کؤله‌مه‌ن خاقانی-مملوک سولطانی «قانصوه - قانساو غوری»ده‌ن بیر تورکجه
قوشوق و بیر تورکجه - عربجه قارماق (ملمّع)
Kölemen Hakanı-Memluk
Sultanı Kansav Gavri’den bir Türkçe koşuk ve bir Türkçe-Arapça Karmak (Mülemma')
مئهران باهارلی
«الأشرف قانصوه الغوري»[1] (١٤٤٠-١٥١٦)، تورک‌له‌شمیش «بورجی» و یا «چراکسه» اوروغوندان (خاندانی‌ندان) کؤله‌مه‌ن خاقانی- مملوک سلطانی‌دیر. اصل آدی «جونده‌ب بای‌باردی قانساو» اولان قانصوه، بیرینجی «تومان‌بای»دان (دومان بای) سونرا، آلتمیش یاشی‌ندا ایکه‌ن، کؤله‌مه‌ن بهیلهری طرفی‌نده‌ن میصیر و چئوره عرب توپراق‌لاری‌نین (سوریه، لوبنان، فیلیسطین، ایسراییل ایله سودان، ائریتره، لیبی، تونوس، عربیستان و گونئی آنادولونون بیر بؤلومونون) مملوک سولطانی اولاراق سئچیلمیش‌دیر[2].
«قانصوه – قانصو - قانسو» آدی، آنلامی قانی آری اولان تورکجه «قانساو – قانی ساو»ین پوزولماسی‌دیر. قیپچاق لهجه‌سی‌نده «ساغ» دئگی‌سی‌نین (کلیمه‌سی‌نین) ده‌ییشگه‌سی اولان «ساو» (صاف، تمیز، قاتیق‌سیز، قاریشیق‌سیز، خالص، چیلخا، آری، .... التحف الزکیه) آنلامیندادیر. (تورکجه «ساو» کلیمه‌سی فارس‌جایا دا گئچمیش‌دیر: (صفت) خالص، ناب، بدون آمیخته‌گی. فرهنگ فارسی معین). «غَوْری» ایسه «غَوْرلی» دئمه‌ک‌دیر. غَوْر، میصیردا قان‌ساوین ائییتیم گؤردویو عسکری بیر اوجاق آدی ایدی. (غور کلیمه‌سی عرب‌جه‌ده ایکی داغ آراسی‌نداکی درین دره - چوخور آنلامیندادیر. فارس‌جادا «غور کردن» بورادان گلیر).
کؤله‌مه‌ن خاقان‌لاری - مملوک سولطان‌لاری‌نین باغ‌لی اولدوق‌لاری ایکی «بورجی» (تورک‌له‌شمیش اصلن چرکه‌س) و اؤزه‌ل‌لیک‌له «بحری» (اصلن قیپچاق) اوروق‌لاری، اؤزله‌ری‌نی، و یئرلی عرب‌له‌ر ده اونلاری تورک بیلیردی. تورک اولدوق‌لاری‌نی بیر آیری‌جالیق و اوستون‌لوک اولاراق گؤره‌ن و قول‌لانان مملوک - کؤله‌مه‌ن سوی‌لولاری، بهیلهری و خاقان‌لاری‌ندا تورک‌لوک بیلینجی وار ایدی. بونو اؤز ارکله‌ت‌له‌ری‌نین (دولت‌له‌ری‌نین) آدی‌نی تورکیه جمهوریتی‌نده‌ن بئش یوز ایل اؤنجه، «الدولة التركية» (تورکیه دولتی) سئچمه‌له‌ری، و کیشی آدلاری‌نین چوخونون تورکجه - موغول‌جا اولماسی دا گؤسته‌ریر: آی‌بیگ، قوتوز، بای‌بارس، برکه، سوله‌میش، قالاوون، قوت بوغا، لاچین، کوچوک، شیبان[3]، برکوک، تاتار، چاقماق، اینال، بیل‌بای، تیمور بوغا، قاییت‌بای، قانساو، جان بولات، تومان‌بای،...[4]). کؤله‌مه‌ن خاقان‌لیغی - مملوک سولطان‌لیغی و یا الدولة التركیة‌نین سارای دیلی، تورکجه ایدی. تورکجه آیریجا اوردونون دا توغرالی (رسمی) دیل ایدی.
