سیاه‌مشق‌های تورکی ناصرالدین شاه‌ قاجار در پنج و نه‌ ساله‌گی و تورکیات او در مرقّع ناصری

 

سیاه‌مشق‌های تورکی ناصرالدین شاه‌ قاجار در پنج و نه‌ ساله‌گی و تورکیات او در مرقّع ناصری

مئهران باهارلی

دو مرقّع از ناصرالدّین شاه ‌قاجار در کتاب «مرقّع ناصری، طراحی‌ها، سیاه‌مشق‌ها، و یادداشت‌های ناصرالدّین شاه ‌قاجار»[1]، در سال ١٣٩٨ با کوشش مجید عبد امین و هم‌کاری مهدی فراهانی منتشر شده ‌است. این کتاب به ‌لحاظ کیفیت چاپ و زحمتی که ‌ناشرین در قرائت یادداشت‌های بعضاً ناخوانا و آشفته‌ی ناصرالدّین شاه ‌متحمّل شده‌ و موفقیتی که‌ در این امر حاصل کرده‌اند، اثری قابل تقدیر است. اگر چه ‌در قرائت و معنی جملات، ابیات و کلمات تورکی موجود در یادداشت‌های ناصرالدین شاه، اثر دارای نقصان‌ها و اشتباهات است؛ تورکی بودن کلمات و اسامی بی شمار تورکی یادداشت‌ها ذکر نه‌شده‌ است؛ در بعضی موارد کلمات تورکی به اشتباه ریشه‌یابی شده است. مانند اصطلاح ماروق تورکی- موغولی به معنی موضع گرفتن برای تیراندازی دقیق در هنگام شکار حیوانات و ... به صورت ماهرخ فارسی.

ناصرالدین شاه ‌در این طرح‌ها و یادداشت‌ها که‌ در سنین مختلف به ‌عنوان تفریح و سرگرمی نوشته‌، عمدتاً مسائل شخصی روزمره‌ و خصوصی خود از قبیل مراسم شکار و روابط جنسی‌اش و بیماری‌ها و ... را با زبانی محاوره‌ای و غیر ادبی بر کاغذ آورده ‌است. با این‌همه ‌این یادداشت‌ها از نظر روشن‌گری در مورد وضعیت زبانی خود او و دربار قاجاری و موقعیت تورکی در آن دوره، اطلاعات جالب توجهی را حاوی است. چنانچه‌ در میان تصاویر مرقع ناصری دو سیاه‌مشق تورکی که ‌ناصرالدین شاه ‌یکی را در ‌پنج ساله‌گی (تصویر ٨٩-١) و دیگری را در نه‌ ساله‌گی (١٦٩-١) نوشته، و یک رباعی هجویه‌ی تورکی سروده‌ی او (تصویر ٩-٢) وجود دارد. علاوه ‌بر این دو سیاه‌مشق و رباعی تورکی، ناصرالدین شاه‌ در یادداشت‌های خود بعضی جملات و چند بیت تورکی را هم گنجانده‌ است. نهایتاً یادداشت‌های فارسی ناصرالدین شاه ‌آکنده ‌از کلمات و اصطلاحات و اسامی تورکی است. در حدی که زبان او به ‌نوعی فارسی تورکیزه‌ ‌تبدیل شده ‌است.

 ١- جملات تورکی که ‌ناصرالدین شاه ‌در یادداشت‌هایش نوشته ‌تقریباً همه ‌محاورات بین او و دیگران است. این نیز نشان می‌دهد زبان اصلی و اولیه ‌و کاری ناصرالدین شاه‌ چه ‌در دوران ولی‌عهدی و چه ‌در دوره‌ی سلطنتش، و درباریان و مقامات دولت قاجاری و هم‌راهان و هم‌سرانش تورکی بود. حتی به‌ نظر می‌رسد ناصرالدین شاه، ‌نخست تورکی‌نویسی را فراگرفته ‌است. اگر چه ‌او بعد از جلوس بر سلطنت در تهران زبان فارسی را در حد کمال آموخت، اما همیشه‌ آن را به ‌شکلی بد و شکسته ‌صحبت می‌کرد.

٢-وجود سیاه‌مشق‌های تورکی و جملات و ابیات تورکی در یادداشت‌های ناصرالدین نشان‌گر آن است که ‌کاربرد تورکی محدود به ‌عرصه‌ی ‌شفاهی و تکلم سلاطین و شاه‌زاده‌گان و درباریان و مقامات عسکری و دیوانی  نه‌بود. بلکه‌ تورکی در دوره‌ی ناصری در عالی‌ترین سطوح دولتی و حکومتی (شخص پادشاه) به عنوان یک زبان مکتوب عمل می‌کرد.  

