سیاه‌مشق‌های تورکی ناصرالدین شاه قاجار که در پنج و نه ساله‌گی نوشته، و تورکیات او در مرقّع ناصری
مئهران باهارلی
NÂSİREDDİN ŞAH KACAR'IN BEŞ VE DOKUZ YAŞLARINDAYKEN YAZDIĞI TÜRKÇE SİYAHMEŞKLERİ İLE MURAKKA-İ NÂSİRÎ KİTABINDA BULUNAN BAŞKA TÜRKÇE YAZILARI
THE
TURKİSH CALLİGRAPHY PRACTİCES OF NASSER AL-DİN SHAH QAJAR, WRİTTEN WHEN HE WAS
FİVE AND NİNE YEARS OLD, AND HİS OTHER TURKİSH WRİTİNGS İN THE BOOK MORAQQA-E NASSERİ
MÉHRAN BAHARLI
«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین یازقالاری توپلوسو» پیتییی، بیرینجی
جیلدده‌ن
“Sözümüz,
Méhran Baharlının yazqalar toplusu” pitiyinden, cild I
از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران باهارلی» -
جلد اول
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
خلاصه
در کتاب «مرقّع ناصری، ...» نوشته‌هایی به زبان تورکی از ناصرالدین شاه مشتمل بر دو سیاهمشق تورکی که او یکی را در پنج ساله‌گی و دیگری را در نه ساله‌گی نوشته، یک رباعی هجویه‌ی تورکی که سروده‌ی او، بعضی جملات و چند بیت تورکی وجود دارد. ناصرالدین شاه در یادداشت‌های خود کلمات و اصطلاحات و اسامی بی شمار تورکی را هم استفاده کرده است. جملات تورکی ناصرالدین شاه محاورات بین او و دیگران و به زبان تورکی غیر ادبی است. ناصرالدین شاه مانند همه‌ی مردم تورک، در دوران کودکی اصلا فارسی نه‌می‌دانست. او نخست نوشتن به تورکی را فرا گرفت و در پنج ساله‌گی قادر به خواندن و نوشتن متون تورکی شد. تورکی در دوران ولی‌عهدی و سلطنت ناصرالدین شاه هم زبان اولیه و روزمره و کاری او و درباریان و هم‌راهان و هم‌سرانش و مقامات عالی‌رتبه‌ی کشوری و لشکری دولت قاجاری بود. اگرچه ناصرالدین شاه بعد از جلوس بر سلطنت در تهران زبان فارسی را در حد کمال آموخت، اما همیشه آن را به شکلی بد و شکسته صحبت می‌کرد. توانایی ناصرالدین شاه برای خواندن و نوشتن به زبان تورکی در پنج ساله‌گی دلائل چندی دارد: محمد شاه غازی قاجار پدر ناصرالدین شاه به تورکی‌نویسی و سوادآموزی تورکی ولی‌عهد و شاه‌زاده‌گان اهمیت می‌داد و در دربار او در تهران سیستمی برای تدریس زبان تورکی به آن‌ها وجود داشت، تورکی زبان مادری و ملی سلاطین قاجار، زبان عمده و اصلی و پرستیژ در دربار تهران، و دارای موقعیت زبانی رسمی دوفاکتو و مکتوب در دولت قاجار از جمله در دوره‌ی ناصری بود. نهایتا آن که دولت قاجار متناسب با ماهیت چندزبانه بودن جامعه‌ی ایران، در همه‌ی موسسات خود سیاست پلورالیسم زبانی و رسمیت و کاربرد چند زبان را تعقیب می‌کرد. در این مقاله جملات و ابیات تورکی ناصرالدین شاه در مرقع ناصری را تصحیح و ترجمه کرده‌ام.
Özet
"Murakka-i Nâsirî,…" adlı kitapta Nâsireddin Şah Kacar'ın Türkçe yazıları da yer almaktadır. Bunlar arasında, biri beş, diğeri dokuz yaşındayken yazdığı iki Türkçe Siyah Meşk (bir tür yazı yazma ve hattatlık pratiği), bazı Türkçe cümleler ve beyitler, ve bestelediği bir Türkçe hiciv dörtlüğü bulunmaktadır. Nâsireddin Şah'ın Türkçe cümleleri, edebi olmayan bir dilde ve onunla başkaları arasında geçen diyaloglardan oluşmaktadır. Nâsireddin Şah, Farsça yazılarında da sıklıkla ve çok sayıda Türkçe kelime, terim ve isim kullanmıştır. Nâsireddin Şah, İran'daki tüm Türkler gibi, çocukluğunda hiç Farsça bilmiyordu. Farsça okuma yazmayı öğrenmeden çok önce Türkçe okuma yazmayı öğrendi. Beş yaşında Türkçe metinleri okuyup yazabiliyordu. Nâsireddin Şah'ın veliaht ve hükümdar olduğu dönemde Türkçe, kendisi, saray mensupları, Kacar Devleti ve Ordu yetkilileri, çevresindekiler ve eşleri tarafından kullanılan temel günlük dildi. Tahran'da tahta çıktıktan sonra Nâsireddin Şah, Farsça bilgisini mükemmelleştirse de, Farsçayı her zaman kötü ve bozuk bir şekilde konuşuyordu. Nâsireddin Şah'ın beş yaşında Türkçe okuyup yazabilmesinin birkaç nedeni vardır: Nasıreddin Şah'ın atası Mehemmed Şah Gazi Kacar, veliaht ve şehzâdelerin Türkçe okuma-yazma bilmesine önem veriyordu ve Tahran'daki sarayında onlara Türkçe'nin öğretilmesi için bir sistem vardı. Türkçe, Kacar şahlarının ana dili ve ulusal diliydi, Tahran sarayında konuşulan başlıca ve prestijli dildi, Nâsireddin Şah dönemi de dahil olmak üzere Kacar Devleti'nde Türkçe fiili resmi ve yazılı dil statüsüne sahipti, Kacar Devleti İran toplumunun çok dilli yapısını kabul ederek tüm kurumlarında birden fazla dilin kullanımını resmen tanıyarak bir dilsel çoğulculuk politikası uyguladı…. Bu makalede, Nâsireddin Şah'ın "Murakka-i Nâsirî,…"'deki tüm Türkçe cümle ve beyitlerini düzelterek ve tercümelerini vererek sundum.