گؤرک‌سؤز (ادبیات)، اوزلوق (هنر)، بیلیم و باریم (معماری)نین قول‌لایی‌جی‌سی (حامی‌سی) اولان سولطان قانساو - قانصوه تورک‌لوک بیلینجی‌نه اییه ایدی. بوندان دولایی‌دیر کی تورکجه و عرب‌جه‌ده‌ن باشقا، فارس‌جایا دا مسلط اولدوغو حال‌دا، فردوسی‌نین شهنامه‌سی‌نی تورک‌جه‌یه چئویرتدی (قوشار شریفی‌نین تورکجه شهنامه‌سی).
سولطان قان‌ساوین اؤزو ده بیر قوشار ایدی و تورکجه، عربجه و فارس‌جا (و چرکه‌س‌جه؟) تاقشیت (منثور) و سپیک (منظوم)[5] یاپیت‌لاری واردیر. (تورکجه قوشوق‌لاری‌نین چوخونو ایچه‌ره‌ن بیر ال‌یازما مجموعه سؤزوموزده پایلاشیلاجاق‌دیر). قانسو تورکجه اثرله‌ری‌نی باتی اوغوز لهجه‌سی‌نده یازمیش‌دیر. لهجه اولاراق کؤله‌مه‌ن خاقان‌لیغی تورک‌جه‌سی ١٢٥٠ده قیپچاق‌جا ایکه‌ن، ١٤٠٠له‌رده بوتونویله باتی اوغوزجایا (تورکمان - عوثمان‌لی) دؤنوشموش‌دور.
.jpg)
کؤله‌مه‌ن خاقانی-مملوک سولطانی «قانصوه - قانساو غوری»ده‌ن
تورکجه - عربجه قارماق (ملمع)[1]
يا إلهي بن گنه‌کار،
اَنْتَ غَفَّارُ الذُّنُوب[2]
عیب‌یم‌نی یۆزۆمه اۇرما، انْتَ
سَتَّارُ الْعُيُوب[3]
قامۇ ایش‌له‌ر سانا معلوم، اَنْتَ
عَلاَّمُ الْغُيُوب[4]
بن فقیره قێل عنایت، إِنَّنِي
أَرْجُو غِنَاك[5]
يا إلهي گئچدی
عمرۆم، بِالْخَطايا وَالزَّلَل
دونیایا مشغول اوْلدۇم، غَرَّنَي طُولُ
الْاَمَل[6]
دۆن گۆن شرّ ایش‌له‌مه‌ک‌ده مَا
اِكْتَسَب خَيْرُ الْعَمَل[7]
سن‌ده‌ن اؤزگه یوْخ اۆمیدیم، لَا ﻭ لَا مَوْلیٰ سِوَاك[8]
يا إلهي حضرت‌ین‌ده
حینِ نقف عریان، ذلیل[9]
باغرێ باش‌لێ، گؤزۆ یاش‌لێ دَمْعَةٍ
كَانَ يَسِيل[10]
عفو قێل اوْل گۆن‌ده سۇچۇم اِنَّ
اوزارِي ثَقِيل[11]
آنێ محروم ائتمه آندا، يَوْمَ
يَرْجُو النَّاسَ لِقَاك[12]
يا إلهي اوْل
حبیب‌ین هَاشِمِيُّ الْمُصْطَفیٰ
هم ابوبکر وْ عمر، عثمان، عَلِيُّ الْمُرْتَضیٰ
مَسْعیٰ وَ مَرْوَة حقی‌چون وَالمَشاعِر
وَ الصَّفَا
غَوْری‌نین باغێش‌لا سۇچۇن، مَا لَهُ اِلّا
عَطَاك[13]
يا إلهي غَوْری
قۇلۇن ذَنْبُهُ ذَنْبٌ عَظِيم[14]
سن باغێش‌لا سۇچ‌لارێ‌نێ يَا كَرِيمٌ
يَا رَحِيم
رحمتینهدیر رجاءسێ للخَلَائِق ذَا
عمیم[15]
هم غضب اوْدۇنا یاخما، كُلُّنَا
نَرْجُو رِضَاك [16]
تورکجه قوشوق: ال‌ده‌ن گئده‌ر
وقت‌ین‌ی خوش گؤزله ائی جان، نوبهار ال‌ده‌ن گئده‌ر
هم گئچه‌ر گؤی موسمی، هم لاله‌زار ال‌ده‌ن گئده‌ر
مطربِ شیرین نَفَس بیرله مدام ایچ‌گیل، مدام
کیم دئییل‌دیر عؤمر اساسێ پاییدار، ال‌ده‌ن گئده‌ر
تۇت کی عالم سربسر حؤکمونده‌دیر بۇ دم سنین
چون اجل ائرسه نه آسسێ، اختیار ال‌ده‌ن گئده‌ر
مال وْ مُلْک وْ زینتِ دونیایا مغرور اوْلماقێل
کیم بۇ دهرین یوْخ ثباتێ، بی قرار ال‌ده‌ن گئده‌ر
گنجِ عشق‌ین‌ده غم ایله غصّه‌یی گؤر کیم قالان
قارا زولفۆ گیبی اوْلۇر تارومار ال‌ده‌ن گئده‌ر
وئرمه‌دین عؤمرۆنۆ بادا، باده ایچ بیر یار ایله
یوْخ بقاسێ کیمسه‌یه بۇ روزیگار ال‌ده‌ن گئده‌ر
هر نه دنلی غوری‌یا، تر سؤیله‌سه‌ن شعری‌نی سن
اعتبارێ قوْی الین‌ده‌ن ک‌اعتبار ال‌ده‌ن گئده‌ر
Vaktini hoş gözle ey
can, nevbahâr elden gider
Hem geçer gök mevsimi,
hem lâlezâr elden gider
Mütrîb-i şîrin nefes
birle müdâm içgil, müdâm
Kim deyildir ömr esâsı
pâyidâr, elden gider
Tut ki âlem serbeser
hükmündedir bu dem senin
Çün ecel erse ne assı,
ihtiyâr elden gider
Mâl ü mülk ü ziynet-i
dünyâya mağrur olmagıl
Kim bu dehrin yok
sebâtı, bî-karar elden gider
Künc-i aşkında gam ile
gussâyı gör kim kalan
Kâra zülfü gîbî olur
târümâr, elden gider
Vermeden ömrünü bâda,
bâde iç bir yâr ile
Yok bekâsı kimseye bu
rûzigâr, elden gider
Her ne denli Gavri’ya
ter söylesen şi’rîni sen
Î’tibârı koy elinden,
k-î’tibâr elden gider
سؤزلوک
تورکجه-قوشوق:
آس: آسس، فائده، خیر، منفعت
آندا: او دونیادا، آخرت‌ده
اوْد: آتش
اۇرما: وورما
اؤزگه: باشقا، آیری
اوْل: او
باش‌لێ: یارالی
باغرێ: جگری
بن: من
بیرله: ایله، بیرلیک‌ده، بیله
حضرت: قات، اؤن، قارشی، حضور، پیشگاه
دۆن گۆن: گئجه گوندوز، هر گون
سانا: سنه
سۇچ: گناه
قامۇ: هامی، بارچا
قۇل: بنده، عبد
قێل: ائت، یاپ، ائیله
نه دنلی: نه بیچیم، نه جور، نه کرته، نه درجه‌ده، نه قده‌ر
وئرمه‌دین: وئرمه‌ده‌ن
یاخما: یاندیرما
یۆزۆمه: اوزومه
عربجه-قوشوق:
اوزار: جمع وزر، گران، بار سنگين اعم از زيورآلات، اسباب جنگ، ... مجازا بزه،
گناه، معصیت، نکبت، وبال (ریشه‌ی وزير به
معنى کومک و يار كه مقدارى از وظائف بالا دست خويش را حمل مىكند).
دمعة: اشک، چشم قطره
ذا: اییه، صاحب، خداوند، دارا، مالک
زلل: یانلیش‌لیق، ساپما، سوچ، یازیق
عمیم: تمام و همه را فراگیرنده
غَرَّ: آلداتدی
مَسْعیٰ: جایی مقدس در فاصله‌ی میان دو کوه صفا و مروه
در مکه که حاجیان در آن عمل سعی را انجام می‌دهند
مشاعر: جاهای
عبادت حاجیان
تورکجه-اؤن‌سؤز-دیب‌نوت‌لار:
آیرێ‌جالێق: مزیت
ارکله‌ت: دولت
اؤتونمه‌ک: رجا ائتمه‌ک، خواهش
اۇرۇق: خاندان
اۇزلۇق: هنر
اۆستۆن‌لۆک: برتریت
ائییتیم: آموزش، تحصيل
بارێم: معماری
بیلیم: علم
بیلینج: شعور
تاقشێت: منظوم
تۇغرالێ: رسمی
خاقان: سلطان
ده‌ییشگه: واریانت
دئگی: کلیمه
دیله‌ک: ایسته‌ک، آرزو
ساو: ساغ، آری، چیلخا، قاتیق‌سیز، قاریشیغی اولمایان
سپیک: منثور
قارماق: ملمع
قوْشار: شاعر
قوْللایێ‌جێ: حامی
کؤله‌مه‌ن: مملوک
کؤنۆک: رضا
گؤرک‌سؤز: ادبیات
گؤی: سبز
یاپیت: اثر
یاراق گره‌ک: افزار، ابزارآلات لازمه
[1] Kansou Algourique, Qānṣawh al-Ghawrī, Gansuh Ghuri, Kansu Gavri, Qansav Qavri, قانساو غوری, قانصوه الغوري, …
[2] KANSU GAVRİ (ö. 922/1516) Memlük sultanı (1501-1516).
https://islamansiklopedisi.org.tr/kansu-gavri
Al-Ashraf Qansuh al-Ghuri
[3] بو کلیمه‌نین اصلی موغول‌جا «شَیْبَقان»دیر: شه‌یبه‌قان ← شیبقان ← شه‌ی‌بان ← شیبان. «شیبان» بیچیمی ده آراسیرا و یانلیش‌لیق‌لا «شعبان» دییه یازیلمیش‌دیر. شیبان، ماوراء النهرده شَیْبَکْ خان‌ین (شاهی بک، محمد شاه بخت) قوردوغو «ملوک شیبانیه» (شه‌یبه‌قان، شَیْبَقان، شیبانی) آدی‌ندا دا واردیر. بو سولاله‌نین آدی قیزیل‌باش دؤنه‌می‌نده اؤزبه‌ک‌ه ده‌ییشدیریلدی.
[4] Memlûk sultanları listesi
https://tr.wikipedia.org/wiki/Memlûk_sultanları_listesi
Mamluk Sultanate (Cairo)
[5] نثر، نظم و ادبيات تورک: سپيک، قوشوق و تورک گؤرک‌سؤزو Sepik, Qoşuq ve Türk Görksözü
[6] قایناق: کتاب نفائس مجالس السلطانیه فی حقائق اسرار القرانیه،
مجالس الغوري، ص ١٤٣
[7] سن سوچ‌لار و
یازیق‌لاری (گوناه‌لاری) باغیشلایان‌سین
[8] سن مان‌لارین
(عیب‌له‌رین) اوستونو اؤرته‌ن و قاپادان‌سین
[9] سن گؤرونمه‌یه‌ن
و گؤزله‌رده‌ن ساخلی اولان‌لاری بیله‌ن‌سین
[10] سنین بای‌لیق
و وارسیل‌لیغینی (زنگین‌لیینی) اؤتونوره‌م (رجا ائدیره‌م)
[11] اوزون اوزادی
دیله‌ک و ایسته‌ک‌له‌ر منی آلداتدی
[12] یاخشی ایش‌له‌ر
ائتمه‌دیم، اییی‌لیک‌له‌ر قازانمادیم
[13] سن‌ده‌ن
باشقا آغام و به‌ییم یوخ و یوخ‌دور
[14] سنین اؤنونده و قاتیندا آیاق‌دا دورورکه‌ن
[15] گؤز یاشیم قایان‌سو (سیل) کیمی آخیر
[16] یوکوم، گره‌ک
یاراغیم- سوچوم و یازیق‌لاریم- آغیردیر
[17] خالقین سنین‌له
گؤروشمه‌نی دیله‌دییی گون
[18] سنین بیله‌سی‌نه وئره‌جه‌یینده‌ن، باغیش‌لایاجاغیندان
باشقا بیر شئیی یوخ‌دور
[19] سوچو، بؤیوک
سوچ‌دور
[20] خالقین هامی‌سی‌نی قاپسایان و ایچه‌ره‌ن رحمتینهدیر رجاسی، ای تانری!
[21] هپیمیز، بارچامیز سنین کؤنوک و رضانی دیله‌ییریک
سلام یورولمییاسیز من چوخ آز زاماندیر یازدیقلارینیزلا تانیش اولموشام ایشین ایره لی اولسون دئیه ره ک ساغلیغینیزی ایسته ییره م. مملوک سؤزونه گؤره اؤنه ریم واردیر. مملوک سؤزونو مامولوک دئسهک مامو+لوک آرایا گلر. مامو قورد آنلامیندادیر. قورد شجاعت، چئویکلیک، ساواشقانلیق و... مظهریدیر.لوک دا اک دیر. مملوک/ مامولوک : قورد اوشاغی. فا : بچه گرگ. بو مامولوکلار هئچ زامان کوله ده¬ییلدیلر. بونلار سگگیز، دوققوز و اونونجو عصیرده تورک و چرکسلردن اولوشان شاواشقانلارایدیلار کی مصر و سوریه¬ده حکومت قوروب و ۳۰۰ ایل دوام گتیردیلر. بو سؤز عربجه دئییلن مملوک= برده یوخ مامو=قورد سؤزوندندیر. ساغلام خوجا.
ReplyDeleteوئردییینیز بیلگیله ر اوچون ساغ اولون. تاریخی آدلارین کؤکه نینی آراشدیریرکه ن، او آدلاری دیلده اولان کلیمه له ر و کؤکه نله رله آچیقلایابیلمه ک یئتمه ز، بو اؤنه ریله ن کؤکه نله رین گئرچه کده ن ده او آدین اورتایا چیخاردیغینی بلگه له ر و دلیلله رله گؤسته رمه ک و قانیتلاماق گره کیر. بو سیلسیله و عسکری خدمته آلینان باشقا تورکله ر اوچون ایشله دیله ن مملوک آدینین دا مامو آدیندان اورتایا چیخدیغینی گؤسته رمه ک گره کیر. بیر ده فرقلی دیلله رده مملوک کلیمه سی ایله ائش آنلاملی اولان باشقا کلیمه له رین ده بونلار اوچون ایشله نمه سینی ده آچیقلماق گره کیر
Delete