اسم بدر عربی باشد در این صورت به معنی ماه، نور دین است. تلفظ تورکی این اسم عربی به صورت به‌دیر و یا به‌ده‌ر است. این نام عربی جای‌گزین نام تورکی آی شده است. در نام به‌دیر خان اؤسته‌ج‌لی -بدرخان اوستاج‌لو («بعضی امرای استاجلو، از آن جمله .... بدر بیک که قورچی باشی بود» ...). به‌دیر‌لی نام طائفه‌ای از افشارهای حلب است.

بوز دوغانBOZ DOĞAN  (بوزٮقان - بوزتقان): شاهین خاکستری، مرکب از دو کلمه‌ی بوْز به معنی خاکستری (و جوان، نوزاد، ...) و دوْغان - توْغان به معنی شاهین (و حلقه، بند، گره، ...). از دوغان به معنی شاهین نام‌های متعدد پرنده‌گان ساخته شده است: آغ‌دوغان (ایته‌لگی)، آلادوغان، چاقیردوغان، .... نام‌های دیگر بوزدوغان، قارچیقای، تورومتای، یاغال‌بای، ... است (در ادامه‌ی مقاله)

بیستون به‌ی (بیستون بیك): در نام بیستون بیگ پسر بابا علی بیگ کؤسه احمدلوی افشار. او برادر زن نادر شاه افشار، مدتی حاکم و سپه‌سالار آزربایجان، و برادرش پرّو خان حاکم اورمو بود. نام کوهی در شهرستان هریس استان کرمانشاه. بخش‌هایی از این شهرستان تورک‌نشین و جزء تورک‌ایلی، اما نام بیستون غیر تورکی است. به معنی بدون ستون، کنایه از آسمان. در طول تاریخ در فرهنگ مردمی تورک هم کوه حامی، پدر، برکت، نیروبخش و پرورنده ‌شمرده‌ شده است. هم‌چنین بسیاری از کوه‌ها در اسلام تورک و مخصوصا مذهب تورکی علوی (قاراقویون‌لو، بکتاشی، قیزیل‌باش، اهل حق، ....) مقدس شمرده شده‌اند (نگاه کنید به ساوالان، سهند، الوند و سرابندی). استفاده از اسم کوه بیستون در استان کرمانشاه (و الوند در استان همدان و سرابندی در استان مرکزی و ...) به عنوان نام شخصی در میان افشارها، شاید ناشی از موطن تورک‌های افشار بودن این مناطق در گذشته باشد. نهایتاً در رایج شدن نام بیسوتون در میان تورکمان‌ها شاید وجود طائفه‌ی موغول «بوسوت» ساکن در خوراسان (جزء هزاره‌ها) موثر بوده است.

تاتارTATAR  (تتار): فورم‌های دیگر تتر، ططر، .... نامی بسیار قدیمی با ریشه‌شناسی غیر قطعی که در طول تاریخ معانی متعددی کسب کرده است^[50]. از جمله ١- آغاچ اه‌ری، اورمان‌چی، انسان جنگلی، ٢-دورمانده، بیگانه (تات + ار). ٣-چاپار، پیک و قاصد سریع ٤-شلّاق، قام‌چی، . .... در نام‌های تاریخی تاتار، تاتار آقا، تاتار خاتون و ... اکنون نام یکی از ملل تورکیک. تاتارها و قیپچاق‌ها و اویغورها و ... از اقوام تورکیک غیر اوغوزی هستند که در تشکل مردم اورمو و غرب آزربایجان نقش داشته‌اند. در سال ٥٢٦ ه.ق. اورمو تحت حاکمیت امیر (نویان) حاجب تاتار بود^[51]  (اسم متفاوت توتار در نام‌های تاریخی ایل توتار، ایل توت، ایل توتار تیگین، ایل توتموش، توتوش، .... به معنی فاتح (سرزمین‌ها) است).  

تارامیشTARAMIŞ  (تارمیش): این نام به صورت تارمیش نوشته شده است. یکی از امرای غوری «دارمیش» بن شیش ١١٦١-١١٦٣ نام داشت. با این همه به احتمال زیاد املا و قرائت صحیح این اسم تارامیش است. زیرا تارمیش به سبب دوهجایی بودن وزن بیت را مدخوش می‌کند. اما تارامیش به سبب سه هجایی بودن از لحاظ وزنی بی اشکال است . نام تارامیش از مصدر تورکی تاراماق به معنی پراکندن، متفرق کردن ساخته شده است. از همین ریشه است مصدر و اسم تاراش و کلمه‌ی تاراج (تارا + ج) به معنی غارت و یغما که از زمان‌های بسیار قدیم به زبان‌های ایرانیک و دری - فارسی وارد شده است؛ تاراقول (واحدهای نظامی پیش‌گام در دوره‌ی قاراقویون‌لو که هنگام جنگ به جبهه فرستاده می‌شدند^[52]؛ تارقاجی (جمعیتی که از جایی به جای دیگری کوچانده می‌شود)، تارغامیشی (بیرون انداختن، دور کردن، متفرق ساختن)، تارقاتماغی (متفرق و دفع کردن)، تارقالماق (متفرق کردن، جدا ساختن)، داراق (شانه)، و مصادر موغولی تاراقا- تارا- تارخاقا- تارخا. ... فورم قدیمی‌تر مصدر تاراماق، تارقاماق به معنی از جایی به جای دیگر متوجه شدن، متفرق شدن و پخش گشتن است. هم‌ریشه با کلمات تورکی تالان (با تبدیل ر به ل) و تالاماق (یغما و غارت کردن).

تارخانTARXAN  (ترخان): فورم‌های دیگر آن دارخان، طرخان، طرغان، دارقیم، ...، در نام قره ترخان. به معانی ١-آزاد، رها، آزادی، رهایی؛ ٢-مورد علاقه، نورچشمی ٣-ماهر، ٤-اصیل‌زاده، رئیس شریف و سرور، شاه‌زاده، ٥-شخص معاف از دادن باج و خراج که بدون کسب اجازه حق ورود به حضور خاقان تورک را داشت، آن که پادشاهان قلم تکلیف از وی بردارند و بر گناه او مواخذه نه کنند، ٦-رتبه‌ای نظامی در تورکی باستان، ٧-لقب پادشاهان خوراسان، ٨-لقب فیلوسوف بزرگ تورک ابونصر فارابی، ....

تورکانTÜRKAN  (ترکان): تورک نام ملی بزرگ‌ترین گروه ملی در ایران، با ریشه‌شناسی غیر قطعی است. در ادبیات فارسی تواماً دارای مفاهیم مثبت از قبیل زیبایی و جوانی و در اوج کمال و بلوغ بودن و رسیدن و بی باکی و قوت و قدرت و شهامت و نیرومند شدن و عمل‌گرایی، و معانی منفی مانند بی وفایی و بی رحمی و غارت‌گری و خون‌ریزی و  ساده‌گی و ... است. در بعضی از متون قدیمی کلمه‌ی تورک به معنی کلاه‌خود آمده که بی ربط با نام قومی تورک بوده، بلکه محرف تولقا است: تولقا ← تورقا ← تورق ← تورک. تورکان در این شعر طرزی افشار به معنی تورک‌ها است. اما تورکان به معنی اسم شخص، حاصل از جمع کلمه‌ی تورک با پسوند آلتاییک -ان است (مانند اه‌ره‌ن، اوغلان، ...). بنا به روایت‌های افسانه‌ای، داستانی، اوسطوره‌ای، دینی و تاریخی قدیمی تورک، نوح سه پسر به نام‌های «یافث» (گویا پدر اوروپائیان، اهالی آسیای صغیر، آوراسیا، یاجوج و ماجوج و .... )، «حام» (گویا پدر آفریقائی‌یان، سیاهان، زنگی‌یان، هندی‌یان، ...) و «سام» (گویا پدر آسیائی‌یان، اعراب، ...) داشت. یکی از هشت پسر «یافث» ملقب به «ابو الترک» (پدر تورک‌ها) و یا «الونجه‌خان» بود (طبق بعضی روایات، پسران یافث عبارتند از: خزر، صقلاب، روس، میشک، چین، کماری - کیمال، تارخ). در قدیم خانان و خاقانان شرق و تورکستان به شمول سلاطین تورک و موغول حاکم بر ایران، سنتاً خود را از نسل یافث می‌دانستند.

تؤره‌میشTÖREMİŞ  (نورمیش - تورمیش): در نسخه‌ی خطی نورمیش نوشته شده است. این کلمه را می‌توان به صورت تورموش – دورموش دو هجایی هم خواند، اما این قرائت وزن شعر را مخدوش می‌کند. قرائت تؤره‌میش سه هجایی به لحاظ وزن مناسب‌تر است. تؤره‌میش نامی رایج در میان تورک‌ها بود: نام پدر قارا محمت قاراقویون‌لو، نام تؤره‌میش حاکم تلاعفر و یکی از امرای خلیل قاراقویون‌لو، نام یکی از بیگ‌های آرولات در خوراسان در دوره‌ی جالاییرها (نام برادر وی تؤره‌گه‌ن هم به معنی مولّد بود). در میان تیره‌های قشقایی تیره‌ای به اسم تیره‌میش (تؤره‌میش) وجود دارد. از همین ریشه است نام خانواده‌گی ترامیشلو در ایران. نام تؤره‌میش را می‌توان به دو صورت ریشه‌یابی کرد: ١-به معنی آفریده شده و تولد یافته، مخلوق و مولود از مصدر تؤره‌مه‌ک به معنی آفریده و تولید و پدیدار شدن و ظهور کردن. (در زبان سومری کلمه‌ای به شکل «آقا» به معنی تؤره‌میش وجود دارد. در حالیکه آقا در تورکی به معنی سرور است. از طرف دیگر کلمه‌ی میش در زبان سومری، مانند بیلگه‌میش، به معنی قهرمان است، در حالی که در تورکی میش پسوند زمان نقلی است). ٢-نامی مرکب از کلمه‌ی تؤره به علاوه‌ی پسوند -میش، به معنی آن که دارای مقام عالی شده است. مانند نام به‌گ‌میش در آناتولی مرکب از به‌گ + میش. تؤره، تؤرؤ: اصل، تبار، سلاله؛ خان‌زاده؛ امیرزاده؛ شاه‌زاده. اولاد پادشاهان، فرزندان شاهان، از تبار خان، شخص منسوب به طبقه‌ی بالا و اشراف، اصیل، عالی‌رتبه، مامور دولت، عالی‌جناب، بوروکرات، بوروکرات عالی‌رتبه، حاکم، بیگ و خان. مجازاً کسی که سخت پای‌بند و علاقه‌مند به مقررات و تشریفات اداری است، عنوانی احترام‌آمیز که بعد از اسم مردان می‌آید؛ مانند علی‌خان تؤره، ایرمراد تؤره، ...^[53].

تورموش – دورموشDURMUŞ : بسیار رایج در میان تورک‌ها و تورک‌ایلی^[54]. نام تورموش – دورموش ١-یا یک اسم تابو مانند دورسون و ... برای دور کردن چشم بد از مصدر دورماق – ایستادن است (تورموش: کودکی که از گزند ارواح خبیثه زنده و باقی ماند)، ٢-و یا محرف تورمیش در لهجه‌های قیپچاقی – تاتاری به معنای حیات و زنده‌گی است. نهایتاً آن که اگر این نام در نسخه‌های خطی دیگر به صورت توزمیش (توزه‌میش) نوشته شده باشد، در آن صورت به معنی ایجاد کننده‌ی نظم و سازمان دهنده، موجود در نام‌های تاریخی ایل توزه‌میش و ... و هم‌ریشه با نام‌های توزون و ... خواهد بود.

ذوالفقار: کلمه‌ی عربی ذوالفقار به معنی دارای دو فقار و یا فقره، نام شمشیر خلیفه‌ی چهارم راشدین علی است. ذوالفقار و کلب‌علی از معدود نام‌های غیر تورکی در لیست طرزی افشار و منعکس کننده‌ی باورهای تورکمان‌های علوی - غلات شیعی تورک هستند.

ذوالقدر؟-تولقادارTULQADAR : اگر در نسخه‌های خطی دیگر این کلمه با املای ذوالقدر نوشته شده باشد، در آن صورت آن را می‌باید جای‌گزین عربی کلمه‌ی «تولقاتای – دولقادای - دولقادار» موغولی- تورکی به ‌معنی دارای کلاه‌خوُد جنگی قبول کرد. زیرا اسم عربی ذوالقدر در نام اشخاص و طائفه‌ی تورکمان ذوالقدر، در اصل اسم تورکی - موغولی دولقادای - تولقادار است که اسم ذوالقدر به ‌سبب شباهت به آن و طی روند به‌نزه‌ر قوندارما (جعل مشابه)، جای‌گزین آن شده ‌است: تولقاتای - دولقادای ← تولقادار ← دولقادیر ← دول‌قدیر ← ‌ذوالقدر، ...^[55]. تولقادار مرکب از تولقا به‌ معنی کلاه‌خوُد (ریشه‌ی موغولی: توُقوُلقان ← دوُغوُلغا ← دوُوُلقا ← توُلقا) و پسوند «–تای»، «-دای»، «-دار» موغولی به‌ معنی دارایِ و صاحبِ است. در بعضی از متون قدیمی کلمه‌ی تورک هم به معنی کلاهخود آمده که بی ربط با نام قومی تورک بوده، بلکه محرف تولقا است: تولقا ← تورقا ← تورق ← تورک.

چاوقینÇAVQIN  (چاوغون): ١-بارانی تند که به همراه برف و باد شدید و توفان به‌بارد، به تورکی تیپی. فورم‌های دیگر چاوون، چیوقین، چووقون، چیپقین، شیوقین، شیپقین، ..... از همین ریشه است چاوورقون به معنی باران ناگهانی و غیر منتظره. معانی دیگر چاوقین: ٢-ماری که به سرعت و ظرافت حرکت می‌کند. ٣-شاهین و یا بچه‌ی شاهین که به شکار عادت داده نه‌شده است. ٤- شخصی متلون‌الحال که حالش در هر لحظه فرق می‌کند.

چؤرکه‌ن به‌ک ÇÖRKEN BEK (چرکن بك): در بحر طویل نامی به صورت «چرکن بك» با املای متفاوت از «چرکین» در شعر وجود دارد. این نام، اگر واقعاً اسمی غیر از چرکین باشد ممکن است به چند شکل خوانده و معنی شود: ١- چؤرکه‌ن- چؤرگه‌ن در تورکی (چاغاتای) به معنی شعله‌ور شونده و سوزنده، از مصدر چؤرگه‌مه‌ک به معنی مشتعل شدن، آتش گرفتن، سوختن، شعله‌ور شدن در آتش^[56] ٢- چؤرکه‌ن، چؤرگه‌ن، چۆرگه‌ن، چؤرکه، جۆرگه، چۆرگه: نوعی اوردک^[57] ٣- چؤرگه‌ن، چۆرگه، چؤرگه: متکاثف و غلیظ و متراکم شدن، ظاهراً با اضافه شدن یک حرف ر میانی مرتبط با چؤکمه‌ک و چؤکه‌له‌ک (مانند تبدیل به‌ک به به‌رک با اضافه شدن حرف ر میانی) ٤- چؤرگون: نام غذایی (مانند مانتی؟) در میان تاتارهای شبه جزیره‌ی کریمه^[58] ٥- چوْرگوُن اسم دره و روستایی در شبه جزیره‌ی کریمه که بعضی محققین آن را مرتبط با نام‌های اقوام تورکیک- آلتاییک قدیم جورگون – جورکون^[59] که به صورت‌های گوناگون تونگوسی، موغولی و تورکیک ریشه‌یابی شده‌اند دانسته‌اند^[60]. ٦- چؤرمه‌ک -چورماق: برای مدتی نامحدود امانت گرفتن، ربودن، سرقت کردن^[61]. ٧- نهایتاً ممکن است چرکن املای نادرست کلمه‌ی چرکس باشد. در این صورت معنی آن چنین است: الف)- از قوم قفقازی چرکس، چرکز، مجازا به معنی شخص فوق‌العاده خوش تیپ و زیبا ب)- عقاب (در زبان اوستین)، ج)- فرمانده‌ی اوردو، محرف- مخفف چئریک آغاسی.

چیرکینÇİRKİN  (چرکین): نام یکی از موسسین دولت قیزیل‌باشیه به صورت چرکین قاسار (خاسار موغولی، محرف آن در تورکی ما: قاجار) تکه‌لو ثبت شده است. («دیو سولطان، چرکین حسن تکلو را که یکی از امرا بود، جهت ضبط و یساق، بنا بر جریمه‌ای که از او ظاهر شده بود، کشت»). بنا به دوئرفئر و فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی^[62] ریشه‌ی کلمه‌ی چیرکین به معنی زشت در فارسی، کلمه‌ی تورکی چیرک است. به نظر من کلمه‌ی تورکی چیرک مرتبط با کلمه‌ی تورکی ایرین، در تورکی قدیم ییرین^[63] به معنی چرک، هر دو از مصدر تورکی ایریمه‌ک – ییریمه‌ک به معنی چرک کردن، پوسیدن است^[64]: ایری (+ ن ←  ایرین) ← ییری (بنا به قاعده‌ی اضافه شدن حرف ی به اول کلمات آغاز شونده با ای. مانند تبدیل ایل به ییل به معنی سال در بسیاری از لهجه‌های تورکی و زبان‌های تورکیک) ← چیری (+ک ←  چیریک ← چیرک، بنا به قاعده‌ی تبدیل حروف ی و ج-چ به یک‌دیگر، مانند تبدیل ییل به جیل به معنی سال). اضافه شدن حرف ی به اول کلمات آغاز شونده با ای در بسیاری از لهجه‌های تورکی و زبان‌های تورکیک، و تبدیل ی به ج-چ به در اغلب زبان‌های قیپچاقی دیده می‌شود. با این وصف منشاء کلمه‌ی تورکی چیرک محتملاً یکی از لهجه‌های قیپچاقی زبان تورکی در تورکستان (آسیای میانه) است. در زبان تورکی از کلمه‌ی چیرک، با اضافه شدن پسوند اسم‌ساز ن کلمات چیرکین- شیرکین، شیرکیم ساخته شده‌اند که برای ابراز نارضایتی، و نیز یک کلمه‌ی دشنام استفاده می‌شوند: چیری + ک ← چیریک + ن ← چیریکین ← چیرکین (مانند ایل + ک ← ایلک + ین ← ایلکین). چیرکین به عنوان نام شخص در مقوله‌ی نام‌های تابو است. (کلمه‌ی تورکی چیرک از مصدر ییریمه‌ک – چیریمه‌ک، غیر از کلمه‌ی تورکی چوروک از مصدر چورومه‌ک به معنی پوسیده، چرک، خاک، خراب، زنگ زده، بی ارزش است. اگر چه هر دو کلمه‌ی تورکی چیرک و چوروک با پسوند اسم‌ساز از فعل – یک ساخته شده و هر دو نیز به زبان فارسی به ترتیب در اشکال چرک و چروک داخل شده‌اند).

حاضرات‌قولو: (حاصراتقلی - حاضراتقلی): به معنی خادم و عبد حضرت. در این اسم کلمه‌ی حضرت عربی به صورت حاضرات نوشته شده (مانند ماراش به جای مرعش در همین شعر، و تلفظ‌های تورکمانان آناتولی) که نشان از متاثر نه‌شدن لهجه‌ی تورکان افشاری از تلفظ‌های فارسی-عربی در قرن هفده دارد. حضرت‌قلی به عنوان اسم شخص و اسم مکان در میان تورکان وجود دارد. مانند روستای قشلاق حضرت‌قلی در اردبیل.

خانXAN : نام و عنوانی تورکیک - آلتائیک. برخی خان را برگرفته از نام یک خاندان امپراتوری چینی، عده‌ای فورم فشرده‌شده‌ی خاقان و اغلب کلمه‌ای تورکی دانسته‌اند. احتمالاً از ریشه‌ی قا-خا که در کلمات خاقان، قاآن، خاتین (خاتون= خا+تون پسوند تاثنیت موغولی) و شاید قانگ-قانق (در تورکی قدیم نسب، پدر) هم دیده می‌شود. تلفظ اولیه‌ی این عنوان در زبان موغولی، خآن و «خاد» جمع موغولی آن است. کلمه‌ی تورکی «خانیم» (خانم)، فورم مونث خان است. در آغاز عنوان، رتبه و منصبی رسمی مترادف قاغان، قآغان، قاقان، قایان، قاآن (جغتائی، موغولی میانه) و خاقان (فورم عربی شده‌ی آن) به معنی فرمان‌روا، حاکم، ملک، امپراتور، شاه، پادشاه، شاه شاهان، شاهنشاه، صدر دولت،.... بعدها به رتبه‌ای پائین‌تر از خاقان تبدیل شد و معانی‌ای چون شاه‌زاده، بزرگ، محترم، سرکرده، سلطان، ارباب، بزرگ‌زاده، .... نیز کسب کرد و عنوانی افتخاری برای اعیان و اشراف و رجال و بزرگان شد. در دوره‌ی قاجاری اهل شمشیر، اعیان و افرادی که خدمتی به حکومت می‌کردند، ملقب به لقب خان می‌شدند که نشان نجابت و تشخص بود (مورد جمشید خان افشار اورمویی مجدالسلطنه). عنوان خان، در نام چندین دولت و امپراتوری تورک و موغول (قاراخان‌لی، ایل‌خان‌لی، خانات موغول، ...) دیده می‌شود. دوره‌ای از تاریخ دولت‌مداری ملت تورک که در طی آن نواحی گوناگون سرزمین آزربایجان در شمال و جنوب ارس، توسط خان‌نشین‌های مستقل تورک متعدد اداره می‌شد، نیز با نام «تورک‌ایلی خان‌لیق‌لاری» (خانات تورک‌ایلی) شناخته می‌شود. کلمه‌ی خان در اسامی طوائف تورک و توپونیم‌های جوغرافیائی متعدد برگرفته از نام این‌ها در سرتاسر ایران و تورکی‌ایلی موجود است: بالا خانلو، قویجوق خان، خان کندی، خان آباد، خان چایی ..... عنوان خان اکنون در میان ملل تورک و از آن طریق بسیاری از ملل آسیا و مسلمان، نامی سلطنتی – دولتی نه‌بوده و صرفاً عنوانی افتخاری برای اعیان و اشراف و رجال و بزرگان است. این عنوان برای اشخاص از طبقات پائین و مخصوصاً قهرمانان مردمی من باب احترام هم به کار می‌رود (کاظیم ‌خان قوش‌چولو، ستار خان قاراجاداغ‌لی، ...). در زبان تورکی کلمه‌ی خان قبل از اسامی، صفت تحبیب و اعزاز (خان اوغلان، خان بابا)، و بعد از اسامی (قارا خان) به معنی رتبه و منصب است.

خه‌نجه‌رXENCER  (خنجر): در نام‌های خنجر و خه‌نجه‌ر به‌ک (خنجر بك). «یکی دیگر از شخصیت‌های خاندان بیگ‌دیلی شاملو که نامش در «تاریخ گیلان» آمده است، نام خنجر بیک بیگ‌دیلی شاملو می‌باشد، هنگامی که اسلان بیک من حیث الاستقلال در وزارت بیه پس اشتغال داشت». علی رغم ادعای ارتباط کلمه - نام خنجر با زبان‌های ایرانیک (خونگر، خانگارای سوغدی، ...)، کلمه‌ی خنجر قواره و فورم تورکی دارد و می تواند به صورت‌های آتی ریشه‌یابی شود:

١-مرتبط با و مخفف کلمه‌ی قینغیراق-قینقیراق kıngırak (← خینقیراق← خینقیر← خینجیر ← خینجه‌ر ← خه‌نجه‌ر) در تورکی باستان است. (تبدیل ق-ک تورکی عمومی به خ در برخی از لهجه‌ها و زبان‌های تورکیک، هم‌چنین در زبان‌های موغولی یک قاعده است؛ مانند تبدیل گؤک ← خوخ، قارا ← خارا، ... شاید هم تبدیل قسمت قیر به جیر تحت تاثیر وجود فعل جیرماق به معنی پاره کردن متحقق شده است). کلمه‌ی تورکی قینقیراق kıngırak در منابع چینی ١٠٢٢ سال قبل از میلاد مسیحی (بیش از سه هزار سال پیش) به معنی شمشیر لوکس ذکر شده، و به همین سبب چین‌شناسانی مانند فردریک هیرث این کلمه را قدیمی‌ترین کلمه‌ی تورکی ثبت شده در تاریخ دانسته اند^[65]. بنا به ولیدی ذکی توغان این کلمه مرتبط با کینگیرلیک kingirlik به معنی چاقو و کارد دارای دو لبه که امروز هم به کار می‌رود است^[66]. تلفظ این کلمه در چینی قدیم کینگ‌لاق king-lak و در چینی مودرن کینگ‌لو king-lu است. فورم king-lu در یک عهدنامه‌ی چینی از سال ٤٧ قبل از میلاد عقد شده بین امپراتور چین و حاکم هسیونگ‌نوها (اجداد هون‌ها)، به معنی شمشیر آیینی هسیونگ‌نوها ذکر شده است. این کلمه در زبان تئلئوت در فورم قینقیراق kıngırak و به معنی چاقوی دو لبه، و در تورکی تورکستان شرقی (اویغوری مودرن) در فورم قینقراق kıngrak به معنی چاقو با لبه‌ی پهن وجود دارد. در دیوان لغات الترک محمود کاشغری هم کلمه‌ی قینقراق kıngrak به معنی چاقوی بزرگی مانند ساتور که برای بریدن گوشت و خمیر استفاده می‌شود آمده است. بنا به کلاوسن و طلعت تکین، این کلمه هم‌ریشه با کلمه ی قینقیر kıngır به معنی خمیده و انحنادار و در نتیجه معنی اولیه‌ی آن چاقو و یا شمشیر لبه پهن و خمیده است^[67]. بنا به بعضی محققین دیگر کینگلاقking-lak  و یا کینلو king-lu به معنی غلاف بلند و نازکی که شمشیر، خنجر، چاقو یا سایر سلاح‌های لبه‌دار را در خود جای می‌دهد و معمولاً به کمربند وصل می‌شود بود که بعدها به کینگراق kıngrak، قینقیرلیق kıngırlık، کینگیرلیک kingirlik متحول و معنی خنجر کوتاه انحنادار را کسب کرده است^[68].

٢- کلمه‌‌ی خنجر-خه‌نجه‌ر- خانجار محرف سَنْجَر– سه‌‌نجه‌ر - سانجار و یا واریانت آن در یکی از زبان‌های تورکیک شمالی است. تبدیل حروف «س-ش» تورکی عمومی به حروف «خ-ق» که در بسیاری از زبان‌ها و لهجه‌های تورکیک دیده می‌شود در زبان باشقورتی که ادامه‌ی تورکی بولغاری باستان است قاعده‌ای عمومی می‌باشد. مانند تبدیل قارساق ← قارخاق، ساری ← خاری، سه‌کیز ← هیگه‌ز، سه‌میز ← خیمه‌ز، سه‌ن ← هین، سوت ← خؤت، سامان ← خامان، ... تورکی عمومی در تورکی باشقورتی. تبدیل س ← خ در برخی از لهجه‌های تورکی (اوغوز غربی) هم وجود دارد. مانند تبدیل سه‌ن (تو) ← خه‌ن-هه‌ن، سیزی ← خیزی در لهجه‌های تورکی در آناتولی شمال شرقی، .... این تبدیل در دیگر زبان‌های آلتاییک مانند تونقوسی و موغولی هم وجود دارد. مانند تبدیل معادل «سایین» تورکی سایخان، ساین، سئن (داگورجا)، سن (اوردوس‌جا)؛ سائن (خالخاجا) به هائن (بوریات‌جانین خوری لهجه‌سی)؛ هنگ (بوریات‌جانین آلارجا لهجه‌سی)؛ هائنگ (بوریات‌جا)، ... ویا تبدیل «قام» به «شامان» در زبان‌های تونگوزی طبق قاعده‌ی «ق» تورکی باستان ← «چ-تس» موغولی ← «س-ش» تونقوزی^[69].

٣-خنجر از مصدر خینجماق به معنی زدن ضربه، به علاوه‌ی –ار حاصل شده است. خینج + ار. مصدر خینقماق-قینقماق در تورکی به معنی قصاص گرفتن، خین-قین به معنی مجازات و جزا، خینج-قینج به معنی کین و نفرت، قینیلماق-خینیلماق به معنی قصاص شدن، خینیلیش-قینیلیش به معنی مجازات قصاص و ... است.

داش‌‌ده‌میرDAŞDEMİR  (داشدامور، داشدمور): در متون قدیمی تاش‌تیمور. مرکب از داش-تاش به معنی سنگ و کلمه‌ی تورکی - موغولی – آلتائیک ده‌میر (تمور، ته‌مور، تیمور، در موغولی تمور، تؤمر) به معنی آهن، شخص نیرومند چون آهن، سمبول شکست‌ناپذیری و سلامت. از همین ریشه است نام‌های تاریخی بک تمور-به‌ک ته‌مور، ایسن تمور-اه‌سه‌ن ته‌مور، قوت‌لوق تمور، قان تمور، نام‌های موغولی تموچین – ته‌موچین، تموگه – ته‌موگه، تمودر – ته‌موده‌ر، تمولون – ته‌مولون، .....؛ و نام دولت موغول – تاتار - تورک «تیموری - تیمورلو» (گورکانی – کوره‌که‌ن) تاسیس‌شده توسط نویان تیمور کوره‌که‌ن (امیر تیمور گورکان). در میان قاشقایی‌ها تیره‌ای به اسم داش‌دَمِرلو وجود دارد. «در زمان ابوسعید بهادر خان ایل‌خان، امیر چوپان سولدوز در نزد وی محبوبیت یافت. چنان که سلطان ابوسعید اداره‌ی مملکت را به او سپرده بوده و پسرش امیر تیمورتاش به منسب حکومتی بلاد روم منسوب گردید. بعد از درگذشت ابوسعید در سال ۷۳۸ ه.ق امیر شیخ حسن کوچک پسر امیر تیمورتاش سلسله‌ی چوپانیان را تاسیس نمود. در این دوره اورمیه، سولدوز به عنوان سرزمین اصلی چوپانیان در دست امرای چوپانی بود»

داشقینDAŞQIN  (داشقون): به معنی سر رونده و خروشان، بیرون زده، از مصدر داشماق به همین معانی. در نام تاشقون پاشا. هم‌ریشه با کلمات دیش و دیشرا و .... (بیرون، خارج).

ده‌نیزDENİZ  (دنگز): معادل چینگیز موغولی، در تورکی امروزی ده‌نیز. به معنی دریا. از مصدر ته‌نگریمه‌ک (تلو تلو خوردن) به علاوه‌ی پسوند -یز. ده‌نگیز خان نام یکی از شش فرزند اوغوزخان نیای اساطیری تورکان است. در سمبولیزم سیاسی تورکان باستان، مطلق حاکمیت با صفت «ده‌نیز - ته‌نگیز» (دریا، در نام چینگیز خان)، حاکمیت جهانی با صفت «دالای – تالوی» (اقیانوس)، و حاکمیت محلی با صفت «گؤل – کول» (دریاچه، در نام‌های کول تکین و ...) بیان شده است. خاقان‌های تورک و موغول اعتقاد داشتند که آن‌ها را خدا برگزیده و بدان‌ها مأموریت داده است سراسر جهان ‌را مسخر سازند^[70].

ده‌وهDEVE  (دیوه): ١-به معنی شتر. در زبان‌های تورکیک: ته‌به، تیبه (خاقاس)، ته‌وه‌ی، تویؤ (قازاق)، تویه (قاراقالپاق، قازاق)، دؤیه (تاتار، باشقورت)، دویه (تورکمن)، تویا (اوزبیک)، تیبه (تووا)، ... در موغولی ته‌مه‌گه(ن)، ته‌مه‌(ن). در نام‌های تاریخی ده‌وه بیگ، ده‌وه اوغلو، ده‌وه‌جی، ده‌وه‌لی، ... نام بعضی از شخصیت‌های تاریخی تورک که در منابع تاریخی به شکل دیو نوشته شده، در اصل همین‌ دیوه –ده‌وه است، مانند دیو سلطان روم‌لو. ٢-شاید فورمی از عنوان قدیمی تورکی دیب به معنی مقام و صاحب تخت، محرف دوپ-توپ تورکی قدیم  به معنی اصل و بیخ و بن و ... (نگاه کنید به دوندار). عنوان دیب در نام ترکیبی «دیب یابغو» که در اوغوزنامه‌ی رشیدالدین ذکر شده هم وجود دارد (یابغو-یاوغوی: از مصدر یاپماق، به معنی کننده، مجری، مجازاً رئیس جمهور و مردم). در صورت صحت این ریشه‌شناسی، فورم دیوه – دیبه را می‌باید یک عنوان تورکی متاخر و علی‌حده قبول کرد (مانند عنوان پاشا – باشا ساخته شده از باش + ا، به معنی سرکرده). ٣-در زبان هندی کلمه‌ای به صورت دیوا به معنی خدا و پادشاه وجود دارد. زکی ولیدی توغان احتمال داده که عنوان تورکی دیب یابغو مانند عنوان «شاد» در داستان اوغوز، ماخوذ از این کلمه‌ی هندی (دیوا) است (اوغوز دستانی؛ ٧ آ).

دوراق به‌کDURAK BEK  (دوراق بك): مانند دوراق خلیفه، توراق بیگ از اجداد عوثمان‌لی‌ها، توراخ خان، ... ١-نام‌های دوراق، دورسون، دورموش، دوردو، دوران، دورا، دور بای،.... به معنی آن که در حیات باقی می‌ماند است. این‌گونه نام‌ها را والدینی که کودکانشان در مدتی کوتاه می‌مردند، با اومید و آرزوی زنده و در حیات ماندن نوزاد جدید به او می‌دادند. ٢-محل اسکان، مسکن، موقع، موضع، ایستگاه ٣-شیر غلیظ، ....  

دوزه‌لی (دوزالیDÜZALI ): نام دوزالی در جنوب شرقی آناتولی رایج است. این نام ممکن است ترکیب یکی از بن‌های دۆز و یا دؤز؛ به علاوه‌ی آلی به معنی اولِ، نخستینِ، پیشی گیرنده، .... (آل به معنی پیش و اوّل^[71]، هم‌ریشه با آلین به معنی پیشانی + ی حرف اضافه) باشد: ١- مرکب از دۆز-تۆز به معنی درست، صادق، درستی، راستی، حقیقت، ریشه، اصلیت، قاعده، اصل؛ جمعاً به معنی سرور صادقین، سالار صدیقین. مشابه نام‌های تۆزۆن و تۆزاوْل که از همین بن ساخته شده‌اند^[72]. ٢- مرکب از «تۆز» بن مصدر دوزمه‌ک -توزمه‌ک به معنی نظم و نظام دادن، مرتب و به سامان کردن، به‌سازی و به‌تر کردن و آراستن. مشابه نام‌های تۆزه‌ر، تۆزلوک، تۆزموش که از همین مصدر ساخته شده‌اند. اصطلاحات به‌زه‌ک دوزه‌ک (زینت دادن و آراستن) و کلمات توزه (علم و مسلک حقوق)، توزه‌ل (حقوقی) نیز از همین ریشه‌اند. ٣- از مصدر دؤزمه‌ک به معنی تحمل کردن، قات‌لانماق. مشابه نام تؤزه‌ر به معنی آن که در مقابل ناملایمات می‌ایستد، سختی را تحمل می‌کند، مقاومت می‌کند^[73].....

تورالی TURALI: به نام تورالی و تورالی‌لی در میان تیره‌ها و طوائف تورک در تورکیه و بالکان بسیار برخورد می‌شود. از جمله در میان افشارهای ناحیه‌ی ماراش اوبایی به اسم تورالی حاجی‌لی وجود دارد. در صورتی که دوزالی املای نادرست اسم دورالی - تورالی باشد، این نام را می‌توان به صورت‌های آتی ریشه‌یابی کرد: ١-تورالی مخفف و فورم غربی تورالیق در تورکی شرقی به معنی اشراف‌زاده‌ و بیگ‌زاده‌. این اسم از کلمه‌ی تؤره، تؤرؤ به معنی اصل، تبار، سلاله؛ خان‌زاده؛ امیرزاده؛ شاه‌زاده؛ اولاد پادشاهان، فرزندان شاهان، از تبار خان، شخص منسوب به طبقه‌ی بالا و اشراف، اصیل، شخص عالی‌رتبه، مامور دولت، عالی‌جناب، بوروکرات، بوروکرات عالی‌رتبه، حاکم، بیگ و خان؛ مجازا کسی که سخت پای‌بند و علاقه‌مند به مقررات و تشریفات اداری است، عنوانی احترام‌آمیز که بعد از اسم مردان می‌آید مانند علیخان تؤره، ایرمراد تؤره، .... ساخته شده است. فورم اصلی تؤره – تورا در این معنی قوره - قورا، از ریشه‌ی «قور» - قوُر:رتبه، طبقه‌ی اعیان و اشراف، بایارلار و بویوک‌له‌ر، به‌ی‌له‌ر و شهرین بؤیوک‌له‌ری است. از همین ریشه است کلمه‌ی «قوُرداش» به معنی هم‌ردیف و هم‌رتبه در مقام، منصب، رتبه، سلسله مراتب، ... در اصل قور + دا + ائش^[74].٢- توْرا: سپرهایی برای محافظت عساکر و به اندازه‌ی بدن آن‌ها که با زنجیر و قلاب به هم وصل شده‌اند، تحکیمات برای مخفی شدن از دشمن. احتمالاً محرف «تولقا»ی موغولی. بنابراین تورالی به معنی دارای سپر و محافظت شده و مترادف قالخان‌لی تورکی است. این نام در داستان‌های ده‌ده قورقوت در ترکیب قان تورالی هم وجود دارد (قان تورالی تورکی معادل قان تولقا در موغولی است. قان به معنی سپر. نام‌های دیگر ساخته شده با قان به معنی سپر: قان دمیر، قان بولاد که به صورت جانبلاط به عربی داخل شده است، ....). ٣- تؤره، تؤرو: عرف و عادات، آداب و رسوم، قانون، یاسای چنگیزی، نظام، توزوک، قاعده، حکم، اخلاق شایسته و آئین، مدیریت، حاکمیت، دولت، جشن و ضیافت. بنابراین تورالی- تورَلی- تؤره‌لی به معنی دارای عرف و آئین و اخلاق شایسته است. این اسم در آسیای میانه (تورکمنستان، کازاخیستان) بسیار رایج است. ٤- توُرا: خانه، قلعه، شهر، قصبه. ٥-توُرا، توْرا: سقفی که ‌با انداختن چوب بر دیوارها حاصل می‌شود، تخته‌ای که برای محافظت دیوار با آن پوشانیده می‌شود. ٦-تؤر: به‌ترین قسمت یک خانه، گوشه‌ی اعیانی یک خانه، گوشه و نبش خانه. ٧-تورا: ده‌ری‌ده‌ن و یا ایپ‌ده‌ن یاپیلمیش قام‌چی، شلاقی از پوست چرم و یا طناب^[75].

دوندارDÜNDAR  (دندار): نامی به معنی عساکر مراقب عقب (اه‌سکی اوردو دوزه‌نی‌نده آرت‌چی بیرلیکEski ordu düzeninde artçı birlik, defender rearguard, arkayı gözeten, koruyan asker,)، بسیار رایج در قلم‌روی عوثمان‌لی. دوُندار، دۆمدار، دوْندار، دوُنداز، توُندار، توُنداز، دیندار، .... معمولاً این نام را مرکب از دم (دُمب، دُم، دنب، دمبک، دنبه، دنباله، ...) و دار فارسی، و یا دمدار فارسی دانسته‌اند. اما بعید است تورکان قدیم اسم واحدی نظامی را با استفاده از کلمه‌ای که در زبان فارسی چندان جدی و محترمانه شمرده نه‌می‌شود، و در میان تورکان و موغولان ناشناخته است، آن هم به طرزی غیر معمول در ساختن کلمات نظامی تورک و موغول به‌سازند. به نظر می‌رسد دوندار کلمه‌ای تورکی – موغولی، مرکب از دۆنdün  به معنی به معنی قسمت پشت و عقب و آخر و پایان یک چیز، به علاوه‌ی پسوند موغولی اسم‌ساز از اسم دیر-دار (دور-ده‌ر، جار-جه‌ر^[76]، تای-ته‌ی، ... کلمات یسوده‌ر، نگوده‌ر، تموده‌ر، مونقولدور، هم‌چنین بایان‌جار، اؤگ‌‌ته‌ی، چاوولدور، ... با کومک آن ساخته شده‌اند) است. قسمت دۆنdün  در این کلمه محرف تۆبtüb  در تورکی قدیم به معنی ته هر چیز، اصل و ریشه و بن و بیخ، کؤک، ته‌مه‌ل؛ عقب، پشت، نهایت و پایان و آخر و دورترین قسمت یک چیز .... است^[77]: تۆبtüb  ← دۆبdüb  ← دۆمdüm  ← دۆنdün  (تبدیل ب ← م: مانند تبدیل بین ← مین (هزار)، به‌ن ← مه‌ن (من). تبدیل م ← ن: مانند قونشو ← قومشو، ....). کلمه‌ی توب تورکی قدیم دارای فورم دیب هم بود (موجود در عنوان دیب یابغو. نگاه کنید به اسم دیوه-ده‌وه) و امروز به شکل دیب تلفظ می‌شود.

دوُیمازDUYMAZ  (دویمز): آن که احساس و نیاز نه‌دارد؛ بی غم، بی فکر، بی قید؛ شخص ناشنوا. از همین مصدر اسامی شخص دۆیسه‌ک، دۆیسه و ... به معنی حس کننده، محتاج (feeling, need)؛ و نام دویموش که متضاد دویماز است ساخته شده است. در قرن ١٦ دویموش اوغلو نام اوبایی از افشارها در آناتولی جنوبی و شمال سوریه بود.

دوْیمازDOYMAZ : اگر کلمه‌ی دویمز به صورت دوْیماز خوانده شود، در آن صورت به معنی آن که سیر نه‌می‌شود، طماع و حریص خواهد بود. از این ریشه است توْیقارماق (سیر کردن، غذا خورانیدن). ظاهراً نام طایفه‌ی تورک دویوران در ایران نیز از همین ریشه است که در راستای فارس‌سازی به دوه یاران، دوران، دوران نژاد، ... عوض می‌شود. (تویوران هم‌چنین نام یکی از اوباهای سیس افشار در آناتولی جنوبی بود). در صورت صحت قرائت دویماز، این نام یک اسم تابو خواهد بود.

 صفر: ١-صفر مانند رمضان و شعبان و ... از ماه‌های عربی-اسلامی است و به دلایل مذهبی به عنوان نام شخص استفاده می‌شد. اما مانند بسیاری از دیگر نام‌های عربی و فارسی، در شیوع این نام هم وجود یک نام مشابه تورکی – آلتاییک قبلی در میان تورکان موثر بوده است. مانند تاثیر نام ایمره در انتخاب نام امیر در میان تورکان تازه مسلمان. در این مورد اسم تورکی مذکور ساپار، فورم‌ دیگر سابار است (در زیر). ٢-ممکن است این نام نگارش اشتباه نام پرنده‌ی سونقور باشد که در برخی منابع قدیمی مخصوصاً عربی به صورت صقر نوشته می‌شد.

ساپارSAPAR :ساپار از مصدر ساپماق-سابماق-ساوماق؛ به معنی مدافعه کردن، جنگیدن، با گرز ضربه زدن، هم‌ریشه با ساپان به معنی فلاخن است. از همین ریشه است نام طائفه‌ی تورک سپانلو-ساپان‌لی، و احتمالاً نام طائفه‌ی باستانی تورک سابار (سوبار، سووار).

ساتیلمیشSATILMIŞ  (ساٮلمش-ساتلمش): ساتالمیش، ساتلمیش، ستلمیش، ستلمش، ساتولمیش ... طبق باورها و رسومات تورک، والدینی که کودکانشان پی در پی فوت می‌کردند و یا دارای فرزند نه‌می‌شدند، برای زنده ماندن نوزاد بعدی، او را به یک اولیاء و شخصی محبوب و مورد احترام جامعه که خدا وی را دوست می‌داشت به امانت می‌سپردند و یا نظر کرده‌ و نذر یک اوجاق و مقبره‌ی یک قدیس می‌ساختند، فرزند خود را خادم و وقف آن قدیس و یا اوجاق می‌کردند. به عبارت دیگر خدمتش را به آن‌ها می‌بخشیدند و عطا می‌کردند و می‌فروختند تا در مقابل به و به حرمت آن‌ها فرزند از گزند ارواح خبیثه و مرگ مصون به‌ماند. این عمل ساتماق و این‌گونه کودکان ساتیلمیش (مذکر)؛ ساتی (مونث)، ساتیق، ساتیش، ... نامیده می‌شد. ساتیلمیش یک نام محافظ محبوب و بسیار رایج بود. ساتیلمیش غزنوی، ساتیلمیش بیگ از امرای قازغان سردار اولوس چاغاتای، ساتیلمیش از ایل قیپچاق در اطراف اردبیل که به جدال با شیخ صدرالدین موسی فرزند ارشد شیخ صفی‌الدین پرداخت، ساتیلمیش از امرای امیر قارایوسوف تورکمان قاراقویون‌لو، و ...