Abstract
In
the book "Moreqq-e Naseri, …", there are writings in Turkish by
Nasser al-Din Shah. These include two Turkish Siyahmashqs, a type of writing
and calligraphy practice, that he wrote, one when he was five years old and the
other when he was nine. Additionally, there is a Turkish satirical quatrain
that he composed, along with some Turkish sentences and verses. His Turkish sentences consist of dialogues
between himself and others, using non-literary language. Nasser al-Din Shah frequently has incorporated numerous
Turkish words, terms, and names in his Farsi writings. Nasser al-Din Shah, like
all Turks in Iran, did not know
Persian at all in his childhood. He learned to read and write first in Turkish,
long before learning to read and write in Farsi. He was able to read and write
Turkish texts at the age of five. During Nasser al-Din Shah's reign as crown
prince and ruler, Turkish was the primary everyday language used by him, his
courtiers, civil and military officials of the Qajar state, as well as his
companions and consorts. After ascending the throne in
Tehran, Nasser al-Din Shah perfected his knowledge of Farsi, but he always
spoke it poorly and brokenly. There are several reasons for Nasser al-Din
Shah's ability to read and write in Turkish at the age of five: Mehemmed Shah Ghazi Qajar, the father of Nasser
al-Din Shah, emphasized the importance of Turkish writing and Turkish literacy for
the crown prince. In his court in Tehran, there was a system in place for
teaching Turkish to the crown princes. Turkish was the mother tongue and
national language of the Qajar kings. It was the main and prestigious language spoken
in the court of Tehran and held a de facto official and written language status
in the Qajar state including the Nasserid period. Furthermore, the Qajar state, recognizing
the multilingual nature of Iranian society, implemented a policy of linguistic
pluralism by officially recognizing and using multiple languages in all its
institutions…. In this article, I have provided all Turkish sentences and
verses of Nasser al-Din Shah in the Nasseri Moreqqe, corrected and given their translation.
مقدمه
در سال ١٣٩٨ کتاب «مرقّع ناصری، طراحی‌ها، سیاه‌مشق‌ها، و یادداشت‌های ناصرالدّین شاه قاجار»، با کوشش مجید عبد امین و هم‌کاری مهدی فراهانی منتشر شده است[1]. این کتاب به لحاظ کیفیت چاپ و زحمتی که ناشرین در قرائت یادداشت‌های بعضاً ناخوانا و آشفته‌ی ناصرالدّین شاه متحمّل شده و موفقیتی که در این امر حاصل کرده‌اند، اثری قابل تقدیر است. در میان تصاویر مرقّع ناصری دو سیاهمشق[2] تورکی که ناصرالدین شاه یکی را در پنج ساله‌گی (تصویر ٨٩-١) و دیگری را در نه ساله‌گی (١٦٩-١) نوشته، و یک رباعی هجویه‌ی تورکی سروده‌ی او (تصویر ٩-٢) وجود دارد. ناصرالدین شاه در یادداشت‌های خود بعضی جملات و چند بیت تورکی را هم گنجانده است. نهایتاً یادداشت‌های فارسی ناصرالدین شاه آکنده از کلمات و اصطلاحات و اسامی تورکی است، در حدی که زبان او به نوعی فارسی تورکیزه تبدیل شده است.
ناصرالدین شاه در این طرح‌ها و یادداشت‌ها که در سنین مختلف به عنوان تفریح و سرگرمی نوشته، عمدتاً مسائل شخصی روزمره و خصوصی خود از قبیل مراسم شکار و روابط جنسی‌اش و بیماری‌ها و ... را با زبانی محاوره‌ای و غیر ادبی بر کاغذ آورده است. با این‌همه این یادداشت‌ها از نظر روشن‌گری در مورد وضعیت زبانی خود او و دربار قاجاری و موقعیت تورکی در آن دوره، اطلاعات جالب توجهی را حاوی است.
١- جملات تورکی که ناصرالدین شاه در یادداشت‌هایش نوشته تقریباً همه محاورات بین او و دیگران است. این نیز نشان می‌دهد زبان اصلی و اولیه و روزمره و کاری ناصرالدین شاه چه در دوران ولی‌عهدی و چه در دوره‌ی سلطنتش، و درباریان و مقامات کشوری و لشکری دولت قاجاری و هم‌راهان و هم‌سرانش تورکی بود. ناصرالدین شاه مانند همه‌ی مردم تورک در آن مقطع، در دوران کودکی فارسی نه‌می‌دانست. او نخست تورکی‌نویسی و بعدها فارسی‌نویسی را فراگرفته است. یعنی ناصرالدین شاه در کودکی باسواد در تورکی و بی سواد در فارسی بود. اگر چه او بعد از جلوس بر سلطنت در تهران زبان فارسی را در حد کمال آموخت، اما همیشه آن را به شکلی بد و شکسته صحبت می‌کرد.
٢-وجود سیاه‌مشق‌ها و جملات و ابیات تورکی در یادداشت‌های ناصرالدین نشان‌گر آن است که کاربرد تورکی محدود به عرصه‌ی شفاهی و تکلم سلاطین و شاه‌زاده‌گان و درباریان و مقامات عسکری و دیوانی نه‌بود. بلکه تورکی در دوره‌ی ناصری در عالی‌ترین سطوح دولتی و حکومتی (شخص پادشاه) به عنوان یک زبان مکتوب عمل می‌کرد.
٣-دو سیاهمشق تورکی که ناصرالدین شاه در کودکی نوشته نشان می‌دهند محمد شاه غازی قاجار به تورکی‌نویسی ولی‌عهد و سوادآموزی تورکی او اهمیت می‌داد. علاوه بر آن، در دوره‌ی محمد شاه غازی قاجار سیستمی برای تدریس زبان تورکی به ولی‌عهد و شاه‌زاده‌گان در دربار قاجار در تهران (و در کل کشور، نظام تعلیم و تعلم به تورکی در مکاتب) وجود داشت. این امر در درجه‌ی اول ناشی از شعور ملی تورک و تورک‌گرایی معلوم محمد شاه غازی و ایضاً صدر اعظم حاجی میرزه آغاسی بود.
٤- تورکی‌نویسی ناصرالدین شاه و سلاطین و مقامات قاجاری را نه‌باید امری شخصی و تصادفی و تفننی و منفرد تلقی کرد. تورکی‌نویسی قاجاریان عرف و سنن تاریخی و محصول و برآیند عوامل متعددی بود:
-تیپولوژی
ملی دولت قاجار تورک بود،
-سلاطین
و مقامات قاجاری بر هویت ملی تورک خود واقف، بر آن تاکید و به آن افتخار می‌کردند،
-
دولت قاجار متناسب با ماهیت چندزبانه بودن جامعه‌ی ایران، در
همه‌ی موسسات خود سیاست پلورالیسم زبانی و رسمیت و کاربرد چند زبان را تعقیب می‌کرد،
-زبان
تورکی در دولت قاجار دارای موقعیت زبانی رسمی دوفاکتو بود،
-تورکی
یک زبان مکتوب بود،
-در
طول تاریخ در ایران سنت تعلیم و تعلم به‌‌زبان تورکی وجود داشت، و .... .
(انکار این واقعیت‌ها به هم‌راه انکار وجود هویت ملی تورک و ملت تورک ساکن در ایران، طرد زبان تورکی از راس حاکمیت و دولت ایران، تابو شمردن تورکی‌گویی و تورکی‌نویسی مقامات و نهادها، اعطای موقعیت رسمی بودن انحصاری به زبان فارسی، .... بدعت‌هایی نژادپرستانه و نتیجه‌ی قومیت‌گرایی افراطی و استعمار داخلی فارسی هستند که پس از انقلاب ضد تورک مشروطیت در ایران ظاهر شده‌اند و امروز هم ادامه دارند، اما دیر یا زود برچیده خواهند شد).
٥- ناآگاهی مردمان ساکن در ایران مخصوصاً جامعه‌ی فارس در موضوع هویت ملی تورک دولت‌های تورک و موقعیت زبان تورکی در تاریخ ایران و ... به ابعادی آن چنان وحشتناک رسیده که اغلب آن‌ها حتی مطلع نیستند که تقریباً تمام دولت‌های حاکم بر ایران در هزار و دویست سال اخیر تورک بوده‌اند، زبان مادری و ملی سلاطین قاجار تورکی بود، ایشان به تورکی صحبت می‌کردند، قبل از جلوس بر تخت سلطنت فارسی نه‌می‌دانستند، در دربار تهران تورکی زبان عمده و اصلی و پرستیژ بود، تورکی یک زبان دولتی و رسمی دوفاکتوی دولت قاجاری بود، در دربار مانند سراسر ایران نظام تعلیم و تعلم تورکی در مکاتب و مدارس وجود داشت، ..... بسیاری از فارس‌ها از شنیدن این واقعیت‌ها مبهوت و شگفت‌زده و سردرگم می‌شوند. این‌گونه افراد اسیر تبلیغات قومیت‌گرایی افراطی فارسی و موهومات پان‌ایرانیستی هستند. آن‌ها مخصوصاً تورکی‌نویسی قاجاریان – مانند سیاه‌مشق‌های تورکی ناصرالدین شاه – را غیر ممکن و دروغ می‌پندارند. زیرا به گمان آن‌ها همه‌ی ایرانیان در طول تاریخ از جمله قاجاریان و دیگر سلاطین دولت‌های تورک و موغول حاکم بر ایران فارس و فارس‌زبان بوده‌اند و فارسی تنها زبان رسمی و مکتوب و ادبی و .... در ایران بوده است.
٦-رباعی تورکی در ژانر هجویه که ناصرالدین شاه در یادداشت‌های خود گنجانده، تنها شعر تورکی قطعاً عاید به او است. دو شعر مرثیه‌ی تورکی نیز به وی نسبت داده شده، اما تعلق آن‌ها به ناصرالدین شاه قطعی نیست.
٧- ناصرالدین شخصیتی ادیب و نویسنده و مسلط بر زبان تورکی و آشنا و علاقه‌مند به ادبیات کلاسیک تورکی جغتایی و .... بود. او در پنج ساله‌گی قادر به خواندن و نوشتن تورکی و خوش‌نویسی تورک بود و سواد تورکی، آن هم پیش‌تر از سواد فارسی داشت، و در مرقعاتش رباعی تورکی سروده‌ی خود را گنجانده است. این چنین شخصیت تورکی‌دان و تورکی‌نویس و تورکی‌دوست و تورکی‌پژوه، بی شک دارای نوشته‌جات دیگری به نظم و نثر به زبان تورکی است که منتظر کشف و انتشار هستند. (از ناصرالدین شاه دستورات و امرهای مکتوب به تورکی هم در دست است که در سؤزوموز منتشر خواهند شد).
سیاه‌مشق‌های تورکی ناصرالدین شاه که آن‌ها را در سنین پنج و نه ساله‌گی نوشته است
در کتاب «مرقّع ناصری، طراحی‌ها، سیاه‌مشق‌ها، و یادداشت‌های ناصرالدّین شاه قاجار» در قرائت و معنی بعضی از جملات، ابیات و کلمات تورکی ناصرالدین شاه اشتباهاتی وجود دارد، تورکی بودن بسیاری از کلمات و اسامی تورکی موجود در یادداشت‌ها ذکر نه‌شده، و در بعضی موارد کلمات تورکی به اشتباه ریشه‌یابی شده است. مانند اصطلاح «ماروق» تورکی- موغولی به معنی موضع گرفتن برای تیراندازی دقیق در هنگام شکار حیوانات که به صورت نادرست «ماهرخ» فارسی تشریح شده است.
در زیر، دو سیاهمشق تورکی ناصرالدین شاه[3]، و جملات و ابیات تورکی موجود در مرقع ناصری را قرائت و معنی صحیح و ترجمه‌ی دقیق آن‌ها را داده‌ام.
تصویر ٨٩-١
دست‌خطّ تورکی ناصرالدّین میرزایِ ولی‌عهد در پنج ساله‌گی:
«خان! جناب حاجی اونده قال تا سنی تز یوله سالسن»
[خان! جنابْ حاجی.نین ائوی‌نده قال، تا سه‌نی
تئز یولا سالسین]
ترجمه: «خان! در خانه‌ی جناب حاجی به‌مان، تا تو را زود به راه بیاندازد، روانه کند».
دست‌خطِّ محمّد شاه غازی قاجار به فارسی در حاشیه‌ی این سیاهمشق که خطاب به صدراعظم حاج میرزه آقاسی نوشته است:
«جنابِ حاجی! این خطِّ سرکارِ ولی‌عهد است. در حضورِ من نوشته است. دیگر در بابِ خوب راه انداختنِ خان اختیار دارید. با وجودِ این خطِّ ولی‌عهد و فرمایشِ زود و خوب راه انداختنِ او، شما چه خواهید فرمود؟»
تصویر ١٦٩-١:
دست‌خطِّ تورکی ناصرالدّین میرزایِ ولی‌عهد در نه ساله‌گی:
«باشی فراشلر آج‌در. این مشق را در سن نه
سالگی کرده‌ام».
[باشی‌یِ
فرّاش‌لار آج‌دیر]
ترجمه: «باشی‌یِ و یا رئیسِ فرّاش‌ها گرسنه است».
در اینجا ناصرالدین شاه پسوند تورکی -باشی به معنی رئیسِ، صدرِ، را به عنوان یک کلمه‌ی مستقل در اول جمله آورده و اسم ترکیبی باشی‌یِ فراش‌لار را ایجاد کرده است.
دیگر جملات تورکی در مرقع ناصری
تصویر ٤-١:
گَلدی گَلدی
[گه‌لدی، گه‌لدی]
ترجمه: «آمد، آمد»
تصویر ١١-١:
گلدی، او کِمدی؟
[گه‌لدی، او کیم‌دیر؟]
ترجمه: «او کیست؟»
آغا مکلل، بو کیجه بورَدا خال تا سَنَه بِر یاخچه انعام وِرِم، چون
اروچلوخدور خرج ایله
[آغا مکلّل، بو گئجه بورادا قال، تا سه‌نه بیر یاخچی انعام وئریم.
چون اوروج‌لوق‌دور. خرج ائیله]
ترجمه: «آغا مکلل، امشب اینجا به‌مان. تا به تو یک انجام خوب به‌دهم. چون که رمضان است. خرج کن».
این جمله در کتاب مرقع ناصری با اشتباهات خوانده شده – یاخچه به صورت پاخچه، وِرَم به صورت درم، .... و به صورت اشتباه‌آمیز آتی ترجمه شده: اگر امشب اینجا بمان، تا به تو یک انعام خوبی بدهم، برای روزه‌دارها خرج کنی. در حالی که این جمله شرطی نیست. هم‌چنین «چون اوروج‌لوق‌دور» به معنی «چون که رمضان است» می‌باشد، و نه «برای روزه‌دارها».
گولِه توتولپ
[گؤیلو توتولوپ]
ترجمه: «دلش گرفته، دلگیر شده».
ناشر مرقع ناصری این کلمه را با «کوله» به معنی کوچک و کوتوله اشتباه گرفته و در نتیجه این جمله را به صورت اشتباه «کوچک گرفته شده» ترجمه کرده است. در حالی که «گولِه» املای نادرست «گؤله» با صدای Ö کشیده و یا «گؤیلو» به معنی دلش است.
آپار باخچه‌دَ گَزدِر؟
[آپار باخچادا گه‌زدیر]
ترجمه: «به‌بر در باغچه به‌گردان».
اورَکِن دَریا ایلَه طوطنَنین نایب السلطنه وقتی او بری آرواتلر دعوا
ایلردیله، اما او اورکنی دریا ایلمشدی.
[اورهیینی دریا ائیله، طوطی‌نه‌ن نایب السلطنه وقتی او بیری آروات‌لار
دعوا ائیلیردی‌له‌ر. اما او اورهیینی دریا ائیله‌میش‌دی]
ترجمه: «قلبت را دریا کن. طوطی و نایب السطنه با زنان دیگر دعوا می‌کردند، اما در آن وقت قلبش را دریا کرده بود».
در مرقع کلمات این جمله‌ی تورکی با اشتباهات قرائت شده، دریا به صورت در پا، آروات‌لار به صورت آردا تلد، ...، و معنی نه‌شده و مولفین نوت آتی را نوشته‌اند: معنی این جمله‌ی تورکی را نیافتم.
-دِدی دِدی؟
[دئدی دئدی]
ترجمه: «گفت که گفت»
-اپلش خدم (؟)
[اه‌یله‌ش خدم؟]
ترجمه: «به‌نشین، خدم؟»
-تایه! سلطان مسعودی گتَر
[دایا!
سولطان مسعودو گه‌تیر!]
ترجمه: «دایه! سلطان مسعود را بیاور!»
تصویر ١٢-١:
اُتور ایلَش
[اوتور، اه‌یله‌ش!]
ترجمه: «جلوس کن، به‌نشین!».
در مرقع به صورت «بفرمایید بنشینید» ترجمه شده است. در حالی که اوتور و اه‌یله‌ش هر دو به معنی نشستن و جلوس کردن هستند، و نه فرمودن و تشریف‌فرمایی و ...
قدرت باجی گَل!
[قدرت
باجی گه‌ل!]
ترجمه: «قدرت باجی، بیا!».
در مرقع صیغه‌ی امر گَل-گه‌ل به معنی بیا به صورت اشتباه ماضی آمد ترجمه شده است: قدرت باجی آمد.
قدرتَ هاردایدِن هاواخ گلدن؟
[قدرت هاردایدین،
هاواخ گه‌لدین؟]
ترجمه: «قدرت در کجا بودی؟ چه وقت آمدی؟»
این جمله در مرقع با اشتباهات قرائت شده است: هاردایدین به صورت هاردایرن، هاواخ به صورت ها داخ.
دونَن
[دونه‌ن]
ترجمه: «دیروز»
دونَن؟
[دونه‌ن؟]
ترجمه: «دیروز؟»
تصویر ٣٣-١:
جیران! یاخچه اولدُن؟
[جئیران! یاخچی اولدون؟]
ترجمه: «جیران، خوب شدی؟»
عموقزی چورد
[عمی قیزی چوردو]
ترجمه: «دختر عمو مریض شد و مُرد».
از مصدر چوْرماق به معنی مریض شدن. بن چورÇor هم‌ریشه با کورْ در تورکی به معنی ضرر و زیان، و مصدر کوْرلاماق در تورکی معاصر به معنی خراب کردن است. بن چوْر – کوْر در زبان‌های مونقولیک هم در اشکال کورا، قور، قورا، خور، خورون، .... به معنی زهر وجود دارد. ناصرالدین شاه در اینجا چورماق را به معنی مردن در اثر بیماری استفاده کرده است. این جمله‌ی تورکی در مرقع به عنوان یک جمله‌ی تورکی مشخص نه‌گردیده و ترجمه نه‌شده است.
تصویر ٩٧-١:
او جیران‌دِر ها!
[او جئیران‌دیر
ها!]
ترجمه: «آن آهو است ها!»
تصویر ٩٨-١:
جیران بورده یاتِپ!
[جئیران بوردا یاتیپ]
ترجمه: «آهو در اینجا خوابیده است»
تصویر ١١٣-١:
آقا اسد نجه اولدی؟
[آقا
اسد نئجه اولدو؟]
ترجمه: «آقا اسد چطور شد؟»
تصویر ١٢٤-١:
آقا فرج گلدی
[آقا فرج گه‌لدی]
ترجمه: «آقا فرج آمد»
تصویر ١٤٤-١:
آقا فرج بُوردَه؟ بورده؟ بوردیده یا اشیکده؟
[آقا
فرج بوردا؟ بوردا؟ بوردادیر یا ائشیک‌ده؟]
ترجمه: «آقا فرج در اینجا است؟ در اینجا؟ اینجا است و یا در بیرون؟»
خیر بورداده
[خیر،
بوردادیر]
ترجمه: «خیر، در اینجا است»
نقاش‌خانه‌ده؟
[نقاش‌خانادا؟]
ترجمه:
«در نقاش‌خانه؟»
در مرقع ناصری، ترجمه نه‌شده است.
تصویر ٩-٢:
«یک
فرد شعر ترکی گفته شد»:
قهوه گتدی ایشمدیم - قلیان گتیردی چکمدیم
[قهوه گه‌ت.یر.دی ایچمه‌دیم - قالیون گه‌تیردی
چه‌کمه‌دیم]
ترجمه: «قهوه‌آورد نه‌نوشیدم، قالیون آورد نه‌کشیدم»
بیغنی قوزادی اُسُرِدم - ولیکن سچمدِیم
[بیغی‌نی
قاوزادی اوستوردوم - ولاکین سیچمادیم]
ترجمه: «سبیلش را بلند کرد، گوزیدم، اما نه‌ریدم».
ناصرالدین شاه در اینجا بیغی قاوزاماق را به معنی بیغی بورماق که به معنی تظاهر به مردانه‌گی، قولدوری کردن است به‌کار برده است. این رباعی تورکی در مرقع ناصری معنی نه‌شده و مولفین نوت آتی را نوشته‌اند: معنی این شعر ترکی را نیافتم.
تصویر ٢١-٢:
قلیان
قلیان
دَبیری
ٮلمیلی چوستان
ٮکبد
تماشا جانی رکته
سوزِلَه
هبو دَکته رَکته
شاپور تماشا جانی رکته دکته
این شعر ظاهراً یک چیستان شاید در زبان مازندرانی، و جواب آن قلیان است. در مرقع به صورت شعر تورکی معرفی، اما ترجمه نه‌شده است. مولفین نوت آتی را نوشته‌اند: معنی این شعر ترکی را نیافتم.
قسمت سوم: کلمات و اسامی و اصطلاحات تورکی
١-ناصرالدین
شاه در یادداشت‌های فارسی این مرقعاتهم ، کلمات متعدد تورکی را به‌کار برده است.
این کلمات طیف وسیعی از اسامی اشخاص مونث و مذکر، عناوین تورکی، مقامات و رتبه‌های
نظامی، آلات جنگی و شکار، دیگر ابزار و ادوات، نام خوراکی‌ها و گیاهان و پرنده‌گان
و دیگر حیوانات، اصطلاحات شکار، پوشاک و البسه، طوائف و اقوام تورک، توپونیم‌های
تورکی، مدنیّات، حیات اجتماعی و روزمره و ..... را شامل می‌شود. کثرت کلمات تورکی
در این نوشته‌ها به آن درجه است که آن‌ها را به فارسی تورکیزه شده مبدل کرده
است.
٢-ناصرالدین
شاه همه‌‌جا ارقام را با خط تورکی «سایاق»[4] نوشته است.
٣-ناصرالدین
شاه تقویم تورکی – ختایی – اویغوری دوازده حیوانی را استفاده کرده است.
٤- در تصویر ١-١٧٦ ناصرالدین شاه نام «قراول فوج خویِ جمشید خان» را برده است. جمشید خان در این عبارت، رهبر ملی تورک «اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار – مجدالسلطنه» است که در آن موقع والی خوی بود[5].
[1] مرقّع ناصری (طراحی‌ها، سیاه‌مشق‌ها و یادداشت‌های ناصرالدین شاه قاجار)،
به کوشش مجید عبدامین با هم‌کاری مهدی فراهانی، انتشارات بنیاد موقوفه‌ی دوکتور
محمود افشار با هم‌کاری انتشارات سخن، تهران، ۱۳۹۸ «این کتاب بردارنده‌ی
دو مرقع از قدیمی‌ترین مشق‌های خوش‌نویسی، طراحی‌ها، اشعار و روزنوشته‌های
ناصرالدین شاه است که در کتاب‌خانه‌ی سلطنتی و مرکز اسناد کاخ گلستان نگه‌داری
می‌شود. این دو مرقع را ناصرالدین شاه خود طی سالیان متمادی فراهم آورده است.
آثار گردآمده در آن‌ها، جز سیاه‌مشق‌ها و خطوط کودکی شاه، شامل پورتره‌هایی از
مهد علیا، شاه‌زاده‌گان و هم‌سران شاه، رجال درباری، فرنگیان و صاحب‌منصبان نظامی،
مناظر و دورنماهایی از عمارت‌های سلطنتی و خانه‌های روستایی، مشق‌های نظامی، صحنه‌های
شکار و برخی مراسم درباری است که ناصرالدین شاه از دوران ولی‌عهدی به بعد
طراحی کرده است. ....».
[2] سیاهمشق یکی از رشته‌های خوش‌نویسی
و تمرین نوشتن است که در آن فرد با نوشتن بعضی حروف، کلمات و جملات به صورت تکراری
یا متقاطع به ایجاد یک اثر با کومپوزسیون خاص خود می‌رسد. معمولا سیاه‌مشق‌ها و
صفحات تمرینات اساتید که واجد مولفه‌های زیبایی‌شناسی بودند، بعدها ارزش هنری پیدا
می‌کردند.
[3] در باره‌ی یکی از این سیاه‌مشق‌های تورکی، محقق و نویسنده‌ی تورک
اورمویی فخران پورنجفی بالوو قبلاً نوشته‌ای را در صفحه‌ی فیس بوکی خود منتشر کرده
است.
دست‌خط
اعلی‌حضرت همایون شاهنشاه السلطان ناصرالدین شاه قاجار در پنج سالگی به زبان
تورکی
https://www.facebook.com/groups/602684319834522/posts/4312795235490060/
[4] خط تورکی سیاق – سیاقی
[5] فرمان ولی‌عهد
مظفرالدین میرزا به انتصاب «مجدالسلطنه» به حکومت خوی به سبب درایت و خبره‌گی
او در امر حکومت و رضایت زایدالوصف و علاقه‌ی مردم خوی به مجدالسلطنه
برای مطالعه‌ی بیشتر:
قاجارها و رسمیت زبان تورکی، اسناد و آثار تورکی قاجارها
فتح‌علی
شاه
دو شعر
تورکی از فتح‌علی شاه قاجار، ایکی تورک‌جه قوشوق فتح‌علی شاه قاجاردان
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_3.html
فرمان
تاریخی فتح‌علی شاه قاجار به تورکی جغتایی
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_10.html
یک خطبه‌ی
رسمی - دولتی به تورکی جغتایی از دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_21.html
نسخه‌ی
تورکی‌ی عهدنامه‌ی فینکن‌شتاین (فینکن اشتاین) منعقده بین فتح‌علی شاه قاجار و
ناپلئون بوناپارت
http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_16.html
نامه‌ی
تورکی (جغتایی) فتح‌علی شاه به سلطان محمود دوم در اتحاد دولتین قاجار و عوثمان‌لی
و هماهنگ کردن سیاست‌های خارجی‌شان
http://sozumuz1.blogspot.com/2021/08/blog-post_11.html
کاربرد
تورکی در مناسبات دیپلوماتیک فتح‌علی شاه قاجار و علاقه‌ی وی به زبان تورکی
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post.html
کاربرد
زبان تورکی توسط سفارت‌خانه‌های دولت‌های خارجی در ایران قاجاری
http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_94.html
نکاح‌نامه‌ی
عبدالله میرزا قاجار و گلین خانیم قۇوان‌لی به تورکی جغتایی، زنجان سال ١٨١١
دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_12.html
رقعه‌ی
تورکی جغتایی نشاط اصفهانی، رئیس دیوان انشاء دولت قاجار به دوره‌ی فتح‌علی شاه
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/12/blog-post_22.html
اشعار
تورکی نشاط اصفهانی رئیس دیوان رسائل فتح‌علی شاه قاجار، و سانسور آن‌ها در نشر
دوکتور حسین نخعی در ایران
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/10/blog-post_21.html
فتح‌علی
شاه قاجار: تورکی بیاموز؛ و الا از کار برکنار و خوار خواهی شد
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_7.html
عباس
میرزا
گاسپار
دروویل: زبان فرماندهی ارتش قاجار و عباس میرزا، تورکی است. فارسی منحصراً زبان
ادبیات است
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_28.html
مذاکره‌ی
تورکی عباس میرزا با مَحْمَدْ رفیع افندی، سفیر کبیر عوثمان‌لی در دولت قاجار
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/10/blog-post.html
ناصرالدین
شاه
سیاه‌مشق‌های
تورکی ناصرالدین شاه قاجار در پنج و نه ساله‌گی و تورکیات او در مرقّع ناصری
http://sozumuz1.blogspot.com/2023/01/blog-post_7.html
ناصرالدین
شاه با وزیر خارجه به تورکی صحبت می‌داشت و از این کار لذت می‌برد
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/blog-post_22.html
فارسی و
تورکی دو زبان عمومی ایران هستند. غالب محاورات و مکالمات ناصرالدین شاه به فارسی
و تورکی است
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/05/blog-post_27.html
هاینریش
کارل بروگش: تورکی زبان رسمی قاجاری و زبان عمومی تهران
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/blog-post_19.html
گذرنامه‌های
قاجاری به زبان تورکی در دوره‌ی ناصرالدین شاه – تذکره‌ی مرور سید جمال‌الدین
(اسدآبادی افغانی) به زبان تورکی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_22.html
تدریس
زبان تورکی در مدرسه‌ی دارالفنون دوره‌ی ناصرالدین شاه قاجار، نخستین دانشگاه در
تاریخ مودرن ایران
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_28.html
تحصیل
تورکی در مدارس اصول جدید در تهران ده سال قبل از امضای فرمان مشروطیت به‌‌گزارش
ترجمان - قاسپیرالی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_29.html
قصیده‌ی
تورکی کونسول قاجار در شام در مدح فخرِ شاهان، حضرتِ سلطان حمید
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post.html
مظفرالدین
شاه
دستور
مظفرالدین شاه برای تدریس زبان تورکی در مدارس آزربایجان و اعتناء بایسته به تعلم
آن
http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post.html
لغو
ممنوعیت زبان تورکی در مدارس توسط مظفرالدین شاه به ترغیب سلطان عبدالحمید
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_35.html
مظفرالدین
شاه قاجار: باید همه به تورکی با من حرف بزنید
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_17.html
مظفرالدین
شاه قاجار اعتنایی به فارسی نه‌می‌کرد و زبان تورکی را بر فارسی ترجیح می‌داد
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_19.html
انجام
مکالمات مظفرالدین شاه قاجار و سلطان عبدالحمید خان ثانی عوثمان‌لی به تورکی
بدون احتیاج به مترجم
https://sozumuz1.blogspot.com/2022/03/blog-post_4.html
مظفرالدین
شاه به سفیر عوثمان‌لی: «تورکی صحبت کن، ما تورکی می‌دانیم»؛ و «قاجار و عوثمان‌لی،
یک ملت و یک دولت واحده»
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/blog-post_25.html
Muzaffereddin Şah Kacar Osmanlı büyükelçisine:
Farsça değil, Türkçe konuş!
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/muzaffereddin-sah-kacar-osmanl.html
وصیت
تورکی مظفرالدین شاه به ولی‌عهد محمدعلی شاه
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_18.html
قدم
قویدو فغفور و خاقانیمیز - شعر تورکی میرزا مهدی شکوهی در استقبال ورود مظفرالدین
میرزا به مراغه
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_18.html
میللی
شاعیر معلم فیضی: عوثمان‌لی سلطان عبدالحمید خان و قاجار مظفرالدین شاه اؤیگوسونده
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_4.html
محمدعلی شاه
تورکی‌گویی
محمدعلی شاه و دربار قاجاری او
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_6.html
احمد شاه
سلطان
احمد شاه قاجار: من تورکم و تورکی‌گویی احمد شاه در قبول اعتبارنامه‌ی سفیر عوثمان‌لی
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/12/blog-post_4.html
مذاکرات سلطان
احمد شاه قاجار با نماینده‌ی آتاتورک به زبان تورکی
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/12/blog-post_12.html
دو نامه‌ی تورکی ناصرالملک همدانی به سلطان عوثمان‌لی مَحْمَدْ خان رشاد (سلطان مَحْمَدْ خامس) به نیابت
احمد شاه قاجار
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/06/blog-post.html
تصنیف
«من بیر تورکم» قاجاری - خاقانی با صدای اقبال السلطان خواننده‌ی «هیئت موسیقی‌چی‌های
دربار حضرت شاه قاجار»، اعتراض «ما فارسی نه‌می‌خواهیم، تورکی به‌خوانید» محفل
تورکیست در تفلیس
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/11/blog-post_30.html
مارشِ
ایرانی - قاجار. ٦ آغوستوس ١٩٠٩. میللی شاعیر تورکه‌مپورلو معلم احمد فیضی سرابی
تبریزی
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post.html
پارچه‌ی
گلدوزی‌ی قاجاری با ابیات تورکی در دانشگاه هاروارد
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_4.html
قاجارها
و هویت تورکی
تورکیات
قاجارها و قاجارشناسی در ذیل تورکولوژی
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/10/blog-post_17.html
آقا محمد
خان قاجار: طوایف تورک و موغول که در ایرانند باید با یک‌دیگر متحد شوند و نه‌گذارند
که ایرانیان خود به سلطنت برسند
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_17.html
محمد شاه
قاجار: از منسوبیت به اصل والای تورک و نسل اوغوزخان سربلند، و بابت این سعادت
شکرگزار خداوند هستم
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_26.html
یوهان
گوته و «فتح‌علی شاه تورک»، «ناصرالدین شاه، آن تورک پسر»، و سمبولیسم -
آیکونولوژی تورکی – موغولی نشان شیر و خورشید ....
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_10.html
محمدعلی
شاه: در اورمو جمعی کشته شده‌اند، سزاوار نیست من جشن مولود خود را به‌گیرم
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_13.html
تعویضِ
طائفه‌یِ قولدورآسای قاجاریانِ تورک با سلاله‌یِ طاهره‌یِ نجیبِ پهلوی فارس
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/02/blog-post_15.html
دوکتور
رضا نور: معنی ساقط کردن دولت قاجاری و تاسیس دولت پهلوی، پایان دادن به سنت
حاکمیت خاندان‌های تورک بر این کشور است
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_21.html
رسول‌زاده:
ناسیونالیسم ایرانی - فارسی خصلت همیشه‌گی حرکت مشروطیت؛ و ساقط کردن سلسله‌ی
اشغال‌گر و بیگانه‌ی تورکمان قاجار هدف غایی آن بود.
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_18.html
سیر سسیل
اسپرینگ سفیر انگلستان: مشروطیت حرکتی بر اساس نژاد و مذهب فارسی شیعی، و برضد
تورک‌های بیگانه‌ی قاجار است.
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_9.html
مقام
وزارت خارجه‌ی انگلیس- ١٩٢٥: قاجارها در اصل تورک بودند و همواره هم تورک ماندند
https://sozumuz1.blogspot.com/2022/04/blog-post_11.html
مظفرالدین
شاه: گل و لای نعل اسب‌های اوردوی قهرمان عوثمان‌لی، مدال شرف بر سینه‌ی من است
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post.html
پورداوود:
فاقد صلاحیت بودن قاجارها برای سلطنت بر ایران به سبب نژاد تورک آن‌ها
No comments:
Post a Comment