٣-دو سیاه‌مشق تورکی که ‌ناصرالدین شاه ‌در کودکی نوشته ‌نشان می‌دهند محمد شاه‌ غازی قاجار به ‌تورکی‌نویسی ولی‌عهد و سوادآموزی تورکی او اهمیت می‌داد و در ‌دوره‌ی او سیستمی برای تدریس زبان تورکی به‌ ولی‌عهد و شاه‌زاده‌گان در دربار قاجار در تهران (و در کل کشور) وجود داشت. این امر در درجه‌ی اول ناشی از شعور ملی تورک و تورک‌گرایی معلوم محمد شاه ‌غازی و ایضاً صدر اعظم حاجی میرزه آغاسی بود.

٤- تورکی‌نویسی ناصرالدین شاه‌‌ و سلاطین و مقامات قاجاری را نه‌باید امری شخصی و تصادفی و تفننی و منفرد تلقی کرد. بلکه ‌آن را باید در بستر سنت تورکی‌نویسی قاجاریان دید. تورکی‌نویسی قاجاریان محصول و برآیند عوامل متعددی بود:

-تیپولوژی ملی دولت قاجار تورک بود،

-سلاطین و مقامات قاجاری بر هویت ملی تورک خود واقف، بر آن تاکید و به ‌آن افتخار می‌کردند،

-این دولت متناسب با ماهیت چند زبانه‌‌ بودن جامعه‌ی ایران، در همه‌ی موسسات خود سیاست پلورالیسم زبانی و رسمیت و کاربرد چند زبان را تعقیب می‌کرد،

-زبان تورکی در دولت قاجار دارای موقعیت زبانی رسمی دوفاکتو بود،

-تورکی یک زبان مکتوب بود،

-در طول تاریخ در ایران سنت تعلیم و تعلم به‌‌زبان تورکی وجود داشت، و .... .

(انکار این واقعیت‌ها ‌به ‌‌هم‌راه ‌انکار ‌وجود هویت ملی تورک و ملت تورک ساکن در ایران، طرد زبان تورکی از راس حاکمیت و دولت ایران، تابو شمردن تورکی‌گویی و تورکی‌نویسی مقامات و نهادها، اعطای موقعیت رسمی بودن انحصاری به ‌زبان فارسی، .... بدعت‌هایی نژادپرستانه و ‌نتیجه‌ی قومیت‌گرایی افراطی فارسی و استعمار داخلی هستند که‌ پس از انقلاب ضد تورک مشروطیت در ایران ظاهر شده‌اند و امروز هم ادامه ‌دارند، اما دیر یا زود برچیده ‌خواهند شد).

٥- ناآگاهی مردمان ساکن در ایران مخصوصاً جامعه‌ی فارس در موضوع هویت ملی تورک دولت‌های تورک و موقعیت زبان تورکی در تاریخ ایران و ... به ‌ابعادی آن چنان وحشتناک رسیده‌ که ‌اغلب آن‌ها حتی مطلع نیستند که ‌‌تقریباً تمام دولت‌های حاکم بر ایران در هزار و دویست سال اخیر تورک بوده‌اند. بسیاری از فارس‌ها نیز از شنیدن این واقعیت‌ها که ‌زبان مادری و ملی سلاطین قاجار تورکی بود، ایشان به ‌تورکی صحبت می‌کردند، قبل از جلوس بر تخت سلطنت فارسی نه‌می‌دانستند، در دربار تهران تورکی زبان عمده ‌و اصلی و پرستیژ بود، تورکی یک زبان دولتی و رسمی دوفاکتوی دولت قاجاری بود، در دربار مانند سراسر ایران نظام تعلیم و تعلم تورکی در مکاتب و مدارس وجود داشت، .... شگفت‌زده‌‌ می‌شوند. این‌گونه ‌افراد اسیر قومیت‌گرایی افراطی فارسی و موهومات پان‌ایرانیستی، مخصوصاً تورکی‌نویسی قاجاریان – مانند این سیاه‌مشق‌های تورکی ناصرالدین شاه ‌‌– را غیر ممکن و دروغ می‌دانند. زیرا به ‌‌گمان آن‌ها همه‌ی ایرانیان در طول تاریخ از جمله‌ قاجاریان و دیگر سلاطین دولت‌های تورک و موغول حاکم بر ایران فارس و فارس‌زبان بوده‌اند و فارسی تنها زبان رسمی و مکتوب و ادبی و .... در ایران بوده‌‌ است.

٦-رباعی تورکی در ژانر هجویه که ناصرالدین شاه در  یادداشت‌های خود گنجانده، تنها شعر تورکی قطعاً عاید به او است. دو شعر مرثیه‌ی تورکی نیز به وی نسبت داده شده، اما تعلق آن‌ها به ناصرالدین شاه قطعی نیست.

٧-شخصیتی ادیب و نویسنده ‌‌و مسلط بر زبان تورکی و آشنا و علاقه‌مند به ‌ادبیات کلاسیک تورکی جغتایی و .... مانند ناصرالدین شاه‌ که ‌در پنج ساله‌گی هم قادر به‌‌ خواندن و نوشتن تورکی بود و سواد تورکی داشت و در مرقعاتش یک رباعی تورکی سروده‌ی خود را گنجانده، بی شک دارای نوشته‌جات دیگری به ‌‌نظم و نثر به ‌زبان تورکی است که ‌منتظر کشف و انتشار هستند.

٧-در زیر، نخست دو سیاه‌مشق تورکی ناصرالدین شاه[2]، سپس باقی جملات و ابیات تورکی موجود در مرقع ناصری را قرائت و معنی صحیح آن‌ها را آورده‌ام.

سیاه‌مشق‌های تورکی ناصرالدین شاه ‌که‌ آن‌ها را در سنین پنج و نه ‌ساله‌گی نوشته ‌است

تصویر ٨٩-١

(دست‌خطّ تورکی ناصرالدّین میرزایِ ولی‌عهد در پنج ساله‌گی):

«خان! جناب حاجی اونده‌ قال تا سنی تز یوله ‌سالسن» [خان! جنابْ حاجی.نین ائوی‌نده‌ قال، تا سه‌نی تئز یولا سالسین] (ترجمه: «خان! در خانه‌ی جناب حاجی به‌مان، تا تو را زود به ‌راه ‌بیاندازد، روانه ‌کند»). 

(دست‌خطِّ محمّد شاه‌ غازی قاجار به ‌‌فارسی در حاشیه‌ی این سیاه‌‌مشق که‌ خطاب به ‌صدراعظم حاج میرزه آقاسی نوشته ‌است):

«جنابِ حاجی! این خطِّ سرکارِ ولی‌عهد است. در حضورِ من نوشته‌ است. دیگر در بابِ خوب راه ‌انداختنِ خان اختیار دارید. با وجودِ این خطِّ ولی‌عهد و فرمایشِ زود و خوب راه ‌انداختنِ او، شما چه‌ خواهید فرمود؟»

تصویر ١٦٩-١:

(دست‌خطِّ تورکی ناصرالدّین میرزایِ ولی‌عهد در نه ‌ساله‌گی):

«باشی فراشلر آج‌در. این مشق را در سن نه ‌سالگی کرده‌ام». [باشی‌یِ فرّاش‌لار آج‌دیر] (ترجمه: «باشی‌یِ و یا رئیسِ فرّاش‌ها گرسنه‌ است». در این‌جا ناصرالدین شاه پسوند تورکی -باشی به ‌معنی رئیسِ، صدرِ، را به ‌عنوان یک کلمه‌ی مستقل به ‌اول آورده و اسم ترکیبی باشی‌یِ فراش‌لار را ایجاد کرده است).

دیگر جملات تورکی در مرقع ناصری

تصویر ٤-١:

-گَلدی گَلدی [گه‌لدی، گه‌لدی] (ترجمه: «آمد، آمد»)

تصویر ١١-١:

-گلدی، او کِمدی؟ [گه‌لدی، او کیم‌دیر؟] (ترجمه: «او کیست؟»)

-آغا مکلل، بو کیجه ‌بورَدا خال تا سَنَه ‌بِر یاخچه ‌انعام وِرِم، چون اروچلوخدور خرج ایله ‌[آغا مکلّل، بو گئجه ‌بورادا قال، تا سه‌نه ‌بیر یاخچی انعام وئریم. چون اوروج‌لوق‌دور. خرج ائیله] (ترجمه: «آغا مکلل، امشب اینجا به‌مان. تا به ‌تو یک انجام خوب به‌دهم. چون که ‌رمضان است. خرج کن». این جمله‌ در کتاب مرقع ناصری با اشتباهات خوانده شده – یاخچه به صورت پاخچه، وِرَم به صورت درم، .... و به ‌صورت اشتباه‌آمیز آتی ترجمه‌ شده: اگر امشب اینجا بمان، تا به‌ تو یک انعام خوبی بدهم، برای روزه‌دارها خرج کنی. در حالی که‌ جمله‌ شرطی نیست. هم‌چنین «چون اوروج‌لوق‌دور» به ‌معنی «چون که ‌رمضان است» می‌باشد، و نه ‌«برای روزه‌دارها»).

-گولِه‌ توتولپ [گؤیلو توتولوپ] (ترجمه: «دلش گرفته». این جمله‌ در مرقع ناصری به‌ صورت اشتباه «کوچک گرفته ‌شده» ترجمه ‌شده‌ است. در حالی که ‌«گولِه» املای نادرست «گؤله» با صدای Ö کشیده ‌و یا «گؤیلو» به ‌معنی دلش است. مرقع ناصری این کلمه ‌را با «کوله» به‌ معنی کوچک و کوتوله ‌اشتباه ‌گرفته ‌است). 

-آپار باخچه‌دَ گَزدِر؟ [آپار باخچادا گه‌زدیر] (ترجمه: «به‌بر در باغچه ‌به‌گردان»).

-اورَکِن دَریا ایلَه‌ طوطنَنین نایب السلطنه ‌وقتی او بری آرواتلر دعوا ایلردیله، اما او اورکنی دریا ایلمشدی. [اوره‌یینی دریا ائیله، طوطی‌نه‌ن نایب السلطنه‌ وقتی او بیری آروات‌لار دعوا ائیلیردی‌له‌ر. اما او اوره‌یی‌نی دریا ائیله‌میش‌دی] (ترجمه: «قلبت را دریا کن. طوطی و نایب السطنه ‌با زنان دیگر دعوا می‌کردند، اما در آن وقت قلبش را دریا کرده ‌بود». در مرقع این جمله‌ی تورکی با اشتباهات قرائت شده، دریا به صورت در پا، آروات‌لار به صورت آردا تلد، ...، و معنی نه‌شده ‌است: معنی این جمله‌ی تورکی را نیافتم).

-دِدی دِدی؟ [دئدی دئدی] (ترجمه: «گفت که‌ گفت»)

-اپلش خدم (؟) [اه‌یله‌ش خدم؟] (ترجمه: «به‌نشین، خدم؟»)

-تایه! سلطان مسعودی گتَر [دایا! سولطان مسعودو گه‌تیر!] (ترجمه: «دایه! سلطان مسعود را بیاور!»).

تصویر ١٢-١:

-اُتور ایلَش [اوتور، اه‌یله‌ش!] (ترجمه: «جلوس کن، بنشین!». در مرقع به ‌صورت «بفرمایید بنشینید» ترجمه ‌شده ‌است. در حالی که‌ اوتور و اه‌یله‌ش هر دو به‌ معنی نشستن و جلوس کردن هستند، و نه ‌فرمودن و تشریف‌فرمایی و ...)

-قدرت باجی گَل! [قدرت باجی گه‌ل!] (ترجمه: «قدرت باجی، بیا!». در مرقع صیغه‌ی امر گَل-گه‌ل به ‌معنی بیا به‌ صورت اشتباه‌ ماضی آمد ترجمه ‌شده‌ است: قدرت باجی آمد)

-قدرتَ هاردایدِن هاواخ گلدن؟ [قدرت هاردایدین، هاواخ گه‌لدین؟] (ترجمه: «قدرت در کجا بودی؟ چه ‌وقت آمدی؟») این جمله در مرقع با اشتباهات قرائت شده است: هاردایدین به صورت هاردایرن، هاواخ به صورت ها داخ)

-دونَن [دونه‌ن] (ترجمه: «دیروز»).

-دونَن؟ [دونه‌ن؟] (ترجمه: «دیروز؟»).

تصویر ٣٣-١:

-جیران! یاخچه ‌اولدُن؟ [جئیران! یاخچی اولدون؟] (ترجمه: «جیران، خوب شدی؟»)

تصویر ٩٢-١:

عموقزی چورد [عمی قیزی چوردو] (ترجمه: «دختر عمو مریض شد و مُرد». از مصدر چوْرماق به‌ معنی مریض شدن. بن چورÇor  هم‌ریشه با کورْ در تورکی به معنی ضرر و زیان، و مصدر کوْرلاماق در تورکی معاصر به معنی خراب کردن است. بن چوْر – کوْر در زبان‌های مونقولیک هم در اشکال کورا، قور، قورا، خور، خورون، .... به معنی زهر وجود دارد. ناصرالدین شاه ‌در اینجا چورماق را به ‌معنی مردن در اثر بیماری استفاده‌ کرده ‌است. این جمله‌ی تورکی در مرقع به ‌عنوان یک جمله‌ی تورکی مشخص نه‌شده ‌و ترجمه ‌نه‌شده ‌است).

تصویر ٩٧-١:

-او جیران‌دِر ها! [او جئیران‌دیر ها!] (ترجمه: «آن آهو است ها!»)

تصویر ٩٨-١:

-جیران بورده‌ یاتِپ! [جئیران بوردا یاتیپ] (ترجمه: «آهو در این‌جا خوابیده‌ است»)

تصویر ١١٣-١:

-آقا اسد نجه ‌اولدی؟ [آقا اسد نئجه ‌اولدو؟] (ترجمه: «آقا اسد چطور شد؟»)

تصویر ١٢٤-١:

-آقا فرج گلدی [آقا فرج گه‌لدی] (ترجمه: «آقا فرج آمد»)

تصویر ١٤٤-١:

-آقا فرج بُوردَه؟ بورده؟ بوردیده ‌یا اشیکده؟ [آقا فرج بوردا؟ بوردا؟ بوردادیر یا ائشیک‌ده؟] (ترجمه: «آقا فرج در این‌جا است؟ در این‌جا؟ این‌جا است و یا در بیرون؟»)

-خیر بورداده‌ [خیر، بوردادیر] (ترجمه: «خیر، در این‌جا است»)

-نقاش‌خانه‌ده؟ [نقاش‌خانادا؟] (در مرقع ناصری، ترجمه ‌نه‌شده ‌است)

تصویر ٩-٢:

«یک فرد شعر ترکی گفته ‌شد»:

قهوه ‌گتدی ایشمدیم - قلیان گتیردی چکمدیم [قهوه ‌گه‌ت.یر.دی ایچمه‌دیم - قالیون گه‌تیردی چه‌کمه‌دیم] (ترجمه: «قهوه‌آورد نه‌نوشیدم، قالیون آورد نه‌کشیدم»)

بیغنی قوزادی اُسُرِدم - ولیکن سچمدِیم [بیغی‌نی قاوزادی اوستوردوم - ولاکین سیچمادیم] (ترجمه: «سبیلش را بلند کرد، گوزیدم، اما نه‌ریدم». ناصرالدین شاه‌ در اینجا بییغی قاوزاماق را به ‌معنی بیییغی بورماق به معنی تظاهر به ‌مردانه‌گی، قولدوری کردن به‌کار برده است. این رباعی تورکی در مرقع ناصری معنی نه‌شده ‌است: معنی این شعر ترکی را نیافتم).

تصویر ٢١-٢:

-قلیان قلیان

دَبیری ٮلمیلی چوستان

ٮکبد تماشا جانی رکته

سوزِلَه ‌هبو دَکته ‌رَکته‌

شاپور تماشا جانی رکته ‌دکته‌

(این شعر ظاهراً یک چیستان شاید در زبان مازندرانی، و جواب آن قلیان است. در مرقع به ‌صورت شعر تورکی معرفی، اما ترجمه نه‌شده ‌است: معنی این شعر ترکی را نیافتم)

قسمت سوم: کلمات و اسامی و اصطلاحات تورکی

١-ناصرالدین شاه ‌در یادداشت‌های این مرقعات، کلمات متعدد تورکی را به‌کار برده ‌است. این کلمات طیف وسیعی از اسامی اشخاص مونث و مذکر، عناوین تورکی، مقامات و رتبه‌های نظامی، آلات جنگی و شکار، دیگر ابزار و ادوات، نام خوراکی‌ها و گیاهان و پرنده‌گان و دیگر حیوانات، اصطلاحات شکار، پوشاک و البسه، طوائف و اقوام تورک، توپونیم‌های تورکی، حیات اجتماعی و روزمره و ..... را شامل می‌شود. کثرت کلمات تورکی در این نوشته‌ها به ‌آن درجه ‌است که ‌آن‌ها را به ‌فارسی تورکیزه ‌شده ‌مبدل کرده‌ است.

٢-ناصرالدین شاه‌ همه‌‌جا ارقام را با خط تورکی «سایاق»[3] نوشته ‌است.

٣-ناصرالدین شاه تقویم تورکی – ختایی – اویغوری دوازده حیوانی را استفاده کرده است.

٤- در تصویر ١-١٧٦ ناصرالدین شاه نام «قراول فوج خویِ جمشید خان» را  برده است. جمشید خان در این عبارت، رهبر ملی تورک «اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار – مجدالسلطنه» است که در آن موقع والی خوی بود[4].

---

[1] مرقّع ناصری (طراحی‌ها، سیاه‌مشق‌ها و یادداشت‌های ناصرالدین شاه ‌‌قاجار)، به‌ کوشش مجید عبدامین با هم‌کاری مهدی فراهانی، انتشارات بنیاد موقوفه‌ی دوکتور محمود افشار با هم‌کاری انتشارات سخن، تهران، ۱۳۹۸ «این کتاب بردارنده‌ی دو مرقع از قدیمی‌ترین مشق‌های خوش‌نویسی، طراحی‌ها، اشعار و روزنوشته‌های ناصرالدین ‌شاه ‌‌است که ‌‌در کتاب‌خانه‌ی سلطنتی و مرکز اسناد کاخ گلستان نگه‌داری می‌شود. این دو مرقع را ناصرالدین ‌شاه‌ خود طی سالیان متمادی فراهم آورده‌ است. آثار گردآمده ‌‌در آن‌ها، جز سیاه‌مشق‌ها و خطوط کودکی شاه، شامل پورتره‌هایی از مهد علیا، شاه‌زاده‌گان و هم‌سران شاه، رجال درباری، فرنگیان و صاحب‌منصبان نظامی، مناظر و دورنماهایی از عمارت‌های سلطنتی و خانه‌های روستایی، مشق‌های نظامی، صحنه‌های شکار و برخی مراسم درباری است که ‌‌ناصرالدین ‌شاه ‌از دوران ولی‌عهدی به ‌‌بعد طراحی کرده‌‌ است. ....».

[2] در باره‌ی یکی از این سیاه‌مشق‌های تورکی، محقق و نویسنده‌ی تورک اورمویی فخران پورنجفی بالوو قبلاً نوشته‌ای را در صفحه‌ی فیس بوکی خود منتشر کرده ‌است.

دست‌خط اعلی‌حضرت همایون شاهنشاه ‌‌السلطان  ناصرالدین شاه‌ قاجار در پنج سالگی به ‌زبان تورکی

https://www.facebook.com/groups/602684319834522/posts/4312795235490060/

[3] خط تورکی سیاق – سیاقی

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_25.html

[4] فرمان ولی‌عهد مظفرالدین میرزا به ‌انتصاب «مجدالسلطنه» به ‌حکومت خوی به‌ سبب درایت و خبره‌گی او در امر حکومت و رضایت زایدالوصف و علاقه‌ی مردم خوی به‌ مجدالسلطنه

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/10/blog-post_31.html

برای مطالعه‌ی بیشتر:

قاجارها و رسمیت زبان تورکی، اسناد و آثار تورکی قاجارها

فتح‌علی شاه

دو شعر تورکی از فتح‌علی شاه‌ قاجار، ایکی تورک‌جه ‌‌قوشوق فتح‌علی شاه ‌قاجاردان

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_3.html

فرمان تاریخی فتح‌علی‌ شاه ‌قاجار به ‌‌تورکی جغتایی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_10.html

یک خطبه‌ی رسمی - دولتی به‌‌ تورکی جغتایی از دوره‌ی فتح‌علی ‌شاه ‌‌قاجار

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_21.html

نسخه‌ی تورکی‌ی عهدنامه‌ی فینکن‌شتاین (فینکن اشتاین) منعقده ‌بین فتح‌علی ‌شاه ‌‌قاجار و ناپلئون بوناپارت

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_16.html

نامه‌ی تورکی (جغتایی) فتح‌علی شاه ‌‌به ‌‌سلطان محمود دوم در اتحاد دولتین قاجار و عوثمان‌لی و هماهنگ کردن سیاست‌های خارجی‌شان

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/08/blog-post_11.html

کاربرد تورکی در مناسبات دیپلوماتیک فتح‌علی‌ شاه ‌قاجار و علاقه‌ی وی به‌‌ زبان تورکی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post.html

کاربرد زبان تورکی توسط سفارت‌خانه‌های دولت‌های خارجی در ایران قاجاری

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_94.html

نکاح‌نامه‌ی عبدالله‌‌ میرزا قاجار و گلین خانیم قۇوان‌لی به‌‌ تورکی جغتایی، زنجان سال ١٨١١ دوره‌ی فتح‌علی شاه ‌قاجار

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_12.html

رقعه‌ی تورکی جغتایی نشاط اصفهانی، رئیس دیوان انشاء دولت قاجار به‌ دوره‌ی فتح‌علی شاه‌

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/12/blog-post_22.html

اشعار تورکی نشاط اصفهانی رئیس دیوان رسائل فتح‌علی شاه‌‌ قاجار، و سانسور آن‌ها در نشر دوکتور حسین نخعی در ایران

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/10/blog-post_21.html

فتح‌علی‌ شاه ‌‌قاجار: تورکی بیاموز؛ و الا از کار برکنار و خوار خواهی شد

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_7.html

عباس میرزا

گاسپار دروویل: زبان فرماندهی ارتش قاجار و عباس میرزا، تورکی است. فارسی منحصراً زبان ادبیات است

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_28.html

مذاکره‌ی تورکی عباس میرزا با مَحْمَدْ رفیع افندی، سفیر کبیر عوثمان‌لی در دولت قاجار

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/10/blog-post.html

ناصرالدین شاه

سیاه‌مشق‌های تورکی ناصرالدین شاه‌ قاجار در پنج و نه‌ ساله‌گی و تورکیات او در مرقّع ناصری

http://sozumuz1.blogspot.com/2023/01/blog-post_7.html

ناصرالدین شاه ‌با وزیر خارجه‌‌ به ‌‌تورکی صحبت می‌داشت و از این کار لذت می‌برد

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/blog-post_22.html

فارسی و تورکی دو زبان عمومی ایران هستند. غالب محاورات و مکالمات ناصرالدین شاه‌‌ به ‌‌فارسی و تورکی است

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/05/blog-post_27.html

هاینریش کارل بروگش: تورکی زبان رسمی قاجاری و زبان عمومی تهران

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/blog-post_19.html

گذرنامه‌های قاجاری به ‌زبان تورکی در دوره‌ی ناصرالدین شاه ‌– تذکره‌ی مرور سید جمال‌الدین (اسدآبادی افغانی) به ‌‌زبان تورکی

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_22.html

تدریس زبان تورکی در مدرسه‌ی دارالفنون دوره‌ی ناصرالدین شاه ‌‌قاجار، نخستین دانش‌گاه ‌در تاریخ مودرن ایران

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_28.html

تحصیل تورکی در مدارس اصول جدید در تهران ده ‌‌سال قبل از امضای فرمان مشروطیت به‌‌گزارش ترجمان - قاسپیرالی

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_29.html

قصیده‌ی تورکی کونسول قاجار در شام در مدح فخرِ شاهان، حضرتِ سلطان حمید

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post.html

مظفرالدین شاه

دستور مظفرالدین ‌شاه ‌‌برای تدریس زبان تورکی در مدارس آزربایجان و اعتناء بایسته ‌‌به ‌‌تعلم آن

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post.html

لغو ممنوعیت زبان تورکی در مدارس توسط مظفرالدین شاه ‌‌به ‌‌ترغیب سلطان عبدالحمید

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_35.html

مظفرالدین شاه‌‌ قاجار: باید همه‌‌ به ‌تورکی با من حرف بزنید

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_17.html

مظفرالدین شاه‌‌ قاجار اعتنایی به ‌فارسی نه‌می‌کرد و زبان تورکی را بر فارسی ترجیح می‌داد

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_19.html

انجام مکالمات مظفرالدین شاه ‌‌قاجار و سلطان عبدالحمید خان ثانی عوثمان‌لی به‌‌‌ تورکی بدون احتیاج به ‌مترجم

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/03/blog-post_4.html

مظفرالدین شاه ‌به‌‌ سفیر عوثمان‌لی: «تورکی صحبت کن، ما تورکی می‌دانیم»؛ و «قاجار و عوثمان‌لی، یک ملت و یک دولت واحده»

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/blog-post_25.html

Muzaffereddin Şah Kacar Osmanlı büyükelçisine: Farsça değil, Türkçe konuş!

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/muzaffereddin-sah-kacar-osmanl.html

وصیت تورکی مظفرالدین شاه‌‌ به ‌ولی‌عهد محمدعلی شاه

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_18.html

قدم قویدو فغفور و خاقانیمیز - شعر تورکی میرزا مهدی شکوهی در استقبال ورود مظفرالدین میرزا به ‌مراغه

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_18.html

میللی شاعیر معلم فیضی: عوثمان‌لی سلطان عبدالحمید خان و قاجار مظفرالدین شاه ‌اؤیگوسونده

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_4.html

محمدعلی شاه

تورکی‌گویی محمدعلی ‌شاه ‌و دربار قاجاری او

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_6.html

احمد شاه

سلطان احمد شاه ‌قاجار: من تورکم و تورکی‌گویی احمد شاه ‌‌در قبول اعتبارنامه‌ی سفیر عوثمان‌لی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/12/blog-post_4.html

مذاکرات سلطان احمد شاه ‌قاجار با نماینده‌ی آتاتورک به ‌‌زبان تورکی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/12/blog-post_12.html

دو نامه‌ی تورکی ناصرالملک همدانی به ‌‌سلطان عوثمان‌لی  مَحْمَدْ خان رشاد (سلطان مَحْمَدْ خامس) به ‌‌نیابت احمد شاه ‌‌قاجار

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/06/blog-post.html

تصنیف «من بیر تورکم» قاجاری - خاقانی با صدای اقبال السلطان خواننده‌ی «هیئت موسیقی‌چی‌های دربار حضرت شاه ‌قاجار»، اعتراض «ما فارسی نه‌می‌خواهیم، تورکی به‌خوانید» محفل تورکیست در تفلیس

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/11/blog-post_30.html

مارشِ ایرانی - قاجار. ٦ آغوستوس ١٩٠٩. میللی شاعیر تورکه‌مپورلو معلم احمد فیضی سرابی تبریزی

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post.html

پارچه‌ی گلدوزی‌ی قاجاری با ابیات تورکی در دانشگاه ‌هاروارد

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_4.html

قاجارها و هویت تورکی

تورکیات قاجارها و قاجارشناسی در ذیل تورکولوژی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/10/blog-post_17.html

آقا محمد خان قاجار: طوایف تورک و موغول که ‌‌در ایرانند باید با یک‌دیگر متحد شوند و نه‌گذارند که‌‌ ایرانیان خود به‌‌ سلطنت برسند

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_17.html

محمد شاه ‌قاجار: از منسوبیت به ‌اصل والای تورک و نسل اوغوزخان سربلند، و بابت این سعادت شکرگزار خداوند هستم

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_26.html

یوهان گوته ‌‌و «فتح‌علی ‌شاه‌ تورک»، «ناصرالدین شاه، آن تورک پسر»، و سمبولیسم - آیکونولوژی تورکی – موغولی نشان شیر و خورشید ....

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_10.html

محمدعلی‌ شاه: در اورمو‌‌ جمعی کشته ‌شده‌اند، سزاوار نیست من جشن مولود خود را به‌گیرم

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_13.html

تعویضِ طائفه‌یِ قولدورآسای قاجاریانِ تورک با سلاله‌یِ طاهره‌یِ نجیبِ پهلوی فارس

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/02/blog-post_15.html

دوکتور رضا نور: معنی ساقط کردن دولت قاجاری و تاسیس دولت پهلوی، پایان دادن به‌‌ سنت حاکمیت خاندان‌های تورک بر این کشور است

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_21.html

رسول‌زاده: ناسیونالیسم ایرانی - فارسی خصلت همیشه‌گی حرکت مشروطیت؛ و ساقط کردن سلسله‌ی اشغال‌گر و بیگانه‌ی تورکمان قاجار هدف غایی آن بود.

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_18.html

سیر سسیل اسپرینگ سفیر انگلستان: مشروطیت حرکتی بر اساس نژاد و مذهب فارسی شیعی، و برضد تورک‌های بیگانه‌ی قاجار است.

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_9.html

مقام وزارت خارجه‌ی انگلیس- ١٩٢٥: قاجارها در اصل تورک بودند و همواره‌‌ هم تورک ماندند

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/04/blog-post_11.html

مظفرالدین شاه: گل و لای نعل اسب‌های اوردوی قهرمان عوثمان‌لی، مدال شرف بر سینه‌ی من است

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post.html

پورداوود: فاقد صلاحیت بودن قاجارها برای سلطنت بر ایران به‌‌ سبب نژاد تورک آن‌ها

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/05/blog-post_15.html