سارّیSARI  (ساری): در نام «قره ساری» در شعر. ١-قارا ساری به معنی شاهین سیاه نام پرنده‌ای شکاری با نام عمومی آتماجا در زبان تورکی است. تلفظ و فورم‌های دیگر آن: ساری‌چا (جغتایی، تاتاری)؛ سار (قیپچاقی میانه، تورکمانی در ایران و آزربایجان، اؤزبیکی، قیرقیزی، ساری اویغور، خاقاسی، یاقوتی)؛ ساری (قیرقیزی، تووا)؛ خار (باشقورتی)، سا(ر) (اویغوری، جغتایی)، سارت (یاقوتی). از همین ریشه‌اند سار در موغولی به معنی پرنده‌‌ی درنده و وحشی، سای در زبان کوره‌ای به معنی پرنده، ٢-ساریغ قوش در چاغاتایی به معنی نوعی جغد. این نام تورکی در منابع تاجیکی-دری به صورت‌های سار، سارو، سارج، سارچه، سارک، سارنگ (سارینج: ساریمسی)، ساروک، ساری، شار، شارک، شارو، صاری و ... ثبت شده است.

ساروقSARUQ : سارق، سارِق، سارُق، ساریق، ساریغ، سارخ، سارغ، ساروغ و فورم مخفف آن ساری-سارو با حذف غ انتهایی؛ در موغولی سیرا (sira). به معانی: ١- زرد، زردرنگ، زردچهره، زردمو، بلوند، ... ٢- غیر معمول، متفاوت، جالب توجه، آن که دقت‌ها را بر انگیزد. ٣-نام جد بزرگ طوائفی از تورکمن‌ها و قیرقیزها و  .... ساروق -سارو به عنوان صفت و لقب، قسمت اول یک اسم مرکب (مزید مقدم - پیشاوند اسامی رجال) را تشکیل می‌دهد. مانند نام‌های اشخاص تاریخی ساریق، ساریق چیر، ساریق خان، ساریق آتاکه؛ ساری قاپلان، ساری آسلان، ساری باتو، ساری بیگ، ساری خان، ساری قایا، ساری لاچین، ساری پیره-بوره (از فرماندهان شاه اسماعیل اول. بوره-پوره همان بؤری باستان به معنی گرگ است)، ساری سالتوق – سالجوق - سلجوق، ساری باش تارخان، ساری بوغا، ساری چوپان، ساری قیلماش-قولباش، ساری اویقور، ساری خوجا - خواجه، ساری تقی (وزیر اعظم شاه صفی و شاه عباس حقیر)، ساری علی، .... فعل سارارماق و سارالماق در لهجه‌های تورکمانی به معنی زرد رنگ شدن است. (کلمه‌ی عربی نامربوط ساری به معنی شناخته شده، معلوم، مشهور، قیمت‌دار، اصیل است)^[78].

ساوآلانSAVALAN  (ساولان): سَبَلان، نام قله‌ و کوهی واقع در استان اردبیل تورک‌ایلی با ۵۶۱۰ متر ارتفاع. کوهستان ساوالان دارای ۳ قله‌ی سولطان ساوالان - سلطان سبلان (قله‌ی اصلی)، هه‌ره‌م داغی - حرم‌داغی (هه‌ره‌م در تورکی: دیوار کلفت، درب^[79])، و آقام‌داغی یا  کسرا است. در قله‌ی سولطان ساوالان، یک دریاچه‌ و در دامنه‌های آن ایستی‌سو بولاق‌لاری - ایلی‌سولار (چشمه‌های آب‌گرم) مانند سرعین – ساری عین (به معنی چشمه‌ی زرد) وجود دارد. در قلل ساوالان و سهند و الوند و دیگر کوه‌های تورک‌ایلی مزارات مقدس و زیارت‌گاه‌های متعددی وجود دارند. در میان کوه‌ها در تورک‌ایلی ساوالان به همراه سهند یکی از مقدس‌ترین کوه‌ها مخصوصاً در میان علویان تورک (قاراقویون‌لوها، بکتاشی‌ها، قیزیل‌باش‌ها، شاهسون‌ها، اهل حق‌ها، ....) و فرهنگ اسلام تورک، ایلات و دامنه‌نشینان ساوالان است. این گروه‌ها و عموم تورک‌های دارای اعتقادات و روایت‌های متعددی در قدسیت این کوه و بهشتی بودن آن هستند^[80]. در فصل بهار، کوه ساوالان و مناطق اطراف آن ییلاق عشایر ایل شاهسون از دشت مغان، اصلاً قیزیل‌باشان آناتولییایی بر مذهب تورک علوی (فرقه‌ی قیزیل‌باشی آن) است. نام ساوالان عموماً به عنوان اسمی تورکی قبول و ریشه‌یابی می‌شود: ١-ساو + آلان به معنی مهبط وحی. در این ریشه‌شناسی ساو و یا چاو به معنی خبر و ادعا و وحی و ... و آلان-آلانگ به معنی عرصه و میدان و زمین صاف و مسطح است (آلان – آلانگ شاید مرتبط با اولانگ موغولی به معنی چمن‌زار و .... است که در نام قونقور اولانگ سلطانیه-تورک‌ایلی هم دیده می‌شود). ٢-نام ساوالان در اوغوز دستانی به هم‌راه آلاداغ و آغدی بؤری در میان کوه‌هایی از آزربایجان که اوغوز خان در تابستان در آن‌جا می‌ماند ذکر شده است. بنا به زکی ولی توغان، این نام به معنی شاد شو و از ریشه‌ی سبلین اویغوری به معنی عیش و عشرت است (اوغوز دستانی ٢١٢ ب). ٣-ساوآلان مرکب از ساو تلفظ قیپچاقی ساغ به معنی ساغلام، سالم، با سلامت، تندرست، و آلان-آلانگ، جمعاً به معنی محوطه‌ی سلامتی و صحت (به سبب هوای تمیز و چشمه‌های آب گرم و ...) است. مانند نام شخصیت‌های تاریخی ساو تاش، قان ساو (قانصو)، ...

سیرا بندیSIRA BENDİ  (سره ‌بندی): سربند، سرابند، نام یک منطقه‌ی بزرگ کوهستانی در جنوبی‌ترین قسمت تورک‌ایلی در محل تلاقی استان مرکزی با استان‌های همدان و لورستان (پس از انقلاب تعدادی از روستاهای تورک‌نشین سربند در تقسیمات جوغرافیایی در محدوده‌ی استان لورستان قرار گرفتند). زبان مردم منطقه‌ی سربند، به جز چند ده، تماماً تورکی است. اسکان تورکان (آق بایات، قاراچورلو، ...) در این ناحیه از تورک‌ایلی پس از اسلام و قبل از ورود موغول‌ها متحقق شده است. تورک‌های این منطقه از تورک‌ایلی، به تورک‌های اوروم‌لو (اروملی) و یا رومی معروف هستند. دلیل این نام‌گذاری ارتباطات تباری این تورک‌ها با اورمو، و یا بعضی از خصوصیات لهجه‌ای زبانشان که مشابه لهجه‌های آناتولی است می‌باشد. مانند وجود کلمه‌ی سیجاق که خاص لهجه‌های آناتولی است در لهجه‌ی تورک‌های این منطقه به جای ایسسی – ایستی در دیگر مناطق به معنای گرم. سرابند از مهم‌ترین مناطق فرش‌بافی در استان مركزی است و ارزان‌ترین قالی‌ها موسوم به قالیچه‌های ساروق در این منطقه تولید می‌شود. سیرابندی اسمی مرکب است از سیرا + بند + ی (نسبت): ١-بخش اول نام سیرابند کلمه‌ی تورکی سیرا به معنی رشته و ردیف در زبان تورکی است. قسمت دوم بند به معنی راه تنگ و صعب‌العبور در کوه، دیواری که در جلوی آب  برای جمع‌آوری و بالا آمدن سطح آب و هدایت آب به پایین دست و آبیاری زمین‌های اطراف یا تشکیل آبشار یا جلوگیری از سیل می‌سازند، سد، بنداب است. قسمت سوم و یا بندی به معنی بندش، بندِ است. جمعاً سیرا بندی: رشته‌ و ردیف بندِ .... (مانند سیراداغی به معنی رشته کوهِ ....). کلمه‌ی بند در این معنی خود ممکن است مشتق از و یا محرف کلمه‌ی سومری «باد» – «به‌د» به معنی دیوار شهر، استحکامات دور شهر، حصار قلعه و ... باشد. ٢- در زبان‌های اوروپایی (sarabande, zarabanda) به معنای نوعی رقص ایجاد شده در قرن ١٦ در آمریکای لاتین با تاثیرات عربی است. این کلمه ممکن است دارای ریشه‌ی تورکی و یا فارسی و ... و یا مرتبط با کلمه‌ی دَستَبَند – دَسْتْبند به معنی به معنی نوعی رقص (دست یک‌دیگر را گرفتن و یا دست در کمر یک‌دیگر حلقه کردن و دائره‌وار رقصیدن) باشد. نام رقص دستبند شباهتی با نام بازی – رقص جمعی کودکانه‌ی تورکی «اه‌ل اه‌له دویمه ده‌له»، بسیار معروف در اورمو دارد^[81]. حتی ممکن است ساراباندا -سیرابند به عنوان اسم یک رقص ترجمه‌ی لفظی «اه‌ل اه‌له دویمه ده‌له» باشد (دویمه: گره زده، از مصدر دویمه‌ک. ده‌له: بسته، از مصدر تورکی ته‌له‌مه‌ک به معنی لخته شدن. جمعاً به معنی بند کردن دست‌ها به یک‌دیگر).

سهند: قله و رشته‌کوهی آتش‌فشانی در جنوب تبریز و شمال مراغه و هشترود در استان آزربایجان شرقی تورک‌ایلی با ۳۷۰۷ متر ارتفاع. در لهجه‌های تورکی منطقه این کوه «ساواند» نامیده می‌شود. مانند ساوالان در باره‌ی کوه سهند هم اعتقادات و روایاتی دائر بر تقدس آن مخصوصاً در میان علویان تورک (اهل حق، ...) وجود دارد. رسم سکه‌اندازی به حوض‌چه‌ی قله‌ی جام سهند و زیارت آن از طرف اهل حق و برخی از دامنه‌نشینان از جمله رسم‌های نسبتاً رایج است. در کوه سهند، سقاخانه‌ای است که در آن دو ظرف، یکی طلا و یکی نقره، وجود دارد. بنا به اعتقادات محلی هرکس آن‌ها را به دزدد، دوباره سر جای خودش برمی‌گردد. ..... در طول تاریخ کوه سهند هم مانند ساوالان یکی از منابع مهم الهام برای آشیق‌های تورک بوده است. آشیق‌ها – ایشیق‌ها اصلاً زمره‌ای از غلات تورک آناتولی بودند. ریشه و معنی نام سهند معلوم نیست. در منابع ایرانی، ادعا شده که نام سهند مرتبط با کلمات ایرانیک سهم (ترس، بیم، هراس. در کلمات سهمگین و سهمناک)، سهیت (عمارت عالی)، سهی (راست، در ترکیب سرو سهی)، سهن (تورفانی و پارتی: نمایان، آشکار، برجسته، ممتاز)، سهیک (ارزشمند، شایان، لایق)، فعل ساییدن، .... است. عده‌ای از موبدان زرتشتی هم این نام را با کوهی به نام «اَسْنْوَنْت»، و در پهلوی کوه «اَسْنْوَنْد» مکان آتشکده‌ی آذرگشسب در بُندَهِش، زامیادیَشت و زادسپَرَم واقع در آزربایجان مرتبط شمرده‌اند. اما این ادعاها بی اساس است و هیچ شاهدی بر یک‌سان ‌بودن کوه‌های سهند و اسنوند وجود نه‌دارد (عده‌ای کوه «اَسْنْوَنْد» را ساوالان و بعضی دیگر در نزدیکی سوغورلوق - تخت سلیمان دانسته‌اند). نام سهند به صورت کلمه‌ای آلتاییک هم ریشه‌یابی شده است. در سیستم‌های اعتقادی مردمی موغولی هم فرهنگ تقدیس کوه‌ها جایگاه برجسته‌ای دارد^[82]. در میتولوژی موغولی سه‌هه‌ن، سه‌هه‌گه‌ن، سه‌سه‌ن، ... رب النوع فرزانه‌گی، از ریشه‌ی سه‌هه – سه‌که‌گه به معنی ذکاوت، ادراک و ...^[83]؛ و سه‌گه‌ن رب النوع زمستان^[84] است. سه‌گه‌ن هم‌چنین نام یکی از طوائف موغول است (به معنی نور، نور آبی). نهایتاً در تورکی قدیم عنوان شاخان -شه‌خه‌ن، شاخانج – شه‌خه‌نج به معنی مشاور، نائب، بازرس، ... است^[85].

الوند: نام رشته‌كوهی مركب از چند قلّه در استان همدان، تورک‌ایلی که توده‌ی اصلی آن از همدان تا تویسركان و از طرف دیگر به سمت ملایر پیش می‌رود. اَلْوِند، اَرْوَند، آلوند، اراوند، اُرُنت (اُرُنتِس، یونانیان این نام را به زاگرس نیز داده‌اند)، اَئورْوَنت (اوستا)، اِروَند و آروَند (ارمنی) نامی غیر تورکی با ریشه‌ای غیر قطعی است. معانی متفاوتی بر اساس زبان‌های ایرانیک برای الوند مطرح شده است: تند و تیز و دلیر و پهلوان، حسرت و آرزو، فرّ و شكوه و زیبایی، تجربه و آزمون، .... نام الوند از قدیم در میان تورک‌ها به عنوان اسم شخصی به کار رفته است. مانند سلطان الوند میرزا بیگ، پسر یوسف بیگ و نوه‌ی اوزون حسن، هشتمین پادشاه سلسله‌ی تورک آق‌قویون‌لو، حاکم آزربایجان و اران و دیار بکر که با شروانشاهان پیوند خویشاوندی داشت. شاید ذکر نام الوند به عنوان اسم شخصی در شعر طرزی افشار، ناشی از آن است که اطراف کوه الوند در استان همدان تورک‌ایلی، مسکن و موطن افشارها بود، و یا گروه‌هایی از تورک‌های افشار اورمو اصلا از افشارهای منطقه‌ی الوند بودند که خاطرات توطن در آن ناحیه در میانشان زنده بود. بسیاری از نام‌های جوغرافیایی در منطقه‌ی الوند تورکی است: قله‌ی تالا‌بولاق (سرخ بلاغ)، رود قاراسو - قراسو (نام جعلی: زرینه‌رود، در دامنه‌ی شمالی)، بند قیزیل حیصار - قزل حصار، قیز قالاسی - قز قلعه‌سی (نام جعلی: قلعه‌ی دختر) بین قله‌ی الوند و گردنه‌ی تویسركان، ... مراتع كوه الوند محل یایلاق طوایف تورک - یارم طاقلو - یارمطاقلو («یاریم‌تاق‌لی؟»، «یار مه‌ت‌اوغلو؟»، طایفه‌ای تورک پخش شده در استان‌های همدان، لورستان، ایلام و خوزستان)، تورکاشوند - تركاشوند (تورکه‌ش – تورگیش، طایفه‌ای اصلاً تورک پخش شده در استان‌های همدان، کرمانشاه و لورستان که امروزه قسمتی به تورکی و قسمت دیگر با تغییر زبان به لکی صحبت می‌کنند) و طایفه‌ی جمور – جمیر (طایفه‌ای اصلاً تورکمن – موغولی منسوب به طایفه‌ی تورک باجلان که امروزه تغییر زبان داده و به کوردی متکلم شده‌اند) است. در الوند مکان‌های مقدس متعدد علویان تورک وجود دارد: چشمه‌ی حوض نبی (شاه الوند) در ۱۵۰ تا ۲۰۰ متری قله‌ی الوند كه بنا به اعتقادات مردم محلی منبع آن از بهشت و آبش شفابخش است، بقعه‌ی امام‌زاده كوه یا امام‌زاده محسن در ۱۴ كیلومتری غرب همدان و در دامنه‌ی الوند در نزدیكی بهشت آب، سنگ تراش خورده‌ی گهواره‌ی مریم، یخچال طبیعی حضرت صاحب الزمان، ....

قابا به‌ی QABA BEY (قبابیک): قابا به معنی ١- دراز و بلند، برجسته، چاق و پوف کرده ٢-توانا ٣- خشن، درشت، بی ادب ٤-چرخ نخ ریسی. ترکیبات قاباجا، قاباجیق، .... در معنی اول معمولاً در نام‌های کوه و تپه و صخره به کار می‌رود.

قایاQAYA : در صورتی که کلمه‌ی قبای فوق الذکر در نسخه‌ی خطی در اصل قیا و یا قایا باشد، در آن صورت به معنی صخره، محکم، سالم، استوار، مقاوم است. در موغولی خادا، قادا، قاداغا، ... نامی بسیار رایج. در نام‌های قایا ده‌میر، قایا سولطان، احمد به‌گ قاچار قایااوغلو، ...

قاتارQATAR  (قطار): قاتار رشته و هر آن چه پشت سر هم چیده و ردیف شود، صف، ردیف، ستون. از مصدر قاتماق به معنی افزودن و اضافه کردن و ملحق کردن به چیزی. بی ارتباط با و غیر از کلمه‌ی عربی قِطار به معنی صفِ شتران و اسرا و ... است. بنابراین مانند تمام کلمات تورکی، نوشتن آن با ط غلط است. هر چند قاتار در این شعر به عنوان اسم شخص ذکر نه شده، اما در فرهنگ نام‌گذاری تورک به صورت اسم هم به کار رفته است: قاتار آلیندی، قاتارمیش، ....

قاراQARA  (قاره، قره): در نام‌های قارا بوداق (قاره بوداق)، قارا تارخان (قره ترخان)، قارا ساری (قره سارّی). در موغولی خارا. به عنوان صفت و لقب پیش از اسم به کار می‌رود. به معانی: ١-سیاه، رنگ تیره؛ ٢-قوی، قدرتمند؛ شدت، نیرو، زور؛ ٣-خارق‌العاده، فوق‌العاده؛ ٤-بزرگ، غیر قابل وصول؛٥-جسارت، مردانه‌گی، دلیری؛ ٦-قهرمان، پهلوان، دلاور؛ ٧-حامی؛ ٨-یاس، کدر، غم، مرگ؛ ٩-از مردم عادی، غیر نجبا و اشراف و فقیر، عضو طبقه‌ی پایین‌تر؛ ١٠-شمالی؛ ١١-سرمای شدید؛ ١٢-خارجی؛ ١٣-بد، شریر؛ ١٤-بدبخت؛ ١٥-دام، گاو، اسب و غیره^[86]؛ ١٦-در موغولی ابر کوچک؛ ....

قارچیقایQARÇIQAY  (قارچقای): فورم‌های دیگر قارچیغای، قارچیقا، قارچغا، قارچوقا، قرچقای، قرچغای، قرچی غای، قرچیغای، قارتچیقا، قاراچیقا (قاراچایی)، قارشیغا (قازاق)، قارسیقا (باشقورتی)، خارچاقا (آلتایی)، خارتیقا (تووا)، ... نوعی شاهین، قرقی، شهباز، نام دیگر آن بوزدوغان، معروف به تورک قوشو و یا قوت قوشو است. معادل چاقیرجا قوش. توتم طائفه‌ی ایگدیر-ییگدیر از اوغوزها. در تورکی قدیم قارتیقا، در موغولی مودرن و قدیم: خاریچاقای، خاچیرقای، قارچیخا، خارچقای، در قالموقی خارچخ^[87]. قارچیقای در گذشته نامی بسیار رایج در میان تورکان ساکن در ایران و ملل همسایه بود. از جمله در نام‌های تاریخی قارچیقای محمد از امرای باییندیر؛ قارچیقای سولطان؛ قارچیقای خان گورجی فرمانده‌ی کل قوشون قیزیل‌باش و حاکم مشهد و قارچیقای بیگ شاملو غلام خاصه‌ی شریفه در دوره‌ی شاه‌ عباس حقیر («و از مشهد مقدس علی قلی خان شاملو و قرچقای بیک شاملو غلام خاصه‌‌ی شریفه را سرکرده‌ی فوجی از لشکر ظفرقرین فرموده به تاخت ولایت میمنه و جیچتکو فرستادند که آن سرحد را که همیشه محل یایلاق اولوس و اویماق اوزبکیه است از وجود دشمن پرداخته، نهب و غارت نمایند»)؛ قارچیقای خان‌ دوم فرزند منوچهر خان و نوه‌ی قارچیقای ‌خان ‌اول که شاهنامه‌ی قارچیقای خان (شاهنامه‌ی وینزور) به دستور وی کتاب‌آرایی شد؛ فیلوسوف علی‌قلی خان بن قارچیقای تورکمانی قمی فرزند قارچیقای خان خلجی قومی؛ ... نام قارچیقای در اسامی امکنه و بناها هم به کار رفته است. مانند روستای قارچیقای در غرب فریدون‌شهر (منطقه‌ای تورک‌نشین)، مدرسه و مسجد و حمام قارچیقای (قرچقه) بیک در اصفهان، ...

قارلیQARLI : در نام قارلی آقا. نام‌های تاریخی قارلی بیگ، قارلی قاچ (نام قهرمان دختری در داستان ماناس). نام قارلی دارای دو ریشه‌شناسی است: ١-قارلی مخفف قارلیق در تورکی قدیم به معنی دارای برف، برف گرفته، برفی، برف‌دار. از همین ریشه است «قاریق‌لی» به معنی گؤز قاماشماسی (جمع و یا خفیف شدن چشم در اثر شدت نور، خیره‌ شدن چشم در برابر نور شدید، تفریش) در نتیجه‌ی نگاه کردن به برف در هوای آفتابی^[88]؛ نیز «قارقین» به معنی باران ممتد و شدید، باران آمیخته با برف، برف آمیخته‌ به آب بعد از آغاز به ذوب شدن برف باریده^[89]. (بسیاری از نام‌های گرگین در منابع ایرانی و فارسی، جعل مشابه فارسی برای نام اصلی تورکی قارقین است: «... در سال ۸۰۲ هجری قمری وارد اورمیه شده‌اند. در زمان امیر تیمور عده‌ای اشرار اطراف اورمیه پای تطاول به اموال و نهب و ناموس مردم صفحات اورمیه گذاشته، امیر تیمور با مشورت امنای دولت طایفه‌ی افشار اوصالو را روانه‌ی اورمیه نموده و گرگین بیگ اوصالو را مامور تنبیه اشرار نمود»). ٢- مخفف قارلیق نام قوم تورک باستانی قارلوق، قارلق، قرلق، و یا خلّخ بعدی. «قارلوق‌ها یکی از قبایل اتحادیه‌ی گؤک تورک‌ها بودند و در تاریخ قدیم تورک از جمله در سقوط دولت گؤک‌تورک، ساقط نمودن دولت تورک تورگیش-ترکش، تاسیس دولت خاقانی باسمیل-بسمل و دولت قاراخانیان نقش بسیار مهمی ایفا نموده‌اند». نام قوم قارلوق خود به دو صورت ریشه‌یابی شده است: الف- به معنی توده‌ی برف که فوقاً ذکر شد. ب- از مصدر قارماق به معنی مخلوط کردن و آمیختن (ریشه‌ی کلمات قارما-مختلط، قاریشیق- مخلوط، قاریشماق- مخلوط شدن، قارماق- ملمع، ... ). در این صورت فورم اولیه‌ی آن قاریق‌لی به معنی ترکیب طوائف و یا طائفه‌ای که آمیخته‌گی دارد است. در تورک‌ایلی و افشاریورت ده‌ها مرکز جمعیتی با اسم قارلوق وجود دارد (در استان‌های مرکزی، خراسان شمالی – بجنورد، زنجان، قارلق بزرگ و قارلق کوچک در جنوب شرق کنگاور- کرمانشاه، در بخش نوبران – به تورکی نوواران، شهرستان ساوه در استان مرکزی، ....)^[90]. قارلوق‌ها در تشکل تباری مردم اورمو و تورک‌های غرب آزربایجان نقش داشتند، و در شمار طوائف تورکیک غیر اوغوزی (خزرها، خلج‌ها، قیپچاق‌ها، قارلوق، تاتارها، اویغورها، چاغاتای‌ها، سولدوزها، اویرات‌ها، قونقورات، جالاییرها، اؤزبک‌ها، قازاق‌ها، ...) و غیر افشاری (سالجوق‌لو، ایغدیر، بایات، اوستاجلو، چپنی، ییوا، باییندیر، اینال‌لو، دؤگه‌ر، تورکمان، قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو، قیزیل‌باش، قاجار، ....) منطقه‌ی اورمو هستند^[91].

قازاقQAZAQ  (قزاق): ١-آزاد، آزاده، رها، ٢-خودمختار و خودگردان، سر خود، مستقل، کسی که تحت قیومیت و حاکمیت دیگری نیست، ٣-چابوک سوار و سبک بال، ٤-بدون خانه و کاشانه، ٥-دور از مرکز، ٦-قاچاق، آواره، ولگرد، ٧-سیاح، ماجراجو، ٨-فرد مجرد ... معادل خاساق موغولی. نامی مرسوم در میان تورک‌ها. از مصدر قازماق به معنی ترک کردن قبیله، خود را آزاد ساختن^[92]. در نام تاریخی قزاق سلطان تکه‌لو در عهد شاه تهماسب، «از حوادث اسف‌انگیز این سال ١٠٢٤ ه. ق. به قتل رسیدن قازاق خان بیگ‌دیلی شاملو فرزند حسین خان بیگلربیگی خوراسان بود. وی حاکم ماروچاق بود». قازاق نام طائفه‌ای از ایل تورک قاراپاپاق در منطقه‌ی سولدوز در جنوب اورمو است. اکنون نام یکی از ملل تورکیک (قازاق). قازاق‌ها در تشکل تباری مردم اورمو و تورک‌های غرب آزربایجان نقش داشتند، و در شمار طوائف تورکیک غیر اوغوزی (خزرها، خلج‌ها، قیپچاق‌ها، قارلوق، تاتارها، اویغورها، چاغاتای‌ها، سولدوزها، اویرات‌ها، قونقورات، جالاییرها، اؤزبک‌ها، قازاق‌ها، ...) و غیر افشاری (سالجوق‌لو، ایغدیر، بایات، اوستاجلو، چپنی، ییوا، باییندیر، اینال‌لو، دؤگه‌ر، تورکمان، قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو، قیزیل‌باش، قاجار، ....) منطقه‌ی اورمو هستند.

قازانQAZAN  (قزان): غازان، نام ایل‌خان غازان. ١- کوبنده، از مصدر قاذماق، قاداماق در تورکی قدیم و برخی از زبان‌های موغولی به معنای کوبیدن، فرو کوبیدن، میخ کوبیدن، فرو بردن و فرو کردن. هم‌ریشه با قازیق (میخ بزرگ)، قاداق-قداق (سم کوبیده ‌و یا شکسته‌ و فرو ریخته)؛ خدنگ، قادانگ، قاذانگ (کلمه‌ای تورکی)، قاداغان (درختی با چوب سخت و محکم که از آن نیزه، تیر، زین اسب و مانند آن می‌ساختند؛ تیر راست و بلندی که از چوب این درخت می‌ساختند. برای ممنوع الورود کردن محل و موضعی این نیزه و تیرها – قازیق‌ها -را در اطراف آن بر زمین می‌کوبیدند و بدین ترتیب آن محل «قادانگ» و قاداغانگ –قدغن می‌شد). بی ارتباط با قازان به معنی دیگ، جوشاننده؛ و یا مصدر قازانماق به معنی کسب کردن و به دست آوردن (پول و جایزه و ...). ٢-قازان: نام نوعی توپ به فارسی ضرب‌زن، (قزان: قالا ‌دؤیه‌ن توپ). مخفف غزقان-قازقان: بادلیج، نوعی توپ؛ معرب آن‌ها غضبان و بادلشق است. ٣-شاید مرتبط با اسم قازیر به معنی خشمگین، عصبانی، مستبد، دیکتاتور، ... هم‌ریشه با قارلان: عصبانی شو (get angry, be furious)

قالخانQALXAN  (قلخان): به معنی سپر. از ریشه‌ی قالخیماق به معنی بلند کردن (سپر برای حفاظت خود). در ایران و عراق طوائف و تیره‌های تورک و مراکز اسکان آن‌ها، هم‌چنین نام‌های پدیده‌های جوغرافیایی به سبب شباهت ظاهری به قالخان، با نام قالخان‌لی وجود دارند. مانند جزیره‌ی قالخان‌لو در دریاچه‌ی اورمو قبل از خشک شدن، دریاچه‌ی قالخان‌لو در اردبیل، روستای قالخان‌لی (قلخانلو) در شمال عراق، و ایل گوران‌زبان قلخانی در استان کرمانشاه که یک گروه تورک تغییر زبان داده به گورانی است. «ولی سلطان قالخان‌چی اوغلو، حاکم شیراز کودک هشت ماه‌ی شاه شجاع، فرزند شاه اسماعیل را به جانشینی پدر پیشنهاد نمود. لیکن امراء و سران قیزیل‌باش به اتفاق آراء این پیشنهاد را رد کردند»

قاییدار QAYIDAR-قایدار (قیدار): نام یک نوع پرنده‌ی پیک. نام کامل «قاییتار (قاییدار) قوش» به معنی پرنده‌ای که باز می‌گردد^[93]. از مصدر قاییتماق به معنی برگشتن و باز آمدن. هم‌ریشه با قایدیرماق^[94]، قایتاماق، قایدامیش (بازگشته، عودت کرده)، هم‌چنین اسم قایتارمیش، قایدان در دولت کؤله‌مه‌ن – مملوک مصر.

قورتQURT  (قوُرد): به معنی گرگ، از حیوانات مقدس تورکان و موغول‌های قدیم. سمبول مبارزه و آزاده‌گی و حرکت و غرور و ذکاء. نام قورت در میان اوغوزها جای‌گزین نام بؤری (به معنی گرگ) در میان تورکان باستان شده است. (عنوان بیری در میان تورک‌های بولغار باستان نیز ممکن است در ارتباط با بؤری باشد^[95]. نام بؤری قدیمی بعداً به بؤره-بیره-پیره-پیری-پیر متحول شده است^[96]).

قولQUL : در کتیبه‌های اورخون و یئنی‌سئی به معنی بنده، خادم، یاور، خدمت‌کننده، صادق، عبد، مجازاً به معنی صداقت، وفاداری، تابع بودن و عبودیت و وابسته‌گی. از ریشه‌ی قوُلماق، کۆلمه‌ک، کیلمه‌ک، کؤلمه‌ک به معنی بند زدن. از این ریشه است قول‌لوق (خدمت)، قول‌لوق‌چو (خدمت‌کار، خادم)، «قول‌لوق‌کار» (یاور و کومک کننده به «خلیفه» مقام دینی علویان اهل حق تورک)؛ قول‌لانماق (به خدمت درآوردن، به کار بردن)؛ قول‌لانیلماز (غیر قابل استفاده و خراب)؛ قول‌لانیش‌لی (قابل استفاده، مثمر ثمر) و .....

قولوQULU  (قلی): قول در نام‌های ترکیبی پیش از اسم به تنهایی (قول علی) و پس از اسم با پسوند « -و » اضافی (قولو: قول+-و) می‌آید و به معنی‌یِ وابسته‌یِ، خادمِ، بنده‌یِ، عبدِ است. تانری‌قولو (تاری‌قلی): عبدالله، یارادان‌قولو (یاردانقلی):عبدالخالق؛ ایمام‌قولو (امام‌قلی): وابسته به امام، خادم امام؛ قارین‌قولو: شکمو؛ اه‌ره‌ن‌قولو (عبد اولیا و عرفا)، حضرت‌قولو (خادم حضرت)، یول‌قولو (فدائی)؛ در نام شاه ویس قولو ملقب به قیرمیزی زیسته در قرن ١٥ که خود و اعقابش، مانند ندیم او قوش‌چو اوغلو - عامل اصلی ورود و شیوع مسلک اهل حق به تورکستان (یعنی تورک‌ایلی) هستند^[97].

قونغورات  QONQURAT(فرغراد-قن‌غراد): در متن چاپی به صورت اشتباه فرغزاد آمده است. قنغراد، قنقراد، قونغوراد، قونقورات، قونغورات، قونقرات، قونغرات،... نام یک طائفه‌ی بزرگ و عمده‌ی موغول که موطن اولیه‌ی آن در جوار دریاچه‌ی هولون در موغولستان داخلی و رود خالخا در موغولستان اصلی بود. بخش بزرگی از قونقورات‌ها به مرور زمان تورک‌زبان شدند و در تشکل ملل تورکیک اویغور، اوزبیک، قازاق، تاتار، تورکمن و تورک (در ایران، آزربایجان) نقش بازی کردند. سهم قونقورات‌ها مخصوصاً در ساختار اتنیکی اوزبک‌ها مهم است. کلمه‌ی قونقورات - قونقوراد، به معنی قونقورها (قونقور + آد پسوند جمع موغولی)، و بن قونغور - قونور به معنی اسب اخضر، اسب کبود رنگ است. هم‌سر چنگیز خان بؤرته (به معنی گرگ) از طائفه‌ی قونقورات بود. به همین سبب این طائفه دارای اصالت تلقی می‌شد و از احترام و منزلت بسیار برخوردار بود.

قیردی قاچدیQIRDI QAÇDI  (قیردی قاجدی): کسی که شکسته و فرار می‌کند، گردن کلفت، لوطی، قوچو، سابقه‌دار. اسم ترکیبی از دو فعل قیرماق و قاچماق، مانند «قاپ قاچ» از نزدیکان جلال‌الدین خوارزمشاه. مصادر قیرماق و قاچماق به تنهایی هم در ساختن اسامی اشخاص به کار رفته‌اند: قیردیم، قاچماز، ... ساختن اسامی از مصادر در سوم شخص مفرد ماضی ساده با پسوند -دی، روشی معمول در زبان تورکی است. مانند نام «یاغدی» در همین شعر ویا نام مرکب «یاغی باسدی» (آن که به دشمن هجوم غافل‌گیرانه می‌کند).

قیلیچ به‌کQILIC BEK  (قلیج بك): در نام‌های قلج و قلنج بیگ. نامی بسیار رایج و مشهور. طوائف بسیار با نام قیلیچ‌لی- قِلِج‌لو و قیلیچ‌خان‌لی-قلیچ‌خان‌لو و .... وجود دارد. ١-به معنی سلاح شمشیر. در گذشته اغلب به صورت قلینج نوشته می‌شد. احتمالاً هم‌ریشه با قیرماق، قییماق (در قیمه، ...). ٢-بعضی از نام‌های قلج، املای متفاوت نام تورکی خلج – خه‌له‌ج هستند. ظاهراً در گذشته دو گروه تورکیک با نام خلج وجود داشته است. نخست خلج‌های آرگویی - آرقویی، گروهی که ادامه‌ی تورک‌های باستان آرگو - آرقو هستند و امروز باقی‌مانده‌شان در خه‌له‌ج‌‌اوردا – خلجستان واقع در استان‌های مرکزی و قوم در شمال غرب ایران ساکن است. گروه دوم خلج‌های اوغوزی که یکی از اقوام ٢٤ گانه‌ی اوغوز بودند. خلج‌های آرگویی در شمار طوائف تورکیک غیر اوغوزی (خزرها، قیپچاق‌ها، قارلوق، تاتارها، چاغاتای‌ها، سولدوزها، اویرات‌ها، قونقورات‌ها، جالاییرها، اؤزبک‌ها، ...)، و خلج‌های اوغوزی در شمار طوائف تورک غیر افشاری (سالجوق‌لو، ایغدیر، بایات، اوستاجلو، چپنی، ییوا، باییندیر، اینال‌لو، دؤگه‌ر، تورکمان، قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو، قیزیل‌باش، قاجار، ....) در تشکل تباری مردم اورمو و دیگر تورک‌های غرب آزربایجان نقش داشتند. در تواریخ اورمو (تاریخ افشار، ....) نام خلج‌ها به کرات ذکر شده است. در منطقه‌ی اورمو، بخش باراندوز- روستای باراندوز مسکن خلج‌ها شمرده می‌شود^[98].  

که‌رسه‌کKERSEK  - قارساقQARSAQ  (کرسك): نوعی روباه کوچک صحرایی که از پوستش کورک تهیه می‌شود، روباه سرخ، گربه‌ی وحشی، یوزپلنگ سیبریایی، روس و تورک اؤلکه‌له‌ری‌نده‌ن گه‌تیریله‌ن، ده‌ری‌سی آلاجا اولان و سینجاب‌دان بؤیوک بیر حیوان. در متون قدیمی قرصاق، قرسق، قورساق، خورساق، خورسا، خارساق، خرسه، در تورکیه Karsak، در باشقورتی قارخاق، قیرسا، قیرزا. از زبان تورکی به زبان موغولی نیز وارد شده است: کیرسا، خییارس: بوزقیر تولکوسو، قارساق^[99]. به زبان‌های تونقوز-مانچو و نیز به روسی در شکل کورسا (کورساکوف) وارد شده است. نام طائفه‌ای از قیپچاق‌های قدیم و تیره‌ای از قازاق‌های کنونی. نام شهر کارساک (Karcag) در مجارستان برگرفته از اسم گروهی از تورک‌های کومان قدیم با نام قارساک است. نام بخش و قصبه‌ای در ولایت بینگؤل در جنوب شرقی ارزوروم. تلفظ و فورم صحیح نام طایفه‌ی تورک خرسلو-خرسه‌لو، در اصل خه‌رسه‌لی-خارسالی-قارسالی-قارساق‌لی است؛ نه خرس و نه خروس فارسی. نام روستای خسرق (خه‌سره‌ق، مشهور به خه‌سیل) در حومه‌ی بخش اوسکو شهرستان تبریز نیز محرف خرسه‌ق-خارساق-قارساق است. ظاهراً نام یکی از جزائر دریاچه‌ی شاهو تالا (اورمو) نیز قارساق -خه‌رسه‌ک نام داشته و دارای قالا – قلعه‌ای به همین نام بوده است. اولیاء چلبی سیاح عوثمان‌لی در باره‌ی جزیره‌ی قارساق اورمو چنین می‌گوید: «قالا نؤکه‌رله‌ری هه‌پ صیّادِ ماهی‌له‌ردیر که عظیم کار ائدیپ، وظیفه‌له‌ری‌نی آن‌دان چیخاریرلار. جزیره‌یِ خرسک: بون‌دا دا بیر پشته‌یِ عالی اورزه حرسک قالاسی واردیر. بو جزیره‌له‌ر ته‌بریز خان‌لیغی طرفی‌نه سهلِ متّصل اولماق‌لا، آنین حؤکمونده‌دیر». (اولیاء چلبی سیاحت‌نامه‌سی: ص ٣٠٤)

گؤک‌چهGÖKÇE  (کوکجه)، بوزجاBOZCA  (بوزچه): با افزودن پسوند قید حالت چا-جا به اسم رنگ‌های گؤک (موغولی کؤکه، خوخ، ..) و بوز (موغولی بورو، بورا، ..) حاصل شده‌اند. مانند ساری‌جا (ساروجه)، قاراجا (قراجه-قرچه)، آغ‌جا (آغجه-آقچه)، قیزیل‌جا (قیزیلجه-قزلجه)، ... در نام گؤک‌جه سلطان از امرای قاجار که در دوره‌ی شاه اسماعیل اول به سمت والی اورمو انتخاب شد^[100]، و در نام بوزجا به‌ی رئیس بیگلربیگی بوزجا اوغول‌لاری. ساختن نام‌های شخص با پسوند جا، در میان تورک‌ها در ناحیه‌ی اورمو هم بسیار رایج بود. مانند نام حمام قدیمی قاراجا در اورمو که منسوب به خالد بیگ قاراجا از دوره‌ی قیزیل‌باش است. در میان تورکان افزودن پسوند منسوبیت -لو به اسامی ساخته شده با جه و سپس کاربرد این‌گونه اسامی برای نامیدن طوائف و تیره‌ها و محل‌های اسکان آن‌ها هم بسیار مرسوم بود. مانند گؤک‌جه‌لی، بوزچالی، ساری‌جالی (ساروجلو)، قاراجالی، آغ‌جالی و .... چنانچه گؤک‌چه‌لی نام تیره‌ای از افشارهای حلب و بایات‌ها و در شمال سوریه و جنوب تورکیه، بوزچالی-بوزچه‌لو نام طوائف و تیره‌های بسیار مشهور در تورک‌ایلی (در آزربایجان غربی و استان مرکزی)، قفقاز و آناتولی شرقی بود. در میان قشقایی‌ها تیره‌های گویجلو – گؤی‌جه‌لی وجود دارند. گؤک‌جه‌لی و بوزجالی در تورکیه هم نام جای‌مکان هستند (گؤک‌جه‌لی در بایبورت، آفیون قاراحیصار، ...)

لاچینLAÇIN  (لاحین): لاشین، ایلیاچین، ایلاسین، آلاسین، .... پرنده‌ی شکاری کوچک شاهین، شاهین سفید، باز شکاری معادل دوغان تورکی. اونقون و توتم طائفه‌ی قایی از اوغوزها؛ در چوواشی لاچام، در موغولی ناچین، ناچی، ناچ؛ در قالموقی ناچا، در زبان کوره‌ای ناچئن. احتمالاً دارای منشاء تورکی آلا + -چین (پسوند نام‌های پرنده‌گان). هم‌ریشه با آلیجی (قوش)، از ریشه‌ی آلاماق به معنی کُشتن، هلاک کردن، به قتل رساندن. در موغولی آلاقو (alaku) و آلاقداقو (alakdaku)؛ آلاقچی (alakçı) و آلاغاچی (alağaçı) به معنی کشنده، مهلک، آن که با شمشیر می‌کُشد، ...^[101] در نام‌های تاریخی ساری لاچین، لاچین بیگ، لاچین آی‌دوغولو، سردار گورجی لاچین خان، چوپان لاچین، حسام‌الدین لاچین، لاچین پدر امیر خسرو دهلوی، ... مراکز جمعیتی تورک-موغول نیز با نام لاچین وجود دارند. مانند روستای لاچین از توابع شهرستان ساووج‌بولاغ (مهاباد فعلی) و ناحیه‌ی لاچین در جمهوری آزربایجان.

ماراشMARAŞ  (مراس): در نسخه‌ی خطی این اسم به صورت مراس نوشته شده است. اما از آن جائی که نام قبلی یاراش بدون نقطه و به شکل اشتباه یراس نوشته شده، به احتمال قریب به یقین املای صحیح این نام هم ماراش است. علاوه بر آن ماراس تلفظ تورکی کلمات عربی مریض (بیمار) و مرض (بیماری)، و در نتیجه یک اسم تابو است و صرفاً در میان تورک‌های آسیای میانه و سیبری (آلتای، قازاق، اؤزبیک، تاتاری کریمه، ...) به عنوان یک اسم زنانه به کار می‌رود. در حالی که طرزی افشار در این شعر، اصولاً هیچ اسم زنانه را ذکر نه‌کرده است. نام ماراش  در این شعر ماخوذ از نام ناحیه‌ی ماراش (مرعش) در جنوب تورکیه، از مراکز اسکان انبوه افشارها است. در این ناحیه و جوار شمالی آن بوز اوق، نام ماراش هنوز هم به عنوان اسم پسران به کار می‌رود. کاربرد نام ماراش توسط تورک‌های افشار اورمویی در قرن هفده میلادی نشان می‌دهد که آن بخش از افشارها از جنوب تورکیه به آزربایجان مهاجرت کرده و هنوز خاطرات موطن اولیه را حفظ کرده بودند. نام ناجاق که طرزی افشار در مصراع دیگری ذکر کرده، هم‌چنین نام یک تیره از افشارها موسوم به «ناجاق‌لی یؤرویو» ساکن در ناحیه‌ی ماراش است.

مه‌نی تانیدیMENİ TANIDI (منی تانیدی): این ترکیب که در بحر طویل در نسخه‌ی چاپی محمد تمدن وجود دارد، شاید یک لقب است. به معنی آن که همیشه مرا می‌شناسد.

ناجاقNACAQ  (نیجق): ناجاق (نجاق، نجک، ناچخ، نچک، نشک، یشک) در تورکی به تبر و تبرزین با دسته‌ی دراز گفته می‌شود (تبرزین با دسته‌ی کوتاه، «بالتا» نام دارد). ناجاق آوشاری نام اوبایی از افشارها در تورکیه‌ی مرکزی (یوزقات) است. تا زمان‌های اخیر تیره‌های ناجاق‌لی هم‌چنین در ایل‌های نییده (اوتوراق، تخته قاپو) و ماراش (ناجاق‌لی یورویو، کوچنده) وجود داشتند. علی رغم سانسکریت انگاشته شدن (ناشاکا: مخرب، نابود کننده، منتقل کننده)، کلمه‌ی ناجاق دارای ریشه‌ای تورکی – آلتاییک است. (تورکی مکن به کُشتنِ من، بر مَکِش نَجَک. سوزنی). وجود املای آن به صورت مصحف «یَشَک» برای نجاق در منابع قدیمی موید این واقعیت است (یَشَکْ که در لغت‌نامه‌های قدیمی به معنی ناجاق آمده، غیر از کلمه‌ی ایرانیک یَشْک – اَشْک به معنی دندان بزرگ پیش سباع و بهایم است). تبدیل حروف ی – ن به یک‌دیگر (و به ج و ل ...) در آغاز، در وسط و در آخر کلمات، هم‌چنین در پسوندها حادثه‌ای شایع در زبان‌های آلتاییک، مخصوصاً تونگوزی و تورکیک است. مانند تبدیل کلمه‌ی ییگن – یییه‌ن ← جان تورکی ← «نوگ» در تونگوزی با فورم پروتوآلتائیک «نیوگ»، یاساق ← نسق، یئرگه ← نرگه ← جرگه، یومورتا ← نومورتا (تخم مرغ)، «یاقر – یاق‌اه‌ر» (اقران و نزدیک) ← «نوکر - نؤکه‌ر» موغولی ← چاکر – چاق‌اه‌ر، یوموشاق ← ‌نوموشاق (نرم)، یووا ← نووا ← لووا (لانه)، یاغمور ← ناغور - نامیر - نامور (شور)، و ....^[102]. بنا به این ریشه‌شناسی فورم اولیه‌ی ناجاق، کلمه‌ی یانجاق است که در نتیجه‌ی تبدیل نج به ش مبدل به یاشاق و در نتیجه‌ی تبدیل ی به ن (احتمالاً تحت تاثیر زبان موغولی و یا توسط موغول‌های تورک‌زبان شده)، مبدل به ناجاق شده است: یانجاق ← یاشاق ← ناشاق ← ناجاق. یانجاق هم‌ریشه با مصادر تورکی یانچماق-یه‌نچمه‌ک (سوراخ کردن، له کردن، خرد کردن، تکه پارچه کردن، در هم شکستن)، یانچیلماق (له و خرد و تکه پاره شدن)، یانچیش -یه‌نچیش (نبرد)، .... است^[103]. ساختن اسامی سلاح و آلات حرب با اضافه کردن پسوند -اق به فعل در زبان تورکی معمول است. مانند پیچاق (از مصدر بیچمه‌ک)، یاراق، توفه‌ک (تفنگ)، ساداق، قونداق، چالاق (شلّاق)، ... یانجاق دارای ارتباط ریشه‌شناسی با بن یار در مصدر آلتاییک یارماق به معنی شکافتن، گسستن، تکه پارچه کردن و ... است^[104]. در این صورت می‌بایست وجود یک مصدر فرضی یا. در تورکی باستان به معنی شکافتن و تکه پاره کردن را فرض کرد که هر دو بن یاش - یانج (+ اق ← یاشاق، یانجاق ← ناجاق) و یار (+ اق ← یاراق: سلاح) از آن مشتق شده‌اند. این فعل فرضی یا. می‌تواند با فعل آ. نهایتاً از ریشه‌ی چینی «های» به معنی زخمی کردن، آسیب رساندن که در ریشه‌شناسی فعل آلاماق به معنی کشتن هم مطرح شده (نگاه کنید به لاچین) مرتبط باشد^[105]. (کلمه‌ی «تبر – ته‌په‌ر» هم تورکی و محرف «چاپار» تورکی است. مانند «تیرپان» که محرف «چیرپان» تورکی است).

نه‌دیرNEDİR  (ندرّ): نه‌دیر تلفظ تورکی نذر عربی است. در لهجه‌های عشایر تورکمان، حروف ذ، ظ، ض عربی به د تبدیل می‌شوند: قضا ← قادا، قاضی ← قادی، کاغذ ← کاغید، غذا ← قیدا، .... همان‌گونه که منابع تاریخی نیز تصدیق می‌کنند نام تورکی و اصلی نادر شاه افشار، نه‌‌دیر قولو به‌ی - نذرقلی بیگ و به احتمال کم‌تری نادار قولو به‌ی - نظرقلی بیگ است. نادار-نه‌ده‌ر تلفظ تورکی «نظر» عربی است^[106]. این فورم‌های اصلی بعدها فارسیزه-عربیزه و مبدل به نادر گشته و برای آن‌ها وجه تسمیه‌های جدید وضع و ریشه‌تراشی (فردی نابغه و کمیاب و ...) شده است. در ایران طوائف و تیره‌های تورک با نام ندرلو - نه‌دیرلی وجود دارند که نام‌هایشان در راستای سیاست فارس‌سازی، به نادرلو و نادری و ... تعویض می‌شود. از جمله تیره‌ی ‌ندرلو از طایفه‌ی دره شوری قاشقایی. نام ندر در منابع تاریخی هم آمده است: «هنگامی‌كه ولی محمد خان بر سریر سلطنت ماوراءالنهر و تركستان جلوس كرد برادر‌زاده‌های خود امام‌قلی سلطان و ندر محمد‌ خان فرزندان دین‌محمد‌خان را به ترتیب به حكومت سمرقند و ولایات واقع در جنوب رودخانه جیحون منصوب نمود»، «ندر علی بیگ برادر حسین بیگ بیگ‌دیلی شاملو که با فرمان شاه اسماعیل دوم به قتل رسید». بعدها با تحت تاثیر فرهنگ و زبان فارسی قرار گرفتن تورک‌ها، به جای فورم تورکی نادار-نه‌ده‌ر، فورم عربی آن تلفظ شده است. چنان‌چه روستایی به نام نظرقلی در شهرستان خدابنده (نام صحیح خارمان‌دلی) در استان زنجان وجود دارد. در تورکیه طوائف چندی از افشارها وجود دارند که گویا پس از قتل نادر شاه به آناتولی (آغری، ماراش، سیواس، گورون، بوز اوق، سیلیستره در بالکان، ...) مهاجرت کرده‌اند و به اشتباه نادیرلی نامیده می‌شوند (Nadirli). این نام‌ها همه باید به صورت نه‌دیر‌لی-نادارلی تصحیح شوند.

یاراشYARAŞ  (یراس): در نسخه‌ی خطی به صورت یراس نوشته شده، که به احتمال بسیار نام مرسوم یراش–یاراش از مصدر یاراشماق است (یاراش بیگ یکی از امیران نورعلی روملو در دوره‌ی شاه اسماعیل اول). نام یاراش به معانی ١-مناسب، ٢-صلح و مصالحه، ٣-خودت را آشتی بده! دل‌جویی کن! عناد نه‌کن! ٤- کسی که برای پسندیدن خود به دیگران بدون دریافت اجرت کارها و امور آن‌ها را انجام می‌دهد است.  

یاراس-یارازYARAZ : اگر املای یراس در نسخه‌ی خطی صحیح باشد، در آن صورت یراس – یاراس محرف یراز-یاراز، نام فرزند آی خان از اوغوز – تورکمن‌ها خواهد بود. یاراز به معنی اطاعت، از مصدر یاراماق به معنی قابل استفاده و مناسب و مفید بودن، بهره‌مند ساختن، منفعت رساندن، به علاو‌ی پسوند اسم‌ساز از فعل ز است. مانند قوتاز، یالاز، اوراز (دوگانه‌ی اوروش – اوراز، یاراش – یاراز)

یاغدیYAĞDI : یاغدو، یاخدو، یاقتی، ... و نیز یاغو به معنی رخشنده، براق، نور، ضیاء، روشنی. از مصدر یاغماق - یاخماق به معنی درخشیدن، برق زدن. ساختن اسم به شکل سوم شخص مفرد از گذشته‌ی ساده‌ی مصدرها روشی معمول در زبان تورکی است. مانند یاغدی و قیردی قاچدی در همین شعر.

یاغمورYAĞMUR  (یغمور): به معنی باران و مجازاً رحمت. از مصدر یاغماق به معنی باریدن به علاوه‌ی پسوند اسم‌ساز از فعل –مور. مانند کؤمور از گؤیمه‌ک + مور؛ دامار؛ ائیمور از ائدی‌مور- اییی‌مور به معنی ثروت‌مند و دارای وضعیت خوب. (ظاهراً کلمه‌ی چومور به معنی گِل، بی ارتباط با پسوند -مور و مشتق از چوم‌ماق + ور، هم‌ریشه با جوم‌ماق و چیم‌مه‌ک است). فورم‌های دیگر در زبان تورکی: اغمور، یاغمار، یامغور، آمغور، یامقیر، یامقور، یاغمیر، ... در دیگر زبان‌های تورکیک: سامیر-سابیر (یاقوت)، قومار (چوواشی)، جانبیر (قازاقی)، جامقیر (قیرقیزی)، ناغور-نامیر-نامور (شور)، یانگمو (آلتایی)، نانگمیر (خاقاسی)، .... در میان قشقایی‌ها تیره‌ای به اسم یاغموری وجود دارد. در نام‌های تاریخی محمد بن یغمور، ...

یول‌اوغلوYOLOĞLU  (یول اوُغلی): به معنی فدائی، جانباز، نذر شده، نذری، قربانی، کسی که خود را مقید و وابسته به ارکان و آئین‌های طریقت کرده است. نامی بسیار رایج در میان علویان تورک. اوغول به معنی فرزند و در نام‌های قدیمی‌تر تورکی –موغولی، مانند اوغول قایمیش، به معنی شاهزاده است. در میان قشقایی‌ها تیره‌ای به اسم یول اوغولی وجود دارد که نشان از وابسته‌گی‌شان به مذهب تورک علوی در گذشته دارد.

یول‌داشYOLDAŞ  (یولداش): یول در مذهب علوی تورک به معنی عرف، عادت، سنت، رسوم، آئین، ارکان، مسلک، طریقت، مذهب؛ یول‌داش به معنی سالک و دل‌داده به مسلک و ایده‌آل و راه مشترک، هم‌رزم دارای هدف و اصول و باور مشترک است.

یول‌قولوYOLQULU  (یوُلقلی): به معنی شخص ارشاد شده که به آئین‌ها و رسومات و قواعد و ارکان مذهب تورک علوی مقید و وابسته است.

یئگه‌نYÉGEN  (یکن): یینگه‌ن، ییکه‌ن، یییه‌ن، یئگه‌ن، یئیه‌ن به معنی پسر خواهر، عموزاده، دائی‌زاده و ... در نام‌های تاریخی ییگن چور، ییگن سیلیگ بیگ، «... قرامانلو و عبدی بیگ شاملو و یکان بیگ شاملو و ساروعلی مهردار و بعضی را به میمنه و بعضی را به میسره فرستاد» (تاریخ بیگدلی، ص ٤٤٦). نام محالات یکان برگرفته از ییکه‌ن-یئگه‌ن تورکی است. فورم‌های معاصر این کلمه در زبان‌های تورکیک چنین‌اند: یئگه‌ن (تورکمنی)، یئیه‌ن (نوقای، باشقورتی، تورکیه)، ییناق (تاتاری چولیم)، ژییه‌ن (قزاقی، باشقورتی)، سییان (یاکوتی: به معانی مختلف خویشاوندی)، شیقان (قاراقالپاقی)، سیقان (یاکوتی: فرزند خویشاوندان از جمله عمه‌زاده و خاله‌زاده و ....)، چیقانا (تورکمنی، خواهرزاده)، چیقان (تورکمنی: عمه‌زاده، اوزبکی: دوست دختر)، جییه‌ن (تورکمنی، اوزبکی، قاراقالپاقی)، جییان (اوزبکی، تاتاری)، جین (اوزبکی)، چآن-چآنی (تورکی شور: فرزندان مذکر خویشاوندان)، چئن (تاتاری چولیم: پسر دائی بزرگ‌تر. شور، تووا، قیرقیزی، خاکاسی)، چئنی (شور)، جئن (قیرقیزی)، دئن (آلتائی)، شانی (تووا)،.... در زبان‌های مونقولی (موغول: جیگه، بوریات: زئ، خالخا: جئ، قالموق: زئ، ...).

جانCAN : نام‌های تورکی بسیار رایج جان و جانی به معنی عزیز و گران‌قدر و ارزش‌مند و گران‌مایه و نیکو (جانی بک، خان قیپچاق تبریز؛ جانی خان، اولین ایلخان قشقایی، کونفدراسیون تورک‌های ساکن در جنوب ایران، ...) - مانند فورم‌هایی از کلمه‌ی یئگه‌ن که با حروف ج و چ و س و ژ و ش آغاز می شوند و فوقاً ذکر شدند - محرف یئگه‌ن است (ییگن – یییه‌ن ← جان در تورکی ← «نوگ» در تونگوزی با فورم پروتوآلتائیک «نیوگ»)^[107]. در تورکی قدیم قاراخان‌لی، خارزم و ... یینگه‌ن (Yiñen, yingen) به معنی عزیز یکی از نام‌های الله بود. جان به معنی عزیز و گران‌قدر و ارزش‌مند و گران‌مایه و نیکو؛ یک اسم، عنوان و صفت تورکی و غیر از جان فارسی به معنی حیات است. (عده‌ای دیگر جان به معنی بزرگ، پیش‌رو، برجسته، درشت و کبیر را هم‌ریشه با کلمه‌ی یانگا - یانگان در تورکی قدیم، یاغان در تورکی میانه، جاغان در زبان مونقولی، زآن در زبان خالخا .... به معنی فیل - به سبب درشت جثه‌گی آن دانسته‌اند. در این زبان‌ها مشتقات بسیار از ریشه‌ی جان تورکی از قبیل جآنا، جآنا. (فورم مصدری)، جآناک، جآنارکا.، جآنارکاک، جآنات.، جآندا.، جآندات.، و..... ساخته شده است). جان تورکی که  در گذشته کاربرد آن در میان تورکان بسیار رایج بود، به عنوان صفت قبل از اسامی می‌آید. مانند «جان‌علی» (جان علی)، «جان ائجه» به معنی خواهر بزرگ پدر (عمه بزرگ)، «جان بیگیم خاتین» (همسر جهان‌شاه قاراقویون‌لو)، «جان آقا خانیم»، «جان محمد» (از سرداران شاه اسماعیل اول موسس دولت تورک قیزیل‌باش)، «جان احمدلو» (نام طائفه‌ای تورک از قاراپاپاق‌ها در ناحیه‌ی سولدوز، آزربایجان غربی، تورک‌ایلی)، و جانبگلو که در اصل جان ‌بیگ‌لو بوده که به جهان‌بگلو تغییر یافته است. جان به صورت یک عنوان بعد از کلمه می‌آید. مانند آقاجان، باباجان، ... تبدیل حروف ی – ن به یک‌دیگر (و به ج و ل ...) در آغاز، در وسط و در آخر کلمات، هم‌چنین در پسوندها حادثه‌ای شایع در زبان‌های آلتاییک، مخصوصاً تونگوزی و تورکیک است. نام جان تورکی که محرف یئگه‌ن و یا یاغان است، در منابع ایرانی و فارسی به طور سیستماتیک و توسط خود تورک‌ها به سبب فارس‌گرایی با کلمات جان و جهان فارسی تعویض شده‌اند. مانند تبدیل نام ایل‌ده‌نیز جان بالابان اؤزبه‌ک به ایلدگز جهان پهلوان اوزبک.

ترزیTERZİ -ترزی‌لیTERZİLİ : در نام طرزی افشار. وی از تیره‌ی ترزی‌لو -ته‌رزی‌لی ایل افشار و در روستایی به همان نام در محال باراندوزچای اورمو متولد شده بود. روستای ترزی‌لو -ته‌رزی‌لی به سبب اسکان تیر‌ه‌ی افشاری ترزی‌لی در آن به این نام خوانده شده است. تیره‌های درزیلو - ده‌رزی‌لی ایل افشار و اسم جوغرافیایی ته‌رزی‌لی در آناتولی (ناحیه‌ی قیصری، ماراش، تارسوس، ایچه‌ل، یوزقات، قیرخ‌لار‌ائلی، چوروم، ....)، آزربایجان و قفقاز و عراق (در میان تورکمان‌های دؤگر) پخش شده‌اند. اکنون در اورمو روستای قشلاق طرزیلو و شهرک طرزیلو (وحدت)، در ناحیه‌ی ایروان ارمنستان دهی با نام طرزیلو، و در جنوب ایران در میان قشقایی‌ها تیره‌ی درزی وجود دارد. نام تیره‌ی ترزی‌لی‌ ممکن است ١-از ریشه‌ی درزی به معنی خیاط باشد (درز: شکاف جامه که دوخته باشند. درزه: چاک دوخته، از مصدر درز: بستن، محکم کردن، دوختن). بعضی از اسامی جوغرافیایی ترزی‌لی، مانند «ترزی‌لی ده‌ره» احتمالا دارای ریشه‌ی متفاوتی است: ٢-محرف ته‌رسی‌لی (ته‌رسی: ابزاری برای ریسیدن پشم)، ٣-و یا ترسالی (ته‌رس + آل + ی: متناقض، متضاد، دشوار، مخالف. آن که در صف اول مخالفان قرار دارد؛ فرزند اولی که به صورت وارونهbreech  متولد شده است)، .... به همه حال طرزی افشار به سبب منسوبیت به تیره و روستای تورک ترزی‌لی، ترزی (با حرف ت) نامیده شده، اما برای آن وجه تسمیه‌ی جدیدی (ایجاد طرزی نو در شعر فارسی با استفاده از قالب -یدن) جعل گردیده، و بدین سبب با طا و به صورت طرزی نوشته شده است.

کلبعلی: این نام که در میان تورکمان‌های قیزیل‌باش معنی سگ امام علی را کسب کرده بود ممکن است، جای‌گزین نام‌های مشابه تورکی – موغولی قبلاً موجود شده باشد: ١- محرف یک نام قدیمی تورکی مرکب از که‌لبه به معنی گه‌لمه (در تورکستان و زبان‌های تورکیک قیرقیز، شور، تووا، ...) به علاوه‌ی -آلی (در آغاز مقاله). نام که‌لبه در گذشته هم به کار رفته است مانند که‌لبه ته‌گینKelbe Tegin  (کلبا تکین الترکی، در تاریخ طبری و ابن اثیر) از قاراخان‌لی‌ها در قرن ٩ میلادی؛ و نام مشابه که‌لبه‌سKelbes  که به معنی گه‌لمه‌ز است. در این صورت که‌لبه‌آلی -که‌ل‌به‌لی به معنی نخستین فرزند (آمده) است، مشابه نام آل‌گیلده (آل‌گه‌لدی) به همان معنی ٢- مرکب از که‌لبه به معنی گه‌لمه به علاوه‌ی علی. جمعاً به معنی فرزند متولد شده با نام علی. ٣-ترجمه‌ی نامی مرکب از نوقای موغولی (موغولی مودرن: موونوخوی) به معنی سگ که به کودکانی که در سال سگ از تقویم چینی - خاتایی – اویغوری دوازده حیوانی به دنیا آمده بودند داده می‌شد، به علاوه‌ی -آلی (در آغاز مقاله). ترجمه‌ی اسامی تورکی به فارسی و عربی در طول تاریخ دیده شده است. به عنوان نمونه نام «اوستو(ن) بهادر» در کتاب «ذیل جهان‌گشا»، در دیگر منابع تاریخی با ترجمه‌ی اوستون تورکی به علی عربی، به صورت «علی بهادر» ثبت شده است. در این صورت کلب‌آلی -کلبلی به معنی نخستین فرزند متولد شده در سال سگ است. باید توجه داشت که بسیاری از نخستین تورکان شیعه شده و تورکمانان علوی (قویون‌لو) گشته را موغولان و موغولان تورک‌زبان شده تشکیل می‌دادند.

نوت: ١- توده‌های تورکمان‌ قیزیل‌باش سواد فارسی نه‌داشتند، عربی هم نه‌می‌دانستند. بنابراین بسیار بعید است که معنی کلمه‌ی کلب عربی را به‌دانند و از آن در نام‌گذاری استفاده کنند. حتی امروز پس از پانصد سال فارس‌سازی، اکثریت مردم تورک ما معنی کلب عربی را نه‌می‌داند. وانگاه ترکیب کلبِ علی دارای گرامر فارسی است. فورم تورکی آن باید علی کلبی می‌شد. نهایتاً آن که تورکمانان قیزیل‌باش هرگز عبدِ علی نمی‌گفتند بلکه تورکی آن را به صورت علی‌قولو می‌گفتند. در این مورد هم اگر این کلب همان کلب عربی به معنی سگ است، باید  علی ایتی و یا علی کؤپه‌یی می‌شد.

٢-نام تورکی کلبه – که‌لمه مخفف کلمه‌ی کربلایی و یا تلفظ آن به سبب بی‌سوادی نیست. مخفف کربلایی، کبله است که در آن حرف ب قبل از حرف ل قرار دارد. اما در کلبعلی حرف ب بعد از حرف ل آمده است. همان‌گونه که ذکر شد، نام کلبه – که‌لبه در تورکستان و آسیای مرکزی و متون قدیمی از دوره‌ی قاراخانیان یعنی هزار و یک صد سال پیش تا کنون وجود دارد و در هر اسم مرکبی که به کار می‌رود (کلب اسماعیل، کلب ‌مجید، ‌کلب احمد، کلب آقا، ...) معادل و به معنی گلمه – گه‌لمه در لهجه‌ی تورکی ما است و نه کربلایی.

دیگر کلمات تورکی این شعر و بند بحر طویل:

اوموتUMUT  (امید): اوم + ت، از مصدر اومماق به معنی اومید و طمع و آرزو داشتن.

ائتدیمÉTDİM  (ایدیم): کردم.

به‌لچه‌کBELÇEK  (بلچک): یک تکه پارچه‌ی مقنعه مانند که از زیر تابوت عبور داده می‌شود و هنگام گذاشتن جسد در قبر از بالا به هم متصل می‌شود. لباس زیر، پیراهن فرنگی، مینتان^[108]. از مصدر به‌له‌مه‌ک (پیچیدن در پارچه و ...)، و یا محرف کلمه‌ی آلتاییک پارچه ← په‌رچه ← به‌رچه ← به‌رچه‌ک ← به‌لچه‌ک.

به‌ندهBENDE  (بنده): من (در مقام تواضع) در فارسی، نهایتاً محرف کلمه‌ی سومری «باندا – به‌نده» به معنی کوچک‌تر و حقیر و ...^[109].

بویورBUYUR : به فرما! از مصدر بویورماق (فرمودن، تشریف کردن)

توی‌یاناTOYYANA  - تویانه: مرکب از «توی» تورکی به معنی جشن عروسی، به ‌علاوه‌ی پسوند -یانا که تلفظ تورکی پسوند فارسی -انه است: خانیم‌یانا (زنانه)، آدام‌یانا (بشری)، تورک‌یانا – تورکانه (هر چیز منسوب به ‌تورک و مانند تورک).

چه‌که‌ره‌مÇEKEREM : می‌کِشم، از مصدر چه‌کمه‌ک (کشیدن).

خاراXARA : محرف کلمه‌ی تورکی قارا.

فولوسFULUS  (فلوس): فلوس تلفظ عربی obolós ὀβολός یونانی و پوْلوس pōlus פולס آرامی. تلفظ تورکی آن «پول» است که ظاهراً نخستین بار در ادبیات فارسی در اشعار مولانا جلال‌الدین رومی استفاده و وارد زبان فارسی شده است.

کوچه‌کKÜÇEK  (کوچک): محرف کلمات تورکی کیچیک-کوچوک و یا تلفظ موغولی «گؤده‌ک». هم‌ریشه‌ با کلمات «کوتاه»، «کوتوله» در زبان فارسی و فورم موغولی آن «کوچولو»، گودوک، گؤده‌له‌ک، گؤده، گؤده‌جه (قیسا، بودور، قیسا بوی‌لو و شیشمان، گؤبه‌ک‌لی، شیش قارین‌لی؛ دارای قد و قامت و دست و پاهای کوتاه)، و شاید «کودک»، کوچوق (سگ کوچک)، قودوق (کره خر) و .....^[110].

مه‌نMEN : من، ضمیر اول شخص مفرد در تورکی که ریشه‌ی آن غیر از من در زبان فارسی است.

نهNE : چه

لیست نام‌ها و کلمات تورکی در این شعر

آت گوده‌نAtgüden  (آت کودن)

آت‌لیAtlı  (اتلو):

آت‌لی خانAtlı Xan  (اتلوخان):

آسلانAslan  (اصلان)

آشیرAşır  (عاشور):

آفشارAfşar  - آوشار (افشار):

آقاAqa :

الوندElvend :

اه‌ره‌نEren  (ایران):

اه‌ره‌ن‌قولوErenqulu  (ایران قلی):

اوروزUruz  (اژدر):

اؤزبه‌کÖzbek  (اوزبك)

اومید Umut

ائتدیمÉtdim

ایته‌لگیİtelgi  (او تلکی)

ایلمه‌زİlmez  (ایلمز)

بابورBabur  (بابر)

بالابانBalaban  (بلبان)

باهادیرBahadır  (بهادر)

به‌دیرBedir  (بدر)

به‌کBek  (بك)

به‌ک‌تورBektur  (بکتر)

به‌ک‌داشBekdaş  (بکتش):

به‌ک‌له‌رBekler  (بك‌لر):

به‌لچه‌کBelçek

به‌ندهBende

به‌یBey  (ٮٮک – بیگ):

بوُداقBudaq

بوْداقBodaq  (بداق):

بوُدورBudur

بوْدورBodur

بوزBoz  

بوزجاBozca  (بوزچه)

بوزدوغانBozdoğan  (بوزٮقان - بوزتقان)

بیستون به‌یBisutun bey  (بیستون بیك)

بیستون: Bisutun

تاتارTatar  (تتار)

تارامیشTaramış

تارخانTarxan  (ترخان):

تورکانTürkan  (ترکان):

تؤره‌میشTöremiş  (نورمیش - تورمیش)

تولقادارTulqadar  (ذوالفقار)

تویاناToyana  -تویانه

جانCan

چاوقینÇavqın  (چاوغون)

چؤرکه‌ن بكÇörken bey

چؤرکه‌نÇörken :

چیرکینÇirkin  (چرکین)

حاضرات‌قولوHazratqulu : (حاصراتقلی - حاضراتقلی)

خانXan :

خه‌نجه‌رXencer  (خنجر)

خه‌نجه‌ر به‌کXencer bek  (خنجر بك):

داش‌‌ده‌میرDaşdemir  (داشدامور، داشدمور)

داش‌ده‌میر آقاDaşdemir Aqa  (داشدمور آقا)

داشقینDaşqın  (داشقون)

ده‌نیزDeniz  (دنگز):

ده‌وهDeve  (دیوه)

دوراق به‌کDuraq bey  (دوراق بك)

دورموشDurmuş  – تورموش

دوزالیDüzalı

دوغانDoğan

دوندارDündar  (دندار)

دویمازDuymaz  (دویمز)

ساپارSapar  (صفر)

ساتیلمیشSatılmış  (ساٮلمش-ساتلمش)

ساروقSaruq :

ساریSarı

ساوآلانSavalan  (ساولان):

سهندSehend :

سیرابندSırabend -سره‌بندی:

فولوسFulus

قابا به‌یQaba bey  (قبابیک):

قاباQaba : قبا

قاتارQatar  (قطار):

قاراQara  (قاره، قره):

قارا بوداقQara budaq  (قاره بوداق)

قارا تارخانQara tarxan  (قره ترخان)

قارا ساریQara sari  (قره سارّی)

قارچیقایQarçıqay  (قارچقای)

قارلی آقاQarlı  aqa

قارلیQarlı :

قازاقQazaq  (قزاق)

قازانQazan  (قزان):

قالخانQalxan  (قلخان):

قاییدارQayıdar -قایدار (قیدار):

قورتQurt  (قوُرد)

قولQul :

قولوQulu  (قلی):

قونغوراتQonqurat  - قونقورات (فرغراد-قن‌غراد):

قیردی قاچدیQırdı qaçdı  (قیردی قاجدی):

قیلیجQılıc  (قلیج)

قیلیج به‌کQılıc bek  (قلیج بك):

که‌رسه‌کKersek  - قارساق (کرسك):

کوچه‌کKüçek

گؤک‌چهGökçe  (کوکجه)

لاچینLaçın  (لاحین)

ماراشMaraş  (مراس)

ناجاقNacaq  (نیجق):

نه‌دیرNedir  (ندرّ)

یاراشYaraş  (یراس):

یاغدیYağdı :

یاغمورYağmur  (یغمور)

یول‌اوغلوYoloğlu  (یول اوُغلی)

یول‌داشYoldaş  (یولداش):

یول‌قولوYolqulu  (یوُلقلی)

یئگه‌نYégen  (یکن)

برخی منابع:

-László Rásonyi And Imre Baski. ONOMASTICON TURCICUM, TURKIC PERSONAL NAMES

-Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, Prof. Dr. Faruk Sümer

-SIR GERARD CLAUSON, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish Clarendon Press, Oxford, 1972

-Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü. E. Denison Ross Türk Dil Kurumu Yayınları

-Eski ve Orta Türkçe Hayvan İsimlerinin Etimolojisi, Ertan Besli

http://acikerisim.istanbul.edu.tr/bitstream/handle/123456789/30285/46678.pdf?sequence=1&isAllowed=y

-Mongolian Naming Practices, Marta as Tu Mika-Mysliwy, Brickbat Herald, Published in KWHS Proceedings, 1998; Web Version, 2010

https://heraldry.sca.org/names/mongolian_names_marta.html

-Türk Dillerinde Akrabalık Adları, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, (Turkish Edition), Yong Sŏng Li

-Öz Türkçe Erkek İsimleri, Türklerin Tarihleri Boyunca Erkek Çocuklarına Verdikleri İsimler ve Anlamları

https://www.turktarihim.com/Öz_Türkçe_İsimler.html

-Mongolian –English Dictionary. Compiled By Mattai Haltod, John Gombojab Hangin, Serge Kassatkin and Ferdinand D. Lessing. Page 672

-Türkçede Yağmur Adları Üzerine, 92 Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Sayı: 57, 2017

http://dergipark.gov.tr/download/article-file/387848

-Yıldırım, Yıldız, Alev, Alaz / Yalaz, Işın ve Işık Kelimeleri Nereden Geliyor? Doç. Dr. Fatma ÖZKAN

http://dergipark.gov.tr/download/article-file/234623

-Kelimeler.Gen.Tr

https://kelimeler.gen.tr/

-Avşar Türkmenleri - Adnan Menderes Kaya

http://www.turkmenhost.com/documents/Avshar/index.htm

-Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Hasan Eren

https://turuz.com/saz/search?q=T%C3%BCrk+Dilinin+etimolojik+S%C3%B6zl%C3%BC%C4%9F%C3%BC+

-Aktarma Sözlüğü, Türk Dillerinden Anadolu Türkçesine, Deniz Karakurt

https://archive.org/details/Aktarma-Sozlugu

-Oğuz Boyları Adlarının Etimolojisi, Ahmet B. Ercilasun

http://dergipark.gov.tr/download/article-file/54653

-Türkçede Çocukla İlgili Söz Varlığı, Okan Celal Güngör

https://www.academia.edu/38118269/Türkçede_Çocukla_İlgili_Söz_Varlığı

-Çağatay Şiirinde Vahşi Hayvanlar ve Yırtıcı Kuşlar, Funda Toprak

https://www.academia.edu/9999245/ÇAĞATAY_ŞİİRİNDE_VAHŞİ_HAYVANLAR_VE_YURTICI_KUŞLAR_Wild_Animals_and_Predatory_Birds_in_the_Chaghatai_Poetry_

-Alıcı Kuş Adları Denemesi, Ümüt Çınar

http://www.kmoksy.com/kalem/Alici_Kus_Adlari_Denemesi.pdf

-Tatar Türklerinin Kullandiği Türkçe Kişi Adlari Üzerine Bir Değerlendirme* An Evaluation on Person Names Used By Tatar Turks

-Ercan Alkaya YENİSEY YAZITLARINDA GEÇEN UNVANLAR VE UNVAN NİTELEYİCİLERİErhan AYDIN

-چاغاتای سؤزلویونده حیوان‌لار، حسن اوموداوغلو

https://turuz.com/fa/book/title/Çağatay+Sözlügünde+Heyvanlar%2C+Bitgi%2C+Aghac%2C+Yemishler+-+Hasan+Umudoğlu

-فرهنگ تورکی نوین؛ تاملاتی در عرصه‌ی ریشه‌شناسی (تورکی-فارسی). اسماعیل هادی

-قوپونتولار: تورک‌جه اوزری‌نه دوشونمه‌له‌ر

http://qopuntular.mihanblog.com/

---

_[1] لینک دانلود نخستین چاپ دیوان طرزی افشار اورمویی در اورمو به سال ١٣٠٩-١٩٣٠- رنگی

http://s3.picofile.com/file/8229151834/24_01530.pdf.html

[2] به‌نزه‌ر قوندارما (جعل مشابه): روند جای‌گزین کردن کلمات و اسامی فارسی و عربی مشابه‌ به ‌جای کلمات و اسامی اصلی تورکی

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_10.html

[3] تاناق: عجیب و غریب، غریبه، شگفت‌آور

[4] وسط پاچه . آلت رجولیت

[5] انعکاس شعور ملی تورک در نام‌های اشخاص خانواده‌ی جمشید خان افشار اورمویی و نادر شاه‌ افشار، و نه‌بود شعور ملی تورک در نام‌های اشخاص خانواده‌ی پیشه‌وری، خیابانی، شاه ‌اسماعیل، ستار خان و محمدعلی تربیت

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_14.html

[6] Prof. Dr. Nadir İlhan. Türkçede Kelimelerin Ekleşmesiyle Ortaya Çıkan Ekler

https://www.researchgate.net/profile/Nadir-Ilhan/publication/334589780_TURKCEDE_KELIMELERIN_EKLESMESIYLE_ORTAYA_CIKAN_EKLER/links/5e3084b092851c7f7f08b6ce/TUeRKCEDE-KELIMELERIN-EKLESMESIYLE-ORTAYA-CIKAN-EKLER.pdf

[7] مئهران باهارلی. تورکستان نامیدن منطقه‌ی تورک‌نشین شمال غرب ایران در قصیده‌ی محمد قهرمان (قارامان)، ناخشنودی او از تورکی ‌نه‌دانستن اعقاب قاجاری، و ریشه‌شناسی قارامان – قهرمان

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/07/blog-post_26.html

[8] Christopher P. Atwood. The Administrative Origins of Mongolia’s ‘Tribal’ Vocabulary. Page 20

https://repository.upenn.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1012&context=ealc

[9] Al: oghuz/Trkmn. 13th c. III. ‘The first (son)’. According to Sattarov the Tatar names Al-bay, Alqı were given to the first son born in the family; cf. Tat. Al (peredniy). Al baqtı: the first child son has looked in has been born, First born lucky child. Albasar: first son enters, al baş: first head chief, albergen: Child first given. Al gilde: al keldi, first born, Altuqan: born first.

[10] Turalı: Turalı-bay Tur- ali – bey?

[11] انوش تیگین مؤسس امپراتوری خوارزم‌شاهان دارای نام عبری – تورکی است. انوش (آنوس - یوناس) در شرع یهودی (هلاخا)، اصطلاحی حقوقی به معنی یهودیانی که مجبور به ترک غیر اختیاری دین یهودیت شده‌اند ولی همه‌ی تلاش خود را می‌کنند تا در شرایط اجبار به دین موسوی - یهودی خود پای‌بند باشند، است.

موسوی‌ها- یهودی‌های تورک در تورک‌ایلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_7.html

[12] خوْرتلان: زومبی، وامپیر، لولو، قبیرده‌ن خورتلایان قان اه‌میجی یاراتیق، سس-کوی یاپان روح، ... آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا «خورتدان Xortdan»، تورکییه‌ده «خورتلاق Hortlak»، تووا تورکیک دیلی‌نده «خورتان Хортан» دییه قول‌لانیلان بو کلیمه‌نین اصلی «خورتلانXortlan »دیر. تورک‌جه‌ده .لان سون‌اه‌کی ییرتیجی حیوان آدی یاپان بیر اه‌ک‌دیر: آسلان، قاپلان، جئیلان، ایلان، سیرتلان، ته‌رلان، قولان، کوهئیلان، حتتا به‌کلان (اه‌رکه‌ک آدی، بلکه ییرتیجی شخص آنلامی‌ندا)، ...

صابیر'ین «هاردا مسلمان گؤروره‌م، قورخورام» قوشوغو

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/february25-2011.html

[13] «... قبل از تسخیر قلعه‌ی دومْدومْ اعتمادالدّوله به فجاه درگذشت و محمّد بیك بیگ‌دیلی شاملو به سرداری معیّن شد. مدّتی بعد به تدریج قلاع پنج‌گانه به تصرّف درآمده .... امارت و دارای اورومی به قپلان [قاپلان] خان برادر محمّد بیگ بیگ‌دیلی مفوّض شد و از حدود سارو قرغان [ساری قوُرغان: تورکی به معنی دز، برج، حصار] و گاووردلی [قاوورت‌لو] و سلماس [سالماس] در تحت امر قپلان خان بیگ‌دیلی درآمد».

[14] نام و عنوان «میر» در میان تورک‌ها اکثراً مخفّف امیر عربی و در بعضی موارد معین محرّف و مخفّف ایمره‌ی تورکی به‌‌ معنی محبوب است که ‌‌به ‌‌سبب همین معنی به ‌‌اولاد پیغامبر و یا سیّدها داده ‌‌می‌شد و سپس ‌‌به ‌‌مرور زمان تبدیل به «میر» شده ‌‌است.

ریشه‌‌شناسی کلمات تورکی - موغولی «میرزه» و «میری»، و کلمه‌‌ی عربی – پشتون «میرزا»

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/08/blog-post_6.html

[15] برای آمیر، آمور، آمرو، آمیرا، آمورا، امرا، ایمرا، ایمره، آمر، آمارا، آمار، ... های تورکی - موغولی به‌‌ معانی آرام، ساکن، بی صدا، ملایم، متعادل، صلح‌طلب، خوش‌خو، دارای طمانینه ‌‌و آرامش روحانی و درونی که ‌‌به ‌‌امیر، امیره، میر، ... عربی تبدیل شده‌‌اند:

مئهران باهارلی - رقعه‌های تورکی اظفری گورکان-کوره‌که‌ن و تصحیح آن‌ها

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/10/blog-post.html

[16] آشفته سر که جمشید خان در این کتاب خود به کار برده، ترجمه‌ی اصطلاح تورکی «باشی بوزوک-باشی پوزوق» است در قرن هفده به معنی حَشَر، چریک، سپاه ‌بی نظم، چته‌، سرآزاد، لشکر نامنظم، سپاهی داوطلب مقابل اجری خوار و مزدور، لشکر، سپه‌ بود. (کلمات «حشر» و «چریک» تورکی، و «چته» سیربی-صربی است). در بالکان و قفقاز-تورک‌ایلی «قاچاق»ها، در زبان ارمنی «فدایی»ها (Fedayi)، در شمال دریای سیاه-قفقاز «کوساک»ها (قازاق)، ... از مصادیق باشی بوزوق‌ها در قرون آتی بودند.

جماعت ارامنه و آخرین نقشه‌ی آن‌ها برای تاسیس دولت ارمنی، به قلم جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی مجدالسلطنه- سال ١٨٩٤

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_28.html

[17] اورمولو سید لقمان آشیرلی‌نین اوغوزلار و عوثمانلی‌لار تاریخی حاققی‌ندا یازدیغی تورک‌جه منثور «هنرنامه» کیتابی مینیاتورلاری

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/httpswww.html

سید لقمان اورموی: در مدح سلطان محمد فاتح و ستایش فتح استانبول

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_69.html

سید لقمان اورموی: آلِ عثمان نورِ چشمِ عالمند، و مدح سلطان سلیم دوم

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/blog-post.html

[18] فورم صحیح نام ایل بوجاق‌چی و ریشه‌شناسی آن

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/01/blog-post_9.html

[19] Oboo, ovoo: moğolca yığın demek

[20] Aga of Kish

https://en.wikipedia.org/wiki/Aga_of_Kish

Gilgamesh and Aga

https://en.wikipedia.org/wiki/Gilgamesh_and_Aga

[21] اولوشÜlüş  در زبان تورکی اصطلاحی جوغرافیایی بوده‌ تنها به‌ معنای کشور است. از سده‌ی یازدهم میلادی به‌ معنای شهر نیز به ‌کار رفته‌ است. کلمه‌ی اولوش از مصدر اولمه‌کÜlmek   به‌ معنی توزیع و تقسیم کردن و به ‌اشتراک گذاردن و قسمت و نصیب دادن است. اولوس Ulus تغییر یافته‌ی کلمه‌ی اولوش تورکی در زبان موغولی است. در زبان موغولی اولوس نخست به ‌امپراتوری بزرگ چینگگیز خان و به ‌مردم و سرزمین‌هایی که ‌به ‌چهار پسر او داده‌ شد، مردم و سرزمین‌هایی که ‌فتح می‌شدند یا تحت مالکیت ارثی بودند، اطلاق می‌گردید. سپس معانی مجموع تابعان یک فرمان‌روا، ائتلافی از چند قبیله‌ی گوناگون، ملت، خلق، کشور، سرزمین، امپراتوری، سلسله‌ی پادشاهی و ... را کسب کرد. اولوس در نظام موغولی میراث مشترک بود و تنها به ‌فردی که ‌آن‌ها را در اختیار داشت تعلق نداشت، بلکه ‌مشترکاً به‌ کل طایفه‌ی او متعلق بود. تحت این سیستم، کل امپراتوری موغول، و یا «یئکه‌ مونقول اولوس» (کشور موغول کبیر)، متعلق به‌ «آلتان اوروق» (قبیله‌ی طلایی و یا خاندان امپراتوری: فرزندان چینگیز خان) بود.

سکه‌ی تورکی تؤره‌گه‌نه‌ (توراکینا) خاتون، ضرب تبریز: اولوغ مونقول اولوش بیگ

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/11/blog-post_30.html

[22] Mong. eris, eres (<. Türk. geçmiştir) 'çabuk, azimkar’ Schmidt 31 b, Kow. 252 b

[23] Urus: Russian, nom d’une tribu tatare dans le nord, dans le sixieme climat, orus, uris, urus, 2-battle, blow, fight, harp, savaş, kavga, dovuş, 3-chance, share, from iris: devlet, zenginlik, nasip

Uruz beg. urum kağannung bir karundaşı bar irdi; uruz beg degen irdi. (-z ile yazılmış olması dikkate değer; eger burada hakikaten 'rus beyi ' mevzuubahis ise urus şeklinde yazılmalı idi.)

[24] افزودن حرف ع - عین عربی به کلمات تورکی، آشیق-عاشق، اوراقات-آروات-عورت، آباقا-عمی جان، آیراکی-عرق، آتامان-تومان-عثمان، ...

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_18.html

[25] بو کلیمه‌نین اصلی موغول‌جا «شَیْبَقان»دیر: شه‌یبه‌قان ← شیبقان ← شه‌ی‌بان ← شیبان. «شیبان» بیچیمی ده آراسیرا و یانلیش‌لیق‌لا «شعبان» دییه یازیلمیش‌دیر. شیبان، ماوراء النهرده شَیْبَکْ خان‌ین (شاهی بک، محمد شاه بخت) قوردوغو «ملوک شیبانیه» (شه‌یبه‌قان، شَیْبَقان، شیبانی) آدی‌ندا دا واردیر. بو سولاله‌نین آدی قیزیل‌باش دؤنه‌می‌نده اؤزبه‌ک‌ه ده‌ییشدیریلدی.

کؤله‌مه‌ن خاقانی-مملوک سولطانی «قانصوه - قان‌ساو غوری»ده‌ن بیر تورک‌جه و بیر تورک‌جه - عرب‌جه قارماق(ملمع)

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/02/blog-post.html

[26] قرائت صحیح و کامل کتیبه‌های کوفی مقبره‌ی قبّه‌ای «سؤیومبه‌ت» (سه‌گونبد) اورمیه

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/06/soyumbet-1.html

[27] رومیه شیخی عزیز محمود اورموی - حکایه‌یِ غربت – ائل‌گین‌لیک اؤیکوسو: ائی اه‌ره‌ن‌له‌ر، ائی قارداش‌لار!

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_15.html

[28] تصحیح شعر «سه‌ن منی  یارا باغیش‌لا» از کلامات تورکی به‌ی‌ره‌ک قوش‌چواوغلو، و نقدی بر نشر آن توسط محمدزاده صدیق

[29] László Rásonyi And Imre Baski. ONOMASTICON TURCICUM, TURKIC PERSONAL NAMES

[30] İlmek: hafifçe bir düğüm yapmak. değmek, dokunmak, hedefini bulmak. göze takılmak, göze ilişmek. birine sataşmak. iki parçayı birbirine tutturmak, dikmek, örmek.

_[31] اولدوز: فورم‌های دیگر اُلدوز، یلدوز، اوُلدوز، یولتوز، ییلدیز، .... به معنی اختر، کوکب، نجم، سیاره، هر چیز در شکل ستاره. اولدوز خان نام یکی از شش فرزند اوغوز  خان، نیای اساطیری تورکان، نام نوه‌ی نه‌دیر شاه افشار است. شش فرزند اوغوز خان و طوائف اوغوزی منسوب به آن‌ها:١-ده‌نگیز خان: نیای طوائف اوغوزی ییگ‌دیر، بوگدوز، ییوا و قینیق٢-اولدوز خان: نیای طوائف اوغوزی افشار، قینیق، بیگ‌دیلی و قارقین٣-گون ‌خان: نیای طوائف اوغوزی قایی، بایات، آلقاائولی و قاراائولی٤-آی ‌خان: نیای طوائف اوغوزی یازیر، دؤگه‌ر، دودورقا، یاپارلی٥-گؤک ‌خان: نیای طوائف اوغوزی باییندیر، په‌چه‌نه‌ک، چاوولدور و چه‌پنی٦-داغ‌ خان: نیای طوائف اوغوزی سالور، ائیمور، آلایونت‌لو، یوره‌گیر

[32] ببر بَبْر⁩ • (babr) m (plural ⁧بُبُور⁩ (bubūr)) tiger. Cognate to Classical Syriac ⁧ܒܒܪܐ⁩ (bbrʾ) and cognate to Akkadian 𒌨𒁇𒊏 (barbarum, “wolf”), likely an early Semitic loan from Sumerian 𒌨𒁇𒊏 (urbarak, urbarra, literally “outsider dog, wild predator”).

https://en.wiktionary.org/wiki/%D8%A8%D8%A8%D8%B1#Arabic

Akkadian Etymology Orthographic borrowing from Sumerian 𒌨𒁇𒊏 (ur-bar-ra /⁠urbarak⁠/, “wolf”). Logogram 𒌨𒁇𒊏 • (UR.BAR.RA) (from Old Akkadian on) Sumerogram of barbarum (“wolf”)

Sumerian Etymology From 𒌨 (ur, “dog”) +‎ 𒁇𒊏 (bar-ra /⁠barak⁠/, “of outside”), literally “outsider dog”. Noun 𒌨𒁇𒊏 • (ur-bar-ra /urbarak/) wolf “𒌨𒁇𒊏 (urbara)” in ePSD2

https://en.wiktionary.org/wiki/%F0%92%8C%A8%F0%92%81%87%F0%92%8A%8F#Sumerian

[33] Proto-Altaic: *it`VKV

Meaning: a k. of (big) bird

Russian meaning: вид крупной птицы

Mongolian: *it-

Proto-Mongolian: *it-

Altaic etymology: Altaic etymology

Meaning: 1 partridge 2 jay 3 falcon 4 a k. of hawk 5 hazel-hen

Russian meaning: 1 куропатка 2 сойка 3 сокол 4 ястреб-перепелятник 5 рябчик

Written Mongolian: itaɣu 1, ite 2, itelgü 3 (L 417, 418)

Middle Mongolian: jitelogu (HY 14) 4, itawun 1 (LH), itaūn 1 (Lig.VMI), itelku 'merlin' (MA 221)

Khalkha: jatū 1, jotū 5

Buriat: itag (šāzgaj) 2

Kalmuck: jotūn, itǖ 'hazel-hen', itǝ 'a bird of prey', itlɣǝ 3

Ordos: itū 1, ötölgö, etelge 3

Monguor: sdergu 3 (SM 336)

Comments: KW 211, 219. Mong. > Uzb. itälgü etc., Manchu itulxen, iturxen (ТМС 1, 334), Man. itu, Sol. itau (Rozycki 117); MKor. iktǝkui (Lee 1964, 191).

Tungus-Manchu: *itiknija

Proto-Tungus-Manchu: *itiknija

Altaic etymology: Altaic etymology

Meaning: 1 owl 2 crane

Russian meaning: 1 сова 2 журавль

Evenki: itiknija 1

Even: ịtịqńa 1

Negidal: ịtịŋna 1

Nanai: jatɛ̄nia 2

Comments: ТМС 1, 333.

Comments: A Mong.-Tung. isogloss.

https://starlingdb.org/cgi-bin/response.cgi?root=config&morpho=0&basename=%5Cdata%5Calt%5Caltet&first=641

_[34] معانی دیگر بالابان: ٢- از سازهای بادی، نوعی نی ٣- چاق و چاقالو و توپول و خپل ٤- محزون و نگاه بی‌هوشانه، ٥- پهلوان، قهرمان، کشتی‌گیر، در این معنی شاید ریشه گرفته از پهلوان تاجیکی-دری.

[35] Choi Han-Woo. A Study of the Proto-Turkic tor 'general'. Handong University, Korea

[36] Bekiş: become solid, become strong, fest werden

[37] Eme ایمه” dişi, kadın” [198b]: Mu. eme [153]; Müh. eme [209]; Şam. eme [151b]; Ter. eme [63b]; KMo. em-e (Çoimaa 2006: 1288). MMo. em “kadın, dişi” (Tsevel 1966: 875). Schönig, kelimenin Oğuzcaya geçtiğini bildirir (2000: 95).

[38] Umumiyetle, kökü “bay” yâni zengin kabul edilmiş. Pelliot’ya göre “Bayan”dan, “dur” eki ile oluşmuş. Kıpçakça “dur” çoğul ekidir. Fakat “bay” yerine “bayan” daha ziyâde moğollarda kullanılmaktadır.

[39] Çor ‘yüksek askerî ünvan’: (Ina)llar çorlar evlärin (barkların) kodup toyın dındar (bolmaz)lar erti (Maytrısimit 7, 54-56) ‘…vekiller, çorlar evlerini (barklarını) terk edip rahip olmazlar idi’ (Tekin, 1976, s. 194). Çor Eski Türkçede askerî ünvanlardan biridir. Odabaşı’ya (2019) göre “Gök Türklerde “Çor” ünvanını taşıyan kimseler elçilik, boy reisliği, ordu komutanlığı ve valilik gibi görevleri yerine getirmişlerdir” (s.  184).  Bu ünvan Göktürklerde en yüksek askerî ünvan olarak da nitelendirilir ve çağdaş terminolojide “mareşal” ünvanına uygun olduğu belirtilir (Esger & Kıpçak, 1996, s.  75).  Göktürklerden sonra da kullanılmaya devam etmiştir (Odabaşı, 2019, s. 184). Yukarıdaki örnek onun Eski Uygurlarda da kullanıldığını kanıtlar. Şunu da hatırlatmak gerekir ki Ötüken Uygur devletinin ikinci ve en güçlü kağanının tahta oturmadan önceki adı da Moyun Çor olmuştur.

Aysel AHMEDOVA. ESKİ UYGUR METİNLERİNDE ÜNVANLAR, TITLES IN OLD UYGHUR TEXTS

[40] Ahmet B. Ercilasun. Oğuz Boy Adlarının Etimolojisi

[41] KM bökön ‘deve hörgücü’ (OM MGTböken ‘çıkıntılı’, MEböketü ~ böketür, RSböketü, Hlh. бөх(өн), Kalm. bökn̥ ‘kambur, hörgüç, (ağaçlarda) yumru’, Ma. bohoto ‘deve hörgücü’, Ma. bokto ‘kambur’, Ma. buktu ‘kambur, çarpık’), KM bögtüyi- ~ bökötüyi-‘öne doğru eğilmek, başını eğmek, eğilerek selam vermek, meyletmek’ (OM –,Hlh. бөгтийх, Ma. –), KM bögtür ~ bögetür (< bög(e)tü(yi)-r) ‘eğri, kıvrık, kambur’ (OM MGTbögötür ~ bökötür ‘kambur’, Hlh. бөгтөр, Ma. –) || GT bükün105 (< bük-ün) ‘kıvrım, büküm, büküm yeri, kat’, BT *bükün (?) > *büküm ‘kıvrım’ (> Çuv. pükĕm)

[42] Beger → Beg-t-er → Begtre / Begtree ♣ БЭГТРЭЭ = fearful, panicking. (Begeter is the twin yet opposite word of Bagatar → Baatar = hero, warrior)

Gankhuyag Choigaalaa. 666 English Mongol common words dictionary

https://www.slideshare.net/GankhuyagChoigaalaa/666-english-mongol-common-words-dictionary-2573

[43] بکتر. نویسنده :محمد اردم. تاریخ:جمعه 23 تیر 1396-11:25 ب.ظ

[44] دختر سوارکار از ایل تورک افشار از «صحنه» ‌(در استان کرمانشاه ‌فعلی) – تورک‌ایلی، آزادی‌ها و حقوق زنان تورک و اعتراضشان به‌ جواز شرعی صیغه‌

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/10/blog-post_13.html

[45] Bektaş 1- hard solid stone, pierre solide, 2-companion of a bek

László Rásonyi And Imre Baski. ONOMASTICON TURCICUM, TURKIC PERSONAL NAMES

[46] «مرشد قلی‌خان نیز به تحریک محمودخان صوفیلر و دیگران کس به قلعه‌ی الموت فرستاد تا سلطان محمد پدر شاه عباس و دیگر شاهزاده‌گان را به قزوین آورند».

[47] Botum/Botam: “çocuğum, yavrum”// Bota “yavru, deve yavrusu, potuk”. Bk. AŞ (64b), SG (474)// DLT: “botuk/Botu “deve yavrusu” (596)// Kzk. Tr: Bota/Botaqan “deve yavrusu; çocuklara söylenen sevgi sözü” (93)// Krgz. Tr: Boto “deve yavrusu” (133)// YUyg. Tr: Bota “köşek, deve yavrusu” (49)// Trkm. Tr: Botla- “deve doğurmak” (80)// Derleme: Bot/Bota/ Botuk “deve yavrusu”// Moğ-Les: Botuga/Botugu(n)/ Botgo “deve yavrusu” (197)

[48] Bota: 1-Little camel, young camel, a new born foal of a camel, eing neugeborenes kameel, ein kameeljinges im ersten jahre. 2-my darling, darling, nice. Bota qız: nice girl 3-short, of short height. Bota + diminutive suffix -q, like botash.

[49] Butur: Shameless, imprudent, very happy.

[50] Kürşat YILDIRIM. TATAR ADININ KÖKENİ ÜZERİNE

«تورکان سالجوقی به تدریج توانستند اورمو و بعد تبریز را در سال ۵۸۷ که قسمتی از اراضی تورکان آق‌سونقوری‌بود متصرف شوند. اورمو نیز همانند تبریز و دیگر شهرهای آزربایجان جزو متصرفات تورکان سالجوق گردیده و تنها مراغه در دست تورکان آق‌سونقور باقی ماند. در سال ۵۲۶ امیر حاجب تاتار که اورمو را مستحکم نموده بود تحت فرمان سلطان درآمد. در سال ۵۴۴ اورمو به ملک محمد بن محمود بن محمد سالجوقی تعلق داشت. درسال ۵۸۰ ه.ق و در زمان آتابکی ایل‌ده‌نیز محمد جان بالابان (جهان پهلوان) در اورمو مقبره‌ی قبّه‌ای سؤیومبه‌ت احداث گردید».

قرائت صحیح و کامل کتیبه‌های کوفی مقبره‌ی قبّه‌ای «سؤیومبه‌ت» (سه‌گونبد) اورمیه

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/06/soyumbet-1.html

[52] Aynı kökenden TARAKOL: Karakoyunlular Devleti’nde, harp esnasında gönderilen öncü birliklere denir (Uzunçarsılı, 1988:98).

[53] یک تانیق‌لیق - استشهاد‌نامه‌ی تورکی در بخشودن کابین - مَهریه نوشته شده در تورک‌ایلی در پایان عصر ایلخانی ١٣١٥-١٣٣٥ میلادی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_15.html

[54] «در اوایل دوره صفویه و در زمان شاه اسماعیل صفوی ابتدا حکومت اورمیه در دست سلطان ذوالقدر قاجار بود، بعد از او گوگجه سلطان قاجار به سمت والی اورمیه انتخاب شد و در زمان شاه اسماعیل(۹۱۱ ق) صارم به اورمیه یورش برد که از طرف بایرام خان قرامانلو و خادم بیگ مشهور به خلیفه الخلفا دفع شد. در آن جنگ عبدی بیک شاملو پدر دورمیش خان و ساروعلی مهردار تکلو کشته شدند. ...».

[55] مکتوب تورکی سلطان مراد آغ‌قویون‌لو، درخواست کومک او از سلطان سلیم برای مقابله با تهدید شاه اسماعیل، و ‌ریشه‌ی نام طوائف پۆرنه‌ک-پرناک، دوُلقادار-ذوالقدر

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/08/blog-post_26.html

[56] FATMA KURT Çağatay Türkçesinden Özbek Türkçesine Anlam Değişmeleri

https://www.scribd.com/document/654946666/615226

çörgen- I ateşte alazlanmak yakmak

[57] Özge Hazal Bolat. Çağatay Türkçesinde Hayvan Adları

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2112605

[58] CEYDA ÖZCAN DEVREZ 11-17.YÜZYIL ORTA ASYA TÜRKÇESİNİN SÖZ VARLIĞ

https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/394731/yokAcikBilim_10252011.pdf?sequence=-1&isAllowed=y

çörge- → çürge-, çörgen- sıklaşmak, toplanmak, yoğunlaşmak [KTef]

çörken-, çörgen- → çürgen, çörke (h. ad.) bir ördek türü [Çağatayca: ML]

çörgün ve mantı:

[59] Jurchen people: Both Mongols and Jurchens used the title Khan for the leaders of a political entity, whether "emperor" or "chief". A particularly powerful chief was called beile ("prince, nobleman"), corresponding with the Mongolian beki and Turkic baig or bey.

https://en.wikipedia.org/wiki/Jurchen_people

[60] А. К. Шапошников. Сарматские и туранские языковые реликты Северного Причерноморья

file:///C:/Users/User/Downloads/44783670.pdf

[61] Çörmek: çalmak, araklamak. Çormak: Süresiz olarak (bir şeyi) ödünç almak.

[62] محمد حسن‌دوست. فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، ٥ جلد. فرهنگستان زبان و ادب فارسی. جمهوری اسلامی ایران.

[63] From Ottoman Turkish ⁧ایرك⁩ (iriñ), from Proto-Turkic *iri- (“to rot; pus”). Cognate with Old Turkic [script needed] (iriŋ, yiriŋ).

[64] Proto-Altaic: *ìri ( ~ *e-)

Meaning: to rot, pus, be sick

Russian meaning: гнить, гной, болеть

Turkic: *iri-

Proto-Turkic: *iri-

Altaic etymology: Altaic etymology

Meaning: 1 to rot 2 pus 3 to turn sour, coagulate

Russian meaning: 1 гнить 2 гной 3 прокисать, створаживаться

Old Turkic: jirü- 1 (OUygh.), iriŋ 2 (Orkh., OUygh.)

Karakhanid: iri- 1, iriŋ 2 (MK)

Turkish: irin 2

Tatar: ĭrĭ- 3, ĭrĭn 2

Middle Turkic: iriŋ 2

Uzbek: iri- 1, jiriŋ 2

Uighur: ǯiriŋ 2

Azerbaidzhan: irin 2

Turkmen: iriŋ 2

Khakassian: ĭrĭ- 1, 3, ĭrĭn 2

Oyrat: iri- 3, iriŋ 2

Yakut: ireŋe 2

Dolgan: ireŋe 2

Tuva: iri- 1, iriŋ 2

Kirghiz: iri- 1, 3, iriŋ 2

Kazakh: ĭrĭ- 1, 3, ĭrĭn 2

Noghai: irin 2

Bashkir: ĭrĭ- 3, ĭrĭn 2

Balkar: irin 2

Gagauz: jirin 2

Karaim: irin 2

Karakalpak: iri- 1, 3, iriŋ 2

Comments: EDT 198, 233, ЭСТЯ 1, 372-374, Stachowski 128.

Mongolian: *(h)ereke-

Proto-Mongolian: *(h)ereke-

Altaic etymology: Altaic etymology

Meaning: to vesicate; to complicate (of a disease)

Russian meaning: нарывать; осложняться (о болезни)

Written Mongolian: ereke- (L 322)

Khalkha: erxe-

Kalmuck: erk-

Ordos: erkere-

Comments: KW 125.

Japanese: *ìtà-

Proto-Japanese: *ìtà-

Altaic etymology: Altaic etymology

Meaning: to be ill, feel pain (adj.)

Russian meaning: болеть, чувствовать боль

Old Japanese: ita-

Middle Japanese: ìtà-

Tokyo: itá-

Kyoto: ítà-

Kagoshima: itá-

Comments: JLTT 829.

Comments: KW 125.

https://starlingdb.org/cgi-bin/response.cgi?root=config&morpho=0&basename=%5Cdata%5Calt%5Caltet&first=641

[65] Some of those Northern type Ordos blades are shown in Figure 7. They were calling these short inverse curved blades, “king-lu”/” king-lak” which is considered as the earliest known recorded Turkish word according to Frederich Hirth. In Hunnic, it was “kingrak” or “kinlu” which meant “with scabbard” and during the later ages transformed to “kingrak”.

F. Hirth, “The Ancient History of China”, New York 1911, s.67

[66] Milâddan önce 1022 senesine ait kayıtta “lüks kılıç” mânasında bir “King-luk” kelimesi “Hunların eski ecdadının sözü” olmak üzere M.ö. 47 senesinde yazılan bir Çin kaynağında zikredilmiştir. Fr. HİRT bu sözü Türkçede “iki yüzlü bıçak” mânasında bugün dahi kullanılan “Kingirlik” kelimesiyle birleştirmiştir ve bunu “tarihte mukayyet en eski Türkçe kelime” olarak kaydetmiştir.

TOGAN, A. Zeki Velidi, (1981). Umumî Türk Tarihine Giriş, I., İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul

[67] Talat Tekin, “Hunların Dili”. Doruk Yayınları, 1993, sayfa 14-15 (in Turkish)

4. Hsiung-nu, king-lu <*king-lak “Hsiung-nu’ların tören kılıcı”, *kıngrak: Bu sözcük Ts’ien Han Şu’da I.Ö 47 yılında Çin imparatoru ile Hsiung-nu’larn hükümdarı arasında aktedilen bir andlaşma dolayısıyla geçer. “Hsiung-nu’ların tören kılıcı” anlamındaki bu Hsiung-nu sözcüğünün gerçek karşılığını bulan Fredrich Hirth olmuştur. Hirth (1900:222) king-lu sözcüğünün Teleüt lehçesinde kullanılan kıngırak “iki yüzlü bıçak” sözcüğü (Radloff, Wörterbuch, II, 709) ve Doğu Türkistan Türkçesinde kullanılan kıngrak “geniş yüzlü bıçak” sözcüğü (R. Shaw, A Sketch of the Turk Language, II, 163) ile bir ve aynı olduğunu ileri sürmüştür. Modern Çince king-lu’nun Eski Çincedeki biçimi Karlgren’e göre king-lak’tır. Bu Eski Çince biçim Hirth’in görüşünü doğrulamaktadır. Teleütçe ve Yeni Uygurcadan başka Kırgızcada da “büyük bıçak” anlamında kullanılan kıngırak sözcüğü Kaşgarlı’nın sözlüğünde de kayıtlıdır: Kıngrak “et ve hamur kesmekte kullanılan satır gibi büyük bir bıçak” (III, 382). MK’daki kıngrak sözcüğü daha eski ve birincil bir *kıngırak biçimine, yani bugün Teleütçe ve Kırgızcada yaşayan biçime gider. Bu sözcük, Clauson’un da haklı olarak işaret ettiği gibi, “eğri, kıvrık” anlamındaki kıngır ile kökteştir, daha doğrusu ondan töremiştir (EDPT: 639). Bu etimolojiye göre sözcüğün ilk ve asıl anlamı “geniş yüzlü eğri bıçak ya da kılıç” olmalıdır. Hirth’in bildirdiğine göre, Hsiung-nu diline ait bu king-lu = *kıngırak sözcüğü daha eski Çin kaynaklarında I.Ö. 1022 yılına ait bir olay dolayısıyla da geçmekte imiş. Bunu dikkate alan Hirth, bu sözcüğü “yazıya geçmiş en eski Türkçe sözcük” saymıştır. (The Ancient History of China, New York 1911, s. 67).

[68] Therefore, it could be indicated that the holy Hunnic blades of “kinglu” had started to transform into “kıngrak” or “kıngırlık” of later periods. Surely, “yataghansmithing” was one of those craftsmanships but those “yataghan-like” inverse curved blades were either called “kinlu (with scabbard)” or “kingirlik”.

Prof. Dr. Tarık Baykara. UNRIVALED TURKISH SWORD WITH A UNIQUE DESIGN: “YATAGHAN” Dogus University, Faculty of Engineering, Mechanical Engineering Department, Istanbul-Türkiye tbaykara@dogus.edu.tr

https://www.iaras.org/iaras/filedownloads/ijch/2017/017-0016(2017).pdf

[69] شمن - شامان: کلمه‌ای آلتائی و فورم تونقوزی کلمه‌ی قدیمی‌تر تورکی «قام» است («ق» تورکی باستان ← «چ-تس» موغولی ← «س-ش» تونقوزی). در تورکی باستان به معنی روحانی و طبیب آیین‌های شامانیستی بود. بعدها معانی فال‌چی، جادوگر، کاهن، ساحر، و طالع‌بین و غیب‌گو را کسب کرد. ریشه‌یابی کلمه‌ی شمن - قام تورکی بر اساس چراما - سرامای هندی - سانسکریت، اکنون در جامعه‌ی علمی کاملاً رد شده است.

توضیح و تشریح اشعار تورکی و ابیات و اشعار ملمع تورکی-فارسی شاه قاسم انوار سرابی قرائت و تصحیح شده توسط مئهران باهارلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_79.html

[70] عبارت تورکی نامه‌ی گویوک‌خان موغول به پاپ چهارم اینوسنت: منکو تنکری کوجندا

https://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_24.html

[71] DS 1:166 al (III) "ön, ön târaf."(krş. DS 1:225 allı "ileri, ön." al krş. alın

[72] Tüz: equal, even. tüzün: smooth, flat, even, suitable, right. tüzel, tüz ol: get better, get well

[73] Tüz: tolerate, endure. tüzer: He who will stand, bear, sustain everything

[74] یک تانیق‌لیق - استشهاد‌نامه‌ی تورکی در بخشودن کابین - مَهریه نوشته شده در تورک‌ایلی در پایان عصر ایلخانی ١٣١٥-١٣٣٥ میلادی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_15.html

[75] Töre “soy, sülale; padişahların çocukları; töre, görenek, yasa; Çengiz Han’ın yasası”. Bk. SG (650-651)//AŞ: “âdet; kanun” (90b)//Krgz. Tr: Törö “efendi, devlet memuru, yüksek mertebeli, derebeyi; bürokrat” (756)//Yuyg.Tr: Törö “han soyundan olan kimse, soylu; bürokrat” (424)//

Tora “askerleri korumak için insan boyunca yapılmış ve birbirine zincir ve kancayla bağlanmış kalkanlar”. Bk. AŞ (90b), SG (651)//DLT: Tura “kalkan” (901)//

Moğ-Les: Törü/Tör “töre, gelenek, görenek; güç; düzen; hüküm, kural, hükümet, yönetim, devlet; şölen, düğün” (1288-1289), DLT: Törü “örf, âdet” (897)// CC: Töre “töre” (194)//

Alt.Tr: Tura “ev; şehir” (186)// Moğ-Les: Tura “kale, şehir, kent” (1300).

Tura/Tora “duvarı korumak için üzerine kaplanan tahta”//

Tör: “evin baş köşesi, ev bucağı, tör”. Bk. AŞ (91a), SG (646), DLT (896), Krgz. Tr (756). Yuyg.Tr (424)//

[76] Towards the etymology of Middle Mongolian Bodončar ~ Bodančar

Pavel Rykin, Institute of Linguistic Studies, Russian Academy of Sciences, St. Petersburg

[77] Dip: kapalı bir yerin kapıya en uzak yeri. son, sonuç. arka, kıç. bir şeyin sonu

[78] از دیگر معانی ساریق، ساروق، سارق، سارِق و سارُق تورکی: ٤-غرب، جهت غرب. ٥-سرپیچ، دستار، عمامه ٦-فورم اصلی چارق - چاروق (پاپیچ). در معانی ٥ و ٦ ساروق از مصدر سارماق و ساریماق dolamak, bürümek، در لهجه‌های تورکمانی مصدر سه‌ریمه‌ک است. هم‌ریشه با سارلاماق، سارماماق، سارمالاماق، ساردیرماق، ساریلماق، سارینماق؛ سارقی، سارما، سارمال، سارماشماق، سارماشیق، سارماش، ...... ٧- نوعی دسترخوان و سفره‌ی پهن، بوخچا - بقچه‌ی پارچه غالباً چهارگوش که بر روی بستر کشند، یا چیزی در آن نهند، پارچه‌ای که در آن لباس بندند، یا سفره کنند، ... ٨-در نام امکنه‌ی جوغرافیایی به معنی وسیع و پهناور. ساروق در معانی ٧ و ٨ از مصدر ساریماق، سه‌رمه‌ک = گستردن + ایق (اک) =گسترده شده، محاط شده با چیزی وسیع و پهناور است. ساروق در نام‌های جوغرافیایی: شهر و منطقه‌ی ساروق (Sarouk, Saruk) در منطقه‌ی تورک‌نشین سرابند (در ادامه‌ی مقاله) در  استان مرکزی – تورک‌ایلی که از مهم‌ترین مناطق فرش‌بافی تورک در این استان است (مشهور با فرش‌های تورک ارزانش موسوم به قالیچه‌های ساروق)؛ دره‌ی سبز و وسیع سارو قرغان- سارو قورقان احاطه شده با کوه‌های آتشفشانی "آلاداغAladağ " در شمال شهر تیکان‌تپه در نزدیکی شهر مراغه در جنوب غربی آزربایجان، و ده ساری قورخان واقع در حوالی قلعه‌ی قبلا موجود ساروقرغان -ساری قورقان در آن ناحیه؛ رودخانه‌ی ساروق که پس از پیوستن رودخانه‌ی چاغناو (در دوره‌ی‌ امپراتوری موغول-تورک ایل‌خان‌لی‌ "چغنو"، از ریشه‌ی چاغناماق به معنی خروشیدن و غریدن به هنگام حرکت. نام جعلی: زرینه‌رود) به آن، به دریاچه‌ی اورمو می‌ریزد؛ ساروق/ساروخ در اطراف سنندج (کوه تندورتو با نام موغولی در نزدیکی آن قرار دارد)؛ ساروکلا-ساری قالا؛ ساروخانی؛ شاید نام منطقه و تپه‌ی سارالان در جنوب شرق اورمو؛ ساروق نام قدیم شهر همدان؛ قلعه‌ی ساروق در اصفهان؛ بعضی از نام‌های جوغرافیایی ساروی، سارویه، ....

[79] Herem: kalın duvar, kapı, Haram: bir deste ot, Harama: çök geniş, … Derleme Sözlüğü

[80] تقدس و بهشتی بودن قله‌ی سولطان ساوالان: اعضای ایل شاهسون به سولطان ‌ساوالان قسم می‌خورند؛ مردم منطقه معتقدند اگر مار را به ‌ساوالان سوگند دهند، از شکارش دست می‌کشد؛ روزی که برف‌های قله آب شود، قیامت خواهد شد؛ به چوپانانی که به سمت کوهستان می‌روند، توصیه می‌کنند که پاک باشند و اطراف دریاچه را آلوده نه‌کنند؛ مردم کوه‌پایه به نیت زیارت راهی قله می‌شدند؛ به دیدار کسانی که از قله باز‌می‌گردند می‌روند و زیارت‌ قبول اولسون می‌گویند؛ زیارت‌کننده‌گان قله وقتی به دریاچه‌ی آن می‌رسند، سجده می‌کنند؛ معتقدند در فصل گرما که یخ‌های قله آب می‌شود، گرداب عظیمی در آن به راه می‌افتد و همه‌چیز را به درون خود می‌کشد؛درویشی که سال‌ها پیش عصایش در این گرداب ناپدید شد، بعدها آن را در کربلا، در دست کسی دیگر دید؛ حضرت سلیمان در ساحل این دریاچه، جام یاقوت بزرگی را با زنجیر بسته، به‌طوری‌ که در کف دریاچه، جام قابل رؤیت است؛ اگر شخصی دل پاک داشته باشد، جام به سطح آب می‌آید و او می‌تواند از آن آب حیات بنوشد؛ اگر کسی بخواهد آن را به‌دزدد، جام او را به قعر آب فرو ‌می‌کشد؛ دریاچه اشیائی چون انواع ظروف و شمشیرهای بزرگ می‌سازد که اگر کسی از آن‌ها بردارد، نه‌رسیده به کمرکش کوه، دست خود را خالی خواهد یافت؛ فقط کسی می‌تواند شمشیر را تا پای کوه حفظ کند که شجاع، یا از اولاد بابک خرم‌دین باشد؛ در قله‌ی سلطان هم‌چنین در کوه سهند در زیر یک سنگ، قبور مقدس پیامبر و دیگر انبیا، و اولیاء وجود دارد؛ چند تار موی حضرت محمد (ص) در کف دریاچه‌ی سبلان وجود دارد؛ حضرت علی (ع) همه‌ی موجودات پلید سبلان را به بند کشیده، و در زیر کوه دفن کرده است. به‌جز این کوه سبلان، یک کوه سبلان هم که یکی از ۷ کوه بهشت است وجود دارد. در گذشته در محل فعلی کوه شهری با مردمانی گناه‌کار وجود داشت. خداوند برای هدایت آن‌ها پیامبری فرستاد، اما آن‌ها نافرمان باقی ماندند. پس خداوند از فرشته‌گان خواست یکی از هفت کوه‌ بهشت را روی آن شهر قرار دهند تا نابود شود. ساوالان برای این‌کار انتخاب شد. یکی از فرشته‌گان (در روایتی جبرئیل) ساوالان را بر بال‌های خود قرار داد و به زمین آورد و زمانی که پیامبر و پیروانش برای عبادت از شهر خارج شدند، آن را روی شهر قرار داد. بر قله‌ی سبلان هر صبح بانگ خروسی به گوش می‌رسد و هم‌زمان با آن، ۳ چشمه‌ی کوچک آشکار می‌شود که اولی از شربت شیرین‌تر، دیگری از شیر گواراتر، و سومی از اشک زلال‌تر است؛ ولی فقط پاکان می‌توانند آن‌ها را به‌بینند، شخصی به نام زینی آن‌ها را دیده است. این چشمه‌ها را بهشتی هستند و مقابل آن‌ها کاخی وجود داشته است. قله‌ی ساوالان صخره‌ای است که آن را محراب می‌نامند و مزار زردشت در اطراف همین صخره قرار دارد؛ در کنار این صخره دری است که به چشم همه‌کس نه‌می‌آید و به یک شهر بزرگ شهر مدفون گناهکاران در زیر کوه باز می‌شود؛ مردم محل می‌گویند در کنار دریاچه، نزدیک سنگ محراب یک اوجاق سنگی و یک سر عَلَم (پنجه) وجود داشته که از حدود ۴۰ سال پیش ناپدید شده است. یکی از ۳ قله‌ی فرعی ساوالان با نام حرم داغی، مخصوص زنان است و هیچ مردی نه‌باید آن‌جا برود؛ در ستیغ حرم زیارت‌گاهی است و در آن چراغی وجود دارد که همیشه روشن است، اما برای دیدن آن باید دلی پاک داشت؛ هر چند سال یک بار سینه‌ی کوه شکافته می‌شود و آب و تکه‌های سنگ از آن خارج می‌شوند؛ این فوران آب و سنگ ادامه خواهد داشت تا زمانی که مقداری از کوه ریزش کند و جلو شکاف سد شود؛ در جناغ حرم سنگ‌نبشته‌ای از زمان بابک خرم‌دین وجود دارد که روی آن نوشته شده است: در این‌جا به اندازه‌ی شن‌ها و سنگ‌های ساوالان از سپاهیان خلیفه کشتیم؛بالای شیروان‌دره، بر سر راه قله، در کنار صخره‌ای، آب‌گیری بزرگ به نام آت‌گؤلو (دریاچه‌ی اسب) وجود دارد. هر چند وقت یک بار اسب سفیدی از آب‌های آن بیرون می‌آید، شیهه می‌کشد، اطراف را نگاه می‌کند و به آب باز‌می‌گردد. این اسب بابک خرم‌دین است که صاحبش را می‌جوید؛ ...

[81] ال اله دویمه دله – اوشاق شعرلری – بهرام اسدی - EL ELE DÜYME DELE - Uşaq Şeirleri - Behram Esedi

https://turuz.com/fa/book/title/%C6%8Fl+%C6%8Fl%C9%99+Duym%C9%99+D%C9%99l%C9%99+U%C5%9Faq+%C5%9Eeirl%C9%99ri+-+B%C9%99hram+%C6%8Fs%C9%99di

[82] MAGDALENA TATAR. TWO MONGOL TEXTS CONCERNING THE CULT OF THE MOUNTAINS. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hunq. Tomus XXX (1), pp. 1-58 (1976)

[83] SEHEN: Bilgelik Tanrısı. Moğolca: 1. SEHEĞEN 2. SESEN Bilgeliği ve öğreticiliği temsil eder. İnsanlara geçmişte yaşanan olayları anlatarak öğütler verir ve bunlardan ders çıkarmalarını ister. Anlam: (Çeç/Çes/Ses/Seh). Yakutçada “anlatıcı” demektir. Çeçen/Sesen kelimesi bazı Türk lehçelerinde hatip, konuşmacı, güzel konuşan kişi, halk ozanı anlamına gelir. Moğolca’da Sehe (eski Moğolca Sekege) sözcüğü zekâ, anlayış kavramlarını içerir. Çeçen/ Tsetsen/ Sesen/ Sisen/ Titen kelimesi ise bilge mânâsı taşır. Türkçe’deki Ses kelimesi ile de alâkalıdır

[84] Segen In Mongolian mythology, Segen (Segeen Sebdeg) is the god of winter, and is married to Ugan Sesen. He is also the father of Sesegen Nogoon, the goddess of spring. Segen is also known as the skydweller, and represents the center.

[85] Peter zieme. Hybrid names as a special device of central asian naming

[86] Qara: black, dark colour; northern; evil, wicked; strong, powerful; supporter; miserable, a member of a lower class; a foreigner; live-stock, cattle, horses, etc

ONOMASTICON TURCICUM. (L. Rásonyi's Collection of Turkic Personal Names and the Method of its Publication). by IMRE BASKI.

[87] Akartürk KARAHAN. CODEX CUMANICUS’TA HAYVAN ADLARI

https://www.ajindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423933220.pdf

_[88]- در زبان تورکی کلمه‌ی قاریق هم‌چنین به معنی شیار و جوی کوچک برای آب دادن به باغچه، خاک بین اینگونه شیارها و ... است. شاید نام طایفه‌ی «قرخلی» افشار که نادر شاه بدان منسوب بود و به صورت «قیرخ‌لی» نوشته می‌شود، در اصل «قاریق‌لی»، به یکی از دو معنای فوق بوده باشد (قاریق‌لی ← قاریخ‌لی ← قریخلی ← قرخلی).

_[89] در زبان تورکی دو کلمه‌ی دیگر قارقین وجود دارد. یکی از ریشه‌ی قارماق به معنی مخلوط کردن با اضافه کردن چیزی به آن، مجازا به معنی افزاینده، فراوان و زیاد کننده و ... است. ظاهرا نام طائفه‌ی «قارقین» از اوغوزها منسوب به اولدوزخان به معنی آزوقه‌دار و آن که غذای زیاد و سیر کننده دارد است. احتمالا فورم صحیح نام شخصیت‌های تورک ثبت شده‌ به صورت «گرگین» در متون تاریخی فارسی، یکی از این دو کلمه‌ی تورکی «قارقین» (باران شدید، فزاینده) است. کلمه‌ی قارقین دیگر، به معنی نوعی چرم تیره و از ریشه‌ی قارا به معنی سیاه است.

[90] روستای قارلق از توابع نوبران ساوه. فرهنگی و اجتماعی  - مطالبی در خصوص تاریخچه روستا و آداب و رسوم مردم روستای قارلق

http://gharloghrosta.blogfa.com/post/31/-%D8%A8%D8%A7-%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%84%D9%82-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%DB%8C%DA%AF%D8%B1-%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7-%D8%B4%D9%88%DB%8C%D9%85-

[91] Bu karluklar da aynı Halaçlar gibi Gur memleketinde, Bamiyan, Toharistan, Pamir, Alay, Fergane dağları, nihâyet Çu Talas dağları mıntıkasında Halaçlarla yanyana yerleştirilmişlerdir. Bu kavim bazı kısımları Oğuzlarla birlikte Anadoluya da gelerek Karlık, Karlug ve Karlu isimleriyle dağlık mıntıkarda oturmuşlardır.

[92] Qaz- to leave the tribe, to free oneself

[93] Kaytar: sözcük kayıtmak geri dönmek fiilinden türemiştir. Anlam tam olarak geri dönen demektir. Kayıtar kaytar. Posta kuşlarının geri dönmesi nedeniyle bu isim verilmiştir. Kaytar kuş şeklinde de kullanılır.

Aktarma sözlüğü: türk dillerinden anadolu türkçesine. By deniz karakut. Sayfa

_[94] معانی دیگر قیدار: ٢-قیدار-قایدار: نام یکی از پسران حضرت اسماعیل که گویا آرامگاهش در شهر قیدار قرار دارد. در عربی به معنی قوی و سیاه چرده

[95] Bulgars: There are several title associations with uncertain meaning, such as boila kavkhan, ičirgu boila, kana boila qolovur, bagatur bagain, biri bagain, setit bagain and ik bagain.[127]

[96] قرائت صحیح و کامل عبارت یک سنگ قبر در کلّیه‌ی شیخ صفی الدین اردبیلی و دامقای تورکان اوغوز «قایی» و تورکان قدیم بولغار «دوُل - دوُلوُ» بر آن

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/06/blog-post_26.html

[97] ریشه‌شناسی کلمات تورکی قلی، کؤله؛ کلمات موغولی قولدور، هولیگان، قولئیلی؛ و کلمات سامی غلام، غلمان، غول

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/02/blog-post.html

[98] خلج‌هایکی از اقوام ترک‌تبار

https://wikibin.ir/article/wp/%D8%AE%D9%84%D8%AC%E2%80%8C%D9%87%D8%A7

[99] qarsaq (قرساق” (bozkır tilkisi” [186c]: KMo. kirsa, MMo. hyarsa “bozkır tilkisi” (Lessing 1960: 472). Clauson, Eski Türkçeden itibaren Türkçede tanıklanan karsak kelimesinin Moğolcaya kirsa şeklinde erken dönemde ödünçlendiğini ileri sürer (1972: 663). Kelimenin Türkçe formunda olması dikkat çekidir.

[100] «در اوایل دوره صفویه و در زمان شاه اسماعیل صفوی ابتدا حکومت اورمیه در دست سلطان ذوالقدر قاجار بود، بعد از او گوگجه سلطان قاجار به سمت والی اورمیه انتخاب شد و در زمان شاه اسماعیل(۹۱۱ ق) صارم به اورمیه یورش برد که از طرف بایرام خان قرامانلو و خادم بیگ مشهور به خلیفه الخلفا دفع شد. در آن جنگ عبدی بیک شاملو پدر دورمیش خان و ساروعلی مهردار تکلو کشته شدند. ...».

[101] *ala- „to kill‟. The h- of Mog ha:la: was emended by Ligeti from Leech‟s spelling kala-.

MMo SH ala- H4, HY ala- M34, Muq ala- P97a, LV alawul- (caus.) P1257, IV---. WM ala- L26a. Kh alax H14b. Bur alaxa C39b. Brg al- U6. Kalm alx M37. Dag al- E7, Z91b. EYu ala- B3, J93b. MgrH ala- J93a, SM3. MgrM ala- T314. BaoD ala- BL81a. BaoÑ ala- CN5. BaoX alə- BC71. Kgj ala- S278b. Dgx ala- B3, L109a. Mog ola- R35b, ʌlʌ- W158a, ɔlɔ- W174b, MogMr ɒ:lɒ:-, hàlà- (from Leech) L54b:134.

alaku "öldürmek" (Bob. III, 298); alağaçı "öldürücü", alakdaku: öldürülmek ~ Cour. DTO. 29: ^»-"i/l alaçı "qui commet de meurtres" < Moğ. alakçı: öldürücü, kılıçtan geçiren.

M ala- ‘öldürmek’ (OM MGTala-, HYala-, MEala-, TAala-, İMala-, RSalaġda- ‘öldürülmek’, RMāla- ‘savaşmak’, PHala-, Hlh. алах, Ma. –) || GT (DKPAM) ala- (?~ lala-) ‘kesmek, yırtmak, parçalamak’ (?← Çin. 害 hài ‘yaralamak’)

♦ Kit. ‹al.a› *ala- ‘öldürmek’ (Róna-Tas 2017: 145–146

ala- “koparmak, parçalamak”

ESKI TÜRKÇEDE MOGOLCA John R. KRUEGER ... – Turuz

[102] در ریشه‌ی تورکی کلمات نسقچی (یاساق‌چی) و نسق (یاساق) و تلفظ‌های نومورتا (یومورتا)، نوموشاق (یوموشاق)، نووا (یووا) در استان‌های همدان و مرکزی و .... تورک‌ایلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_19.html

[103] yanč= 1. ‘to crush, thresh’ (MAv, CCb) / yänč= (QA, GUL) / yenč= (QT5, IN) [CL 944b yanč=; tkm. yenč=; tt.dial. yenç=]; Bïraqïlġay yenčgän otġa ‘He will be thrown into the crushing fire’ (QT5); Qabża̧ täpränür daẖï ayasïnïñ äti[n] yenčär daẖï yaġïr qïlur ‘The grip moves, rubs against the palm of the hand and causes a blister’(IN) | yančïl= ‘to be crushed’ (QT2) / yänčil= (QT3, QA, NF); Māl alġan dād bermägän ẓālïmlar qarïnčqa mäñizlig aḏaqlar astïnda yänčilgüläri ‘The tyrants who appropriated wealth and who didn’t practice justice shall be crushed underfoot like ants’ (QA) | yänčiš= ‘to battle’ (QAc) | yänčäk ‘mortar’ (QA) | yänči ‘dough’ (TZ ar. عَجِین) / yenči  ( AH ar. مَعْجُون, BM). yanč̨=2. ‘to efface’ (TZ ar.دَرَسَ)

A Dictionary of Early Middle Turkic. By Hendrik Boeschoten

https://ia801207.us.archive.org/18/items/mid-t/MidT.pdf

[104] Proto-Turkic: *jār- Meaning: 1 to split 2 split, crack. Russian meaning: расщеплять, щель

Altaic etymology: Proto-Altaic: *p`i̯ā́rV, Turkic: *jār-, Mongolian: *jara-, Tungus-Manchu: *p[ia]ri-

http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?single=1&basename=%2fdata%2falt%2fturcet&text_number=1425&root=config

[105] Türkçe ala- “koparmak, parçalamak” fiili, Mo. ala- “öldürmek, katletmek” sözcüğünün kaynağı olabilir. Moğolcada sözcüğün yaygınlığı düşünüldüğünde Eski Türkçede çok nadir olduğunu gördüğümüz ala- fiilinin önceki dönemlerde daha yaygın olması gerektiği açıktır. Türkçe fiilin +lA ekiyle farazi bir *a kökünden türediği, bu kökün de Çince 害 hài “zarar vermek, yaralamak; zarar verme, yaralama” < Erken Orta Çince ɣaj, Geç Orta Çince xɦaj (Pulleyblank 1991, s. 118) sözcüğünden alıntılandığı varsayılabilir

_[106] در تورکی «نادار»: ١-تبسم، لبخند (نادارلی: خوش و خرم؛ نادارسیز: اخمو، جدی؛ دلی اورمان آغزی)؛ ٢-بدقیافه، بی قواره. «نه‌دیر»: عیب، نقص، نقیصه، و «نه‌دیرلی» به معنی معیوب، ناقص، .... در زبان موغولی «نادور»: نزد من، همراه من؛ «نیدور»: با مشت کتک زدن، مشت زدن و ....است.

[107] در ریشه‌ی تورکی کلمات نسقچی (یاساق‌چی) و نسق (یاساق) و تلفظ‌های نومورتا (یومورتا)، نوموشاق (یوموشاق)، نووا (یووا) در استان‌های همدان و مرکزی و .... تورک‌ایلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_19.html

[108] Belçek: Mintan, içlik, firenk gömleği, Cenazeyi mezara koyarken, tabutun altından geçirilip üstte birleştirilen, kuşak gibi kaput bezi parçası.

[109] (banda₃ /banda/): small(er), young(er), minor, junior, young one, child, infant, offspring, progeny, attendant

https://en.wiktionary.org/wiki/%F0%92%8C%89#Sumerian

bànda(da): young; junior; vigorous; impetuous; fierce; proud.

https://www.sumerian.org/sumlogo.htm

(banda₃ /banda/): small(er), young(er), minor, junior, young one, child, infant, offspring, progeny, attendant

https://en.wiktionary.org/wiki/%F0%92%8C%89#Sumerian

bànda(da): young; junior; vigorous; impetuous; fierce; proud.

https://www.sumerian.org/sumlogo.htm

[110] مکتوب تورکی سلطان احمد بیگ آغ‌قویون‌لو: نوه‌ی سلطان مَحْمَدْ فاتح، و پادشاه‌ عثمان‌لی‌ی تورک‌ایلی و ایران

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/06/blog-post.html