نامه‌ی تورکی (جغتایی) فتح‌علی شاه به سلطان محمود دوم در اتحاد دولتین قاجار و عوثمان‌لی و هماهنگ کردن سیاست‌های خارجی‌شان

نامه‌ی تورکی (جغتایی) فتح‌علی شاه به سلطان محمود دوم در اتحاد دولتین قاجار و عوثمان‌لی و هماهنگ کردن سیاست‌های خارجی‌شان 

مئهران باهارلی

Fethali Şah Kacar'ın Çağatay Türkçesinde Osmanlı Sultanı II. Mahmud'a İki Devletin Birliği ve Dış Politikalarının Koordinasyonu Konusunda yazdığı Mektubu

A Chaghatai Turkic Letter from Fathali Shah Qajar to Ottoman Sultan Mahmud II on the Unity of Two States and Coordination of Their Foreign Policies

Méhran Baharlı

خلاصه: 

در این مقاله، نامه‌ای به تورکی جغتایی از فتح‌علی شاه قاجار (سلطنت ١٧٩٧-١٨٣٨) خطاب به سلطان محمود دوّم عوثمان‌لی (سلطنت ١٨٠٩-١٨٣٩) را معرفی کرده‌ام. این نامه از لحاظ‌ روابط داخلی تورکان اوغوز و اتحاد شکل گرفته بین دو دولت تورک قاجار و عوثمان‌لی دارای اهمیت است. فتح‌علی شاه در نامه‌ی خود دولتین قاجار و عوثمان‌لی را یک شجره‌ی واحد (تورک-اوغوز-تورکمان)، وامپراتوری عوثمان‌لی را در مقابل و مواجهه با دشمنان اسلام، قلعه‌ی محکم و پای‌گاهی قدیم می‌نامد. فتح‌علی شاه در پاراگرافی طولانی توصیه می‌کند که دولتین قاجار و عوثمان‌لی به تهیّه‌ی مقدّمات و شرایط عملی برای تحکیم اتحاد بین دولت، مشاوره و رای‌زنی و عقد عهدنامه‌ها برای عمل واحد و تنظیم مناسبات و روابط خارجی و دوستی‌ها و جنگ‌ها با ملاحظه و رعایت منافع و مصالح یک‌دیگر به‌پردازند. این نامه یک سند رسمی است که نشان می‌دهد زبان تورکی در دوره‌ی فتح‌علی شاه دارای موقعیت زبان رسمی بود ودر ساحه‌ی دیپلوماسی هم به کار می‌رفت. این نامه هم‌چنین یک بار دیگر واقعیت زبان پرستیژ، رسمی و مکتوب بودن لهجه‌ی جغتایی در دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار را تائید می‌کند. با در نظر گرفتن این واقعیت‌ها در تاریخ زبان و ادبیات تورکی در ایران، و تاریخ دولت‌های تورک-موغول حاکم بر ایران مانند قاجار، می‌باید تجدید نظر اساسی شود: زبان تورکی در ردیف فارسی، و لهجه‌ی جغتایی در ردیف لهجه‌های تورکمانی (شاخه‌ی شرقی اوغوز غربی) و عوثمان‌لی (شاخه‌ی غربی اوغوز غربی)، و نیز زبان موغولی به عنوان زبان رسمی و ادبی مرسوم آن دولت‌ها اضافه و ذکر شود.

اؤزه‌ت:

بو یازقادا (مقاله‌ده) فتح‌علی شاه قاجارین (حاکمیت: ١٧٩٧-١٨٣٨) عوثمان‌لی خاقانی (سولطانی) ایکینجی ماحمودا (حاکمیت: ١٨٣٩-١٨٠٩) خطابن چاغاتای تورک‌جه‌سی‌نده یازدیغی بیر مکتوبو تانیدیرام. بو مکتوب باتی اوغوز تورک‌له‌ری‌نین ایچ ایلیشکی‌له‌ری و قاجار ایله عوثمان‌لی تورک اه‌رکله‌ت‌له‌ری (دولت‌له‌ری) آراسی‌ندا اولوشان بیرگه‌لیک (اتحاد) آچی‌سی‌ندان اؤنه م داشیماق‌دادیر. فتح‌علی شاه مکتوبوندا قاجارلاری و عوثمان‌لی‌لاری ته‌ک بیر آغاجین (تورک – اوغوز – تورکمان) ایکی بوداغی دییه نیته‌له‌ییر، عوثمان‌لی خاقان‌لیغی‌نی (ایمپاراتورلوغونو) بویون‌وئریک‌لی‌له‌رین (موسلمان‌لارین) یاغی‌لاری‌نا (دوشمان‌لاری‌نا) قارشی گوج‌لو و اه‌سکی بیر قالا اولاراق تانیم‌لاییر. اوزون بیر پاراقراف‌دا قاجار و عوثمان‌لی اه‌رکله‌ت‌له‌ری‌نه (دولت‌له‌ری‌نه) سوره‌ک‌لی دانیشما – که‌نگه‌ش یولویلا بیرگه‌لیک‌له‌ری‌نی (اتحادلاری‌نی) گوج‌له‌ندیرمه‌ک اوچون ائدیم‌ده (پیراتیک‌ده) قوشول‌لار آنیق‌لامالاری‌نی (حاضیرلامالاری‌نی)، بیرله‌شیک ائیله‌م اوچون آنلاشمالار یاپمالاری‌نی و دیش ایلیشکی‌له‌ری‌نی، دوست‌لوق‌لاری‌نی و ساواش‌لاری‌نی بیر بیری‌نین چیخارلاری‌نی گؤزه‌ته‌ره‌ک یاپمالاری‌نی اؤیوت‌له‌ییر (توصیه ائدیر). بو مکتوب دا، فتح‌علی شاه دؤنه‌می‌نده تورک دیلی‌نین و چاغاتای لهجه‌سی‌نین توغرالی قونومونو (رسمی ایستاتوسونو) و دیپلوماتیک ایلیشکی‌له‌رده قول‌لانیمی‌نی قانیت‌لایان بیر به‌لگه‌دیر. بو گئرچه‌ک گؤز اؤنونه آلیندیغی‌ندا ایران‌داکی تورک دیلی و گؤرک‌سؤزو اؤته‌یی‌نین (ادبیاتی تاریخی‌نین) یانی سیرا، ایران‌ی یؤنه‌ته‌ن قاجار اوروغو (سولاله‌سی) کیمی تورک – موغول اه‌رکله‌‌ت‌له‌ری‌نین اؤته‌یی‌نده ده کؤک‌لو بیر رئویزییون یاپیلماسی گه‌ره‌کمه‌کده‌دیر. گئچمیش‌ده ایران اه‌رک‌له‌ت‌له‌ری‌نین توغرالی و گؤرکول (ادبی) دیل‌له‌ری‌نه، فارس‌جایلا یاناشی، تورک‌جه و اوچ تورکمان (باتی اوغوزجانین دوغو قولو)، عوثمان‌لی (باتی اوغوزجانین باتی قولو) و چاغاتای لهجه‌سی ده اه‌ک‌له‌نمه‌لی‌دیر.

Özet

Bu yazgada (makalede), Fetheli Şah Kacar'ın (egemenlik 1797-1838) Osmanlı Sultanı II. Mahmud'a (egemenlik 1839-1809) hitaben Çağatay Türkçesinde yazdığı bir mektubu tanıtıyorum. Bu mektup Oğuz Türklerinin iç ilişkileri ve Kacar ile Osmanlı Türk erkletleri (devletleri) arasında oluşan birgelik (ittifak) açısından önem taşımaktadır. Fatheli Şah mektubunda Kacarları ve Osmanlıları tek bir ağacın (Türk-Oğuz-Türkman) iki dalı diye nitelendiriyor; Osmanlı Hakanlığı’nı (İmparatorluğu'nu) Boyunveriklilerin (Müslümanların) yağılarına (düşmanlarına) karşı güçlü ve eski bir kale olarak tanımlıyor. Uzun bir paragrafta Kacar ve Osmanlı erkletlerine sürekli danışma ve kengeş (istişare) yoluyla birgeliklerini güçlendirmek için edimde (pratikte) koşullar anıklamalarını (hazırlamalarını), birleşik eylem için anlaşmalar yapmalarını ve dış ilişkilerini, dostluklarını ve savaşlarını birbirinin çıkarlarını gözeterek yapmalarını öyütlüyor (tavsiye ediyor). Bu mektup da, Fetheli Şah döneminde Türk dilinin ve Çağatay lehçesinin tuğralı (resmi) konumunu (statüsünü) ve diplomatik ilişkilerde kullanımını gösteren bir belgedir. Bu gerçek göz önüne alındığında, İran'daki Türk dili ve görksözü (edebiyatı) öteyinin (tarihinin) yanı sıra, İran'ı yöneten Kacar Uruğu (Hanedanı) gibi Türk-Moğol erkletlerinin öteyinde de köklü bir revizyon yapılması gerekmektedir. Geçmişte İran erkletlerinin tuğralı ve görkül (edebi) dillerine Farsçayla yanaşı Türkçe, ve üç Türkman (Batı Oğuzcanın doğu kolu), Osmanlı (Batı Oğuzcanın batı kolu) ve Çağatay lehçesi de eklenmelidir.

Abstract

In this article, I have introduced a letter in Chagatai Turkic from Fath Ali Shah Qajar (reign 1797-1838) addressed to Ottoman Sultan Mahmud II (reign 1809-1839). This letter is significant in terms of the internal relations of Oghuz Turks and the alliance formed between the Qajar and Ottoman Turkish states. In his letter, Fath Ali Shah refers to the Qajars and Ottomans as branches of a single tree (Turk-Oghuz-Turkman). He describes the Ottoman Empire as a strong fortress and an old bastion against the enemies of Muslims. In a lengthy paragraph, Fath Ali Shah recommends that the governments of Qajar and the Ottoman Empires prepare practical conditions to strengthen their alliance through continuous consultation, concluding treaties for united action, and regulating foreign relations, friendships, and wars with consideration and observance of each other’s interests. This letter is an official document that demonstrates the Turkish language’s official status during the reign of Feth Ali Shah and its use in diplomatic relations. It also confirms the prestigious and official status of the Chagatai dialect during his rule. Considering these facts, there should be a fundamental revision in the history of the Turkish language and literature in Iran, as well as the history of the Turkic-Mongolic states that ruled Iran, such as the Qajar dynasty. The Turkish language and its Chagatai dialect should be added as official and literary languages of Iranian states, respectively, alongside the Persian language, Turkman (the eastern branch of the Western Oghuz), and Ottoman (the western branch of the Western Oghuz) dialects.

در این مقاله، نامه‌ای به تورکی جغتایی از فتح‌علی شاه قاجار (سلطنت ١٧٩٧-١٨٣٨) خطاب به سلطان محمود دوّم عوثمان‌لی (سلطنت ١٨٠٩-١٨٣٩) را معرفی و بررسی کرده‌ام. این نامه از لحاظ‌های تاریخی، روابط داخلی تورکان اوغوز و دولتین تورک قاجار و عوثمان‌لی، تلاش این دو دولت تورک برای ایجاد اتّحاد استراتژیک بین خود و هم‌آهنگی در عرصه‌های سیاست خارجی و نظامی در مقابله با دولت‌های روسیه و انگلستان و تجاوزات و تهدیدات آن‌ها، نشان دادن موقعیت رسمی بودن زبان تورکی و کاربرد آن در ساحه‌ی دیپلوماسی، هم‌چنین زبان پرستیژ، رسمی و مکتوب بودن لهجه‌ی جغتایی در دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار، ... دارای اهمیت است.

١- نکات آتی مکتوب فتح‌علی شاه قاجار جالب توجه‌اند:

-وی سلسله‌ی عوثمان‌لی را با عناوین و التفاتات مرسوم آن دوره می‌ستاید، با ذکر لقب «عادل» سلطان محمود دوّم عوثمان‌لی، او را «خلیفه» و «خادم الحرمین الشرفین» نامیده، بدین ترتیب وی را دارای ارجحیت و علوّ مقام در میان مسلمین و فوق خود می‌شمارد. سپس پاراگرافی طولانی در فواید و مزایای اتّحاد نگاشته و مشخّصاً دولتین قاجار و عوثمان‌لی را عیناً مانند مکاتیب رسمی نادر شاه افشار، متعلّق به یک «دوحه» (شجره‌ی واحد تورک-اوغوز-تورکمان) می‌نامد. (نادر شاه افشار هم در نامه‌ای تورکی به قلم و انشای خود خطاب به ‌حکیم‌اوغلو علی پاشا صدراعظم عوثمان‌لی می‌گوید: «اجدادِ با سعادتِ ملوکِ عوثمان‌لیه‌ده‌ن اوْلوپ، وقایعِ چینگیزیه ‌ایله‌ توُران‌زمین‌ی تَرْک، و ایران و روُم‌ا هجرت ائده‌ن روسایِ عشایرِ تورکمانیه‌ جمله‌سی بیر دَوحه شعبه‌سی و بیر نَسَب نخبه‌سی دیرله‌ر». ترجمه: «روسایِ طوائفِ تورکمان که‌ از اجدادِ با سعادتِ سلاطینِ عوثمان‌لی، و همه‌ شاخه‌هایِ یک درختِ تناور و چشم و چراغ و برگزیده‌ترین‌هایِ یک اصل و تبار هستند، با وقایعِ چنگیزی، توران‌زمین [تورکستان] را تَرْکْ و به‌ ایران و روُم مهاجرت نمودند»[1]. ویا میرزا زکی ندیم، ایناق نادر شاه شعری رسمی زبان تورکی و به امر نادر شاه سروده که در آن سلطان محمود عوثمان‌لی و نادر شاه‌ افشار را دو نخل بوستان تورکمان می‌نامد: «ایکی نخلِ بوستانِ تورکمان - اوْلالار هم‌دست چون تیر و کمان »[2]).

-فتح‌علی شاه اظهار ممنونیّت و خوش‌وقتی می‌کند که در دوره‌ی وی ارتباطات بین دو دولتین قاجار و عوثمان‌لی از نامه‌نگاری‌های رسمی گرفته تا مبادله‌ی ایلچی‌یان در حدّ اعلی است. (گر چه تمام شاهان قاجار، همانند نادر شاه افشار، سیاست نزدیکی و اتّحاد با عوثمان‌لی را تعقیب می‌کردند، اما اوج هم‌سویی و هم‌آهنگی بین دو دولت تورک قاجار و عوثمان‌لی، در دوره‌ی مظفّرالدّین شاه قاجار تجربه شد که این دو در عرصه‌ی سیاست خارجی بسان یک دولت و ملّت واحد رفتار می‌کردند. این اتّحاد و هم‌سویی را تعلّق خاطر مظفّرالدین شاه و سلطان عبدالحمید به حرکت اتّحاد اسلام و تورک‌گرایی تقویت و تشدید می‌کرد).

-فتح‌علی شاه مشخصاً از ایلچی جدید عوثمان‌لی، سیّد عبدالوهاب افندی یاسینجی‌زاده و ماموریت وی که به نحو احسن انجام داده ابراز رضایت می‌کند و می‌گوید که در مقابل، این نامه به تورکی را همراه با اوامری در جزئیات تاسیس اتّحاد و اتّفاق و هم‌آهنگی و هم‌سویی بین دولتین قاجار و عوثمان‌لی به دربار سلطان محمود دوم فرستاده است. سیّد عبدالوهاب افندی یاسینجی‌زاده همان ایلچی عوثمان‌لی است که بوْزاوقْ‌لو عثمان شاکر افندی مترجم سفارت در زمان او طی گزارشی به باب عالی خواستار برچیده شدن سرویس مترجمی فارسی در تهران شده بود، زیرا همه‌ی مردم ایران و دیپلومات‌های خارجی مقیم تهران، تورکی می‌دانسته‌اند: «اهالی ایران‌ین مجموعو تورکی کلماتا مقتدر و اوْل جانب‌ده اولان اینگیلتئره‌لی‌له‌ر داخی فارسی و تورکی تکلّمه مالوف اولدوق‌لاری‌ندان، ترجمانا عدمِ احتیاج ظاهر اولدوغو بیانی‌یلا ...». ترجمه: «کلّ اهالی ايران توانا به زبان تورکی‌اند. حتّی هئيت سفارت انگليس در ایران مالوف به تکّلم به فارسی و تورکی می‌باشد، و بنابر این احتیاجی به مترجم (فارسی) وجود نه‌دارد»[3]. بوْزاوْق‌لو عثمان شاکر افندی، هم‌چنین مولّف کتابی تورکی به نام «مصوّرْ سفارت‌نامه‌یِ ایران» است که صرفاً قسمتی از آن کشف شده است. عثمان شاکر افندی که رسام هم بود در این اثر، عکس ٣١ شهر را که خود نقاشی کرده (از تورک‌ایلی: زنجان، سیاه دهان، ابهر، قزوین، قیشلاق=کاشان، تهران) گنجانده است.

-فتح‌علی شاه که در آن مقطع معروض به تجاوزات و توسعه‌طلبی ارضی روسیه‌ی تزاری بود در یک ارزیابی که تاریخ بعدها نادرست بودن آن را اثبات کرد می‌گوید انگلستان دوستی پاک و روسیه دشمنی بی باک است. سپس خواست و توصیه‌ی سلطان عوثمان‌لی محمود دوّم را تکرار می‌کند که دولتین قاجار و عوثمان‌لی می‌باید به تهیّه‌ی مقدّمات و شرایط عملی و انجام مشاوره و رایزنی و عقد عهدنامه‌ها برای عمل واحد و تنظیم مناسبات و روابط خارجی و دوستی‌ها و مصادمات و درگیری‌ها و جنگ‌ها با ملاحظه و رعایت منافع و مصالح یک‌دیگر به‌پردازند. وی می‌گوید فواید و آثار اتحاد بین دو دولت مطلقاً آشکار و پدیدار خواهد شد، و اولیای دو دولت قطعیّاً با این امر با عطالت و لاقیدی و بی جدّیتی و امروز و فردا کردن و .... برخورد نه‌خواهند کرد.

-فتح‌علی شاه پس از آن که امپراتوری عوثمان‌لی را در مقابل و مواجهه با دشمنان اسلام، قلعه‌ی محکم و پای‌گاهی قدیم می‌نامد، نامه‌ی خود را با چند سوال پایان می‌دهد: چه چیزی واجب‌تر از هم‌بسته‌گی و دوستی و مودّت بین دو دولت قاجار و عوثمان‌لی برای حفظ آب‌روی جهان اسلام است؟ و در این چنین شرایطی، اگر اولیای این دو دولت برای پیش‌برد مصالح ملّت و دولت هم‌کاری و هم‌یاری نه‌کنند، چه کنند؟ و اگر به هنگام ایجاد رابطه‌ها و مناسبت‌های دوستی و مخالفت و جنگ با دولت‌های ثالث، مصالح یک‌دیگر را ملاحظه و رعایت نه‌کنند، چه کنند؟

٢-متن این مکتوب تورکی ادیبانه، مغلق و پر از لغات و ترکیبات و اصطلاحات فارسی و کلمات و عبارات عربی مهجور است. یکی از دلایل این امر انشای آن توسط میرزا عبدالوهاب موسوی نشاط اصفهانی ملقّب به معتمدالدوله است (ایده‌ها و افکار و مضمون این مکتوب از آن فتح‌علی شاه قاجار است). وی یک تاجیک - فارس بعدی (جهرمی-اصفهانی) اصلاً عرب‌ حجازی‌تبار، و باخشی - بیتیک‌چی توغرا (منشی الممالک و سرپرست دیوان رسائل دربار) و دبیر وزارت امور خارجه‌ی فتح‌علی شاه قاجار ...  بود و نامه‌ها و فرمان‌های رسمی و خصوصی شاه و عقدنامه‌ها و وصیت‌نامه‌ها و وقف‌نامه‌های دربار و خانواده‌ی سلطنتی را به خط و انشای خود تحریر می‌کرد.

بر خلاف تحریرات فارسی و اشعار تورکی نشاط اصفهانی ، نثر تورکی او - به سبب استفاده‌ی بیش از حدّ از کلمات و تعبیرات فارسی و عربی - دارای کیفیّت متوسّطی هستند. در حالی که متون نثر نوشته شده به تورکی جغتایی توسّط خود تورکان در ایران و خارج آن عموماً سلیس و بلیغ می‌باشند. محرّرین و شعرای تورک ساکن در ایران لهجه‌ی جغتایی را به سبب سنن و سبک‌های ادبی جاافتاده و صیقل یافته و دارا بودن کلمات و اصطلاحات بی شمار و ناب تورکی اصیل به عنوان سمبول تورک‌گرایی و سره‌نویسی در تورکی و تاکید بر پیوند تورکان ساکن در ایران با آسیای میانه و تورکستان به‌کار می‌بردند. به این دلیل نیز در استعمال کلمات و اصطلاحات تورکی و سلیس و بلیغ‌نویسی اهتمام و وسواس نشان می‌دادند.

٣-این مکتوب دیپلوماتیک در زمره‌ی اسنادی است که نشان می‌دهند تورکی جغتایی، به دوره‌ی فتح‌علی‌شاه یک زبان رسمی –دولتی، ادبی مکتوب و منثور و زبانی پرستیژ در ایران قاجاری، و یک زبان رابط داخلی و خارجی بود که حتّی مقامات تاجیک و غیر تورک مانند نشاط اصفهانی هم خود را ملزوم به آموختن آن می‌دیدند. (برای نمونه‌ها‌ی دیگر کاربرد رسمی-دولتی تورکی جغتایی در دوره‌ی قاجار نگاه کنید به بخش پایانی این مقاله).

البتّه این وضعیت محدود به دوره‌ی قاجاری نیست. نخستین نمونه‌های مکتوب باقی‌مانده به زبان تورکی در قلم‌روی فعلی ایران مربوط به اوایل قرن سیزده میلادی به تورکی شرقی هستند (این نمونه‌ها در سؤزوموز منتشر خواهند شد). پس از آن هم به مدّت شش قرن و نیم، در طول حاکمیّت دولت‌های تورک-موغول از قیزیل‌باشیه (صفویه)، افشاریه و زندیه تا آخر دوره‌ی حاکمیت فتح‌علی ‌شاه قاجار، تورکی جغتایی همواره به عنوان یک زبان ادبی مکتوب نثری، هم از سوی آن دولت‌ها در فرامین و مکتوبات رسمی و امور لشکری و عرصه‌ی دپیلوماتیک، و هم از سوی محرّرین و مولّفین و شعرای تورک ساکن در ایران به‌کار رفته است.

بنابراین در کتب مربوط به تاریخ زبان و ادبیات تورک در ایران، ایضاً تاریخ دولت‌های تورک-موغول حاکم بر ایران مانند قاجار، می‌باید تجدید نظر اساسی شود و به تورکی جغتایی نیز به عنوان یک زبان رسمی و ادبی مرسوم و معمول آن‌ها در ردیف تورکی تورکمانی-شاخه‌ی شرقی اوغوز غربی، تورکی عوثمان‌لی- شاخه‌ی غربی اوغوز غربی، و زبان موغولی جا داده شود.

٤-علی رغم اهمّیت فوق‌العاده، در منابع تاریخی فارسی و ایرانی، این نامه‌ی رسمی از فتح‌علی شاه قاجار به تورکی جغتایی، مانند بسیاری از مکتوبات و فرامین و اسناد رسمی و دیگر متون به زبان تورکی ذکر و نقل نه‌شده و از انظار عمومی و محقّقین و جامعه‌ی جهانی مخفی نگاه داشته می‌شود. اشعار تورکی نشاط اصفهانی هم در نشرهای دیوان او در ایران سانسور و حذف شده‌اند (اشعار تورکی وی در سؤزوموز نشر شد). این مناسبت ناشایست، محصول ناسیونالیسم افراطی فارسی و سیاست رسمی-دولتی نسل‌کشی ملّی تورک در ایران است که با بازنویسی تاریخ ایران مخصوصاً تاریخ تورکی آن –هزار و چند صد سال حاکمیّت دولت‌های تورک-موغول بر ایران فعلی و در این میان دولت تورک قاجار-، سعی در مخفی نمودن و انکار واقعیت رسمی بودن زبان تورکی در دوره‌ی مذکور، و به طور کلی ناموجود کردن عنصر تورک در تاریخ و جوغرافیای ایران دارد. 

پایان نوت  مئهران باهارلی

از جانبِ همایونِ اشرف به سلطان محمود خواندکار -هُوَ اَللَّهُ اَلْمَحْمُودُ فِي كُلِّ فِعَالِهِ- نوشته شد

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ الْمَحَبَّةَ مِفْتَاحاً لِأَبْوَابِ عِرْفَانِهِ، فَفَتَحَ بِهَا كَنْزاً مَخْفِيّاً، ثُمَّ والرِّسالَةَ مِصْباحاً لِأَسْبَابِ اَيْقانِهِ، فَاَظْهَرْ اِلَيْها صِرَاطاً سَوِيّاً بِشَرِيٌ لَقَدِ انْجَزَ الامآلُ مَا وَعَدَا وَانْجَمَ اَلْوُدُّ مِنْ اَفَقَ اَلْوَلاَ صُعُداً

اوّل سپاس و نیاز لآلی‌سی - کیم جنان و لسان موافقتی، و حواس و ارکان متابعتی، باطن و ظاهر مشارکتی، قول و خاطر معاضدتی ایلا اذکارِ غثی و ابکار رشته‌سی‌غه ادوارِ لیل و نهاردا منعقد و مرتبط اوْلابولغای - اوْل اولوغ تینگری ایشیکی‌کا سزاواردور کیم ابدیّتِ ظهوردین خزاینِ مخفیّه وجودین ابوابی مفتاحِ محبّت ایلا آچمیش؛ و بساطِ منبسط شهودین ازدواجِ عناصر و افلاک و امتزاجِ آب و خاک و ارتباطِ انوار و اجرام و اختلاطِ ارواح و اجسام و آمیزشِ موادّ و طباع و پیوندِ اجناس و انواع ایلا فِي اَحْسَنِ اَلتَّقْوِيمِ زیبِ نظامِ انتظام ایلان بیرمیش؛ آیری‌لیغ وادی‌سی‌نینگ آزغون‌لاری ایچون سُبُل اماراتی رُسُل اشاراتی ایلا قویوپ؛ اتّحاد انجمنی‌نینگ اوزاق‌لری‌غه صحفْ انزالی و کتبْ ارسالی بیرلا نویدِ مِنْهُ اَلْمَبْدَأُ وَ اليهُ اَلْمَعَادُ بیروپ: وُضِعَ الكِتابُ وَحيٌ بِالنَّبيّينَ.

وَالصَّلوةُ عَلَيَّ خَيرُ الاِنبياءِ وَالمُرسَلينَ وَآلِهِ وَصَحْبِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرِينَ سَلامُ اللَّهِ عَلَيهِمْ اجْمَعِينَ.

تحمیدِ حمدِ ودود و تسلیمِ احمدِ محموددین سونگره، هدایایِ دعایِ مصادقت التوا که مطایایِ افلاک مراحلِ ناسوت‌دین قوافلِ ملکوت ایلان چیکا چیکا منازلِ استجابتی‌غه تیرکای‌لار، و طرایفِ ثناء کیم بحارِ صفایِ وَلادین چیقا چیقا جوهریانِ اشواقْ ادا سِلْکی‌کا چیککای‌لار، خلافت سپهری‌نینگ خورشیدِ جهان‌آراسی، شرافت بحری‌نینگ گوهرِ یک‌تاسی، سماحت هواسی‌نینگ یاغارغان غمامی، بسالت قُرابی‌نینگ چاقیلغان حسامی، دوده‌یِ ستوده‌یِ عثمانی‌نینگ فروزنده سراجی، تارکِ مبارکِ قیصرلیغی‌نینگ تابنده تاجی، پادشاهِ عادلِ باذل، خدیو اَبْرْ کفِ دریا دل، أَعْظَمُ السَّلَاطِينِ، افْخَمِ الْخَوَّاقِينَ، نَاصِرالاسْلام وَ الْمُسْلِمِينَ، مُوَيِّدِ الدُّنْيَا وَالدّينِ، خَادِمُ اَلْحَرَمَيْنِ اَلشَّرِيفَيْنِ، (ثانیِ اسکندرِ ذوالقرنین)، خَاقَانَ اَلْبَرِّينِ، سُلْطَانِ الْبَحْرَيْنِ، السُّلْطَانِ الْغَازِي محمودخان اِبْنُ اَلسُّلْطَانِ عبدالحمید خان، لازَالَتْ احْبَائَهُ مَنْصُورِينَ وَ اَعْدَائِهِ مَقْهُورِينَ، انجمنِ انجمِ خدمتی‌غه نثار قیلیبان شهودِ رایِ انجمن آرایی ایچون، لوحه‌یِ صدقِ وداد، گزارشِ رسمِ اتّحادِین بوُ وجهی‌له نگارش‌پذیر اولدو، کیم:

جهان و جهانیانْ یزدانی و زمین و آسمانْ اوغانی حکمتِ بالغه‌سی اقتضاسی‌غه، عالَمْ قوامی و بنی آدمْ نظامی ایتلاف و التیام عهده‌سی‌دا مقرّر اولموش. مقدّماتِ وفاق و اتّفاق نتیجه‌سی اتفاقِ (؟) ذوی الابصار ایلا عزّت و اعتلاء مدارجی‌نینگ ارتقاسی‌دور، و ممهّداتِ اتّحاد و اجتماعِ (فایده‌سی) اولی الافکار ایلا رفعت و ارتقاء معارجی‌نینگ اعتلاسی‌دور. اختلافِ ضمایر و افتراقِ سرایر قوامِ دین و دولت تفریقی‌نینگ دلایلی اولغای، اتّحادِ مَآرِب و اِطِّرادِ مطالب مناظمِ مُلْک و ملّت تنسیقی‌نینگ وسایلی بولغای. خصوصاً سلاطینِ ذوی الاقتدار اتّحادی و اصحابِ قدرت و اختیار ودادی که آسایشِ عباد و آرامشِ بلادینگ مایه‌سی‌دور و روضه‌یِ شوکت و حوزه‌یِ ملکت‌ینگ پیرایه‌سی.

والحُمدَللُهُ المَلكُ الاكبَرُ بوُ ازمنه‌یِ سعادت اثرده ارباعِ بو ایکی دولتِ عظمادا - کیم خضراءِ احتشامی خضر ته‌ک چشمه‌یِ بقادین سیراب بولسون - سحابِ ملهماتِ غیبی‌ فیضی‌دین رنگ‌لیغ یک‌رنگ‌لیغ گل‌لاری بیتیپ و نسایمِ قدس انفاسی نشری‌دین عطرلیغ مودّت نفحاتی ایسیپ، بریدله‌ر خطابِ محبّت ایلان اوْل حضرت‌دین بو دولت‌غه قوش‌لار کیبی، بو چیمه‌ن‌دین اوْل چیمه‌ن‌غه دستان‌سیز دستان‌ساز اولدولار؛ ایل‌چی‌لار کتابِ محبّت ایلان بو جانب‌دین اوْل جانب‌غه عندلیب ته‌ک بیر دوحه‌دین داغی دوحه‌غه ابلاغِ اشواق ایچون پرواز آلدی‌لار.

یاسینجی‌زاده[4] (سیّد عبدالوهّاب مَزِيدٌ فَضْلُهُ) مصحوبی نامه‌یِ محبّت ختاما - که هر سطری لآلیِ عباراتِ ته‌ک‌جهتی اِماراتین حاوی اولغان سلکِ اتّحادینگ واسطة العقدی ایدی و هر سطری نفخاتِ اشاراتِ یگانه‌گی بشاراتین ناشر اولغان ریاحینِ ودادینگ رابطة النَضَدی ایردی - بساطِ شهودوموزدا واصلِ دستِ مهر پیوست اولوپ، مضامینِ محبّت تضمین‌دین خاطرِ مودّت ذخایریمیزنی خواطرِ مسرت‌غه قرین قیلدی، مطاویِ الفت فحاوی‌سی‌دین ضمیرِ مِهْر سمیریمیزنی ضمایرِ بهجت‌غه رهین ایتدی. و بودور کیم دهقان (؟) خامه‌یِ دست‌یاری ایلا آمیخته‌یِ شهدِ اشواق اولوپ، مقالِ صفوت اشتمال زلالی سطورِ جویباری‌دا روان‌دور، و توزلوغ گؤزی‌غه نامه گوزگوسی‌دا منطبع اولغان مستورات ضمایرِ محبّت عکوسی، الفاظ و عباراتِ صوری‌ده عیان‌دور. مومی‌الیه دریافتِ حضورِ پیش‌گاهِ بساطِ مهر انبساطیمیزغه فایز اولوپ، بر موجبِ دفترِ کمال محبّت اوزره ارسال بویورولغان هدایای بهیمه‌له‌رین ایصال، و عینِ رغبت و تکریم گؤزی‌غه گؤرونگان تحفِ سنیّه‌له‌رین واصلِ انجمنِ فلک تمثال اولدو. و آنداق که مامور اولموش ایدی، رسالت خدمتی‌نینگ لوازمِ رسوم و شرایطین وجهِ اَلْیَقْ اوزره ادا قیلدی و مقدّماتِ سفارت‌دین شکلِ اصوب ایلا نتایجِ مقصود حاصل ایتدی. مزیدِ نوازشِ خاطر همایونوموز ایلا مفتخر و مباهی، و آن‌دان سونگره اوْل حضرتِ فلک رفعت جانب‌غه ای‌شبو نامه‌یِ مصادقت ایلا ماذونِ عود و ایاب اولموش‌دور.

انشاء‌الله الوهّاب لدی‌الوصول منعقد و مرتبط اولغان مؤکّداتِ یک‌جهتی و اتّحادِ دولتینِ علیّتین تفصیلی‌نینگ مزیدِ ظهور و وضوح‌غه مقرون اولغوسی و جانبینِ سعادت جالبین‌دین ممهّداتِ موافقت و وداد آثاری‌نینگ فوایدِ دور و نزدیک ایلان مشحون بولغوسی، (دولتِ اینگیلته‌ره بو ایکی دولتِ قاهره‌نینگ علی‌الاشتراک دوستِ پاک[ی] اولوپ و آنداق که اوْل جانبِ مسعوددین رقم‌زدِ کلکِ اِشعار اولموش‌دو دوست‌لار و دشمن‌لار باره‌سی‌دا)[5] اولیایِ ایکی حضرت‌دین معاهداتِ موافقت و معاضدت‌دین بیر عهد، و مجاهدات و مصادمت‌دین بیر جهد متروک و مهمل قالماغوسی، و عَلَيَّ اِقْتِضَاءُ اَلاَوْقَاتِ تعاضد و توافق حضرتینِ بهیّتین ایلا کَفَره‌یِ فَجَره دفع و رفع و قلع و قمعی‌ده تهیّه‌یِ معدّات و اسبابین تعطیل و تسویف‌غه سالماغوسی. و بالجمله اوْل همایون دولتِ مدید دفعِ فتنه‌یِ یاجوج صفت‌لار ایچون سدِّ سدید ایکان، اوْل شوکتِ عظیم حوزه‌یِ اسلام ایچون حفظِ قویم و صونِ قدیم‌دور.

وجهةِ جامعه‌یِ اسلامیه‌دین بین الدولتین القاهرتین نه ربط اشدّ و اقویٰ‌دور؟!، و مطابقت هذه الشوکتین الباهرتین‌دین نه الفت و یک‌جهتی انسب و اولیٰ؟! پس بو حالت‌دا اولیایِ دولتینِ قاهرتین پیش‌رفت مهامِ ملّت و دولت‌دا بیر بیری‌کا معاضدت و معاودت ایتماکای‌لار نیتکای‌لار؟ داغی دولت‌لار ایلا مجاریِ محاربت و مسالمت و مسالکِ موافقت و مخالفتی‌دا ایکی دولتِ قاهره مصلحتی‌نی رعایت قیلماغای‌لار، نه قیلغای‌لار؟!

و بالجمله حضرتِ احدیّت توفیقی بیرلا. وَ هُوَ نِعْمَ اَلرَّفِيقُ.

مزیدِ تالیف و ترفیق غایت مامولیمیزدور.

تورک‌جه سؤزلوک:

-دور: -دیر، است

-دۇرور: -دور

-دین: معادل –ده‌ن، -دان تورکی غربی، از

-غا، -قا، -گه، -گا، -غه، -که، -کا: معادل -ه، -ا تورکی غربی، به

-غان، -قان، -کان: دوروما گؤره -ان، -جی، -میش، -ماق، ... تورکی غربی

-غای، -قای، -گای: دوروما گؤره -ا، -اجاق، -ه‌جه‌ک، -سین، -ار، -یر، -اراق، -یپ؛ -یپ، ... تورکی غربی

-لیق:-لی

-مای:-مادان

-نی: معادل –ی تورکی غربی

-نینک: -نین

-یغه، -یدین، -یدا، -یجه: -ینه، -ینده‌ن، -یندا، -ینجا

-ینک، -ینگ: معادل -ین تورکی غربی

آزغون: آزغین، گم‌راه

آنداق-اونداق: اؤیله، او درجه‌ده، آن چنان، آن اندازه، آن جایی، به ‌آن منوال، چنان، آن گونه، آن طور

آچمیش: باز کرده

اوزاق: ایراق، دور

اوزره: بر، روی

اوغان: توانا، قادر، صفت خدا

اول: او، آن

اولغان: اولان

اولغوسی: مطلق گه‌له‌جه‌ک، اولاجاق‌دیر

اولموش: شده

اولوغ: اولو

ایتدی: ائتدی

ایتماکای‌لار: ائتمه‌یه‌له‌ر

ایچون: اوچون، ایچین

ایردی: ایدی

آیری‌لیغ: جدایی

ایسیپ: اه‌سیپ، وزیده

ایش‌بو: شو، بو، شول، بول

ایشیکی‌کا: ائشییی‌نه، به آستانه‌اش

ایکان: ایکه‌ن

ایلا: ایله، ایله‌ن، بیله، بیرگه، با، همراه

ایلان: ایله، ایله‌ن، بیله، بیرگه، با، همراه، توسط، ....

ایلچی‌لار: رسولان، سفرا

بودور: این است

بولسون: باشد، اولسون

بولغای: خواهد شد

بولغوسی: مطلق گه‌له‌جه‌ک، بولاجاق‌دیر

بویورولغان: بویورولان، امر شده

بیتیپ: روییدن، نمو کردن، پیدا شدن، ظهور، ظاهر شدن

بیر بیری‌کا: بیر بیری‌نه

بیرلا: ایله، ایله‌ن، بیله، بیرگه، بیرله، بیرلیک‌ده، با، هم‌راه

بیرمیش: وئرمیش

بیروپ: وئریپ

ته‌ک: مانند

توزلوغ: دوزلوک، راستی، درستی

تیرکایماک: چیدن، دنبال و پشت سر هم آوردن

تینگری: تانری

چاقیلغان: چاخیلان، آن که کوبیده شود، هم‌ریشه با چاقو

چیقا چیقا: چیخا چیخا

چیکا چیکا: چه‌که چه‌که

چیککای: خواهد کشید

چیمه‌ن‌: چمن

خاقان: سلطان، شاهنشاه

خان: شاه

خوندکار، خونکار: لقب و عنوانی به معنای پادشاه و حکم‌دار و سلطان که برای سلاطین عوثمان‌لی و ندرتاً برای بعضی از شخصیت‌های معنوی تورک مانند حاجی بک‌تاش ولی خوراسان‌لی به کار می‌رفت.

داغی: داخی، باشقا، دیگری، دیگر

دوده: از کلمه‌ی دود - از مصدر توتمه‌ک تورکی. «دوده» به معنی سلاله و تبار و «خانه» در فارسی (از ریشه‌ی «قانگ» تورکی به معنی پدر و بزرگ خانواده) هر دو کلماتی با ریشه‌ی تورکی هستند. «اوجاق» نیز که هم به معنی آتش‌گاه، تنور، دم و منقل و هم آل و دوده و خاندان و دودمان است کلمه‌ای تورکی می‌باشد که با هر دو معنی به فارسی وارد شده است. کلمه‌ی «تیره» در زبان فارسی نیز ترجمه‌ی لفظی «اوْق» تورکی که هم به معنای تیر (سلاح) و هم دوده و تبار و طایفه است می‌باشد.

سالماغوسی: مطلق گه‌له‌جه‌ک، سالمایاجاق‌دیر

سونگره: سونرا

قالماغوسی: مطلق گه‌له‌جه‌ک، قالمایاجاق‌دیر

قوش: پرنده

قویوپ: گذاشته

قیلدی: کرد، انجام داد

قیلغای‌لار: انجام خواهند داد

قیلماغای‌لار: نه‌خواهند کرد

قیلیبان: کنان

کیبی: کیمی، بیگی، مانند

کیم: که

گؤرونگان: گؤرونه‌ن

گوزگو: آیینه

گؤزی‌غه: گؤزونه

نیتکای‌لار: نی ایتکای‌لار، نه ائده‌له‌ر

یاغارغان: یاغان، بارنده

بعضی لغات فارسی –عربی مکتوب

ابکار: بِکر، تازه، بدیع

ادا: ناز، کرشمه، غمزه، عشوه

ارباع: جمع رَبع. اقامت‌گاه موقتی، سرا، منزل، ناحیه، سرزمین

اشواق:جمع شَوْق، آرزوها، آرزومندی‌ها، آزمندی نفس و میل خاطر

الیق: لایق، شایسته

اصوب: باصواب‌تر و نیک‌تر.

اِطّراد: راست شدن کار و نظم و نسق گرفتن آن

ایاب: بازگشتن به وطن، بازگشتن

ایتلاف: ائتلاف، با هم شدن، به هم پیوستن، الفت و مؤانست یافتن

باذل: بذل و بخشش کننده

بحار: بحرها، دریاها

بسالت: شجاعت، دلیری، دلاوری

بهیم: خالص و بی آمیزش چیزی

تسویف: وعده‌ی امروز و‌ فردا دادن؛ مماطله ‌کردن

تنسیق: آراسته‌گی، تنظیم، رتق وفتق، سامان دهی، نظم، آراستن، ترتیب دادن، نظم دادن، نسق بخشیدن، به هم پیوستن

تَوّا: قاصدًا، لا يوقفه شيء عاد توًّا إلى بيته ، فورًا، الآن، في الحال دون إبطاء وصلت الطائرةُ توًّا إلى المطار

توا: همين كه، به محض اين كه، وقتي، فورا، فوري، تا (به محض اين كه)، به مجرد اين كه

جنان: دل، قلب، درون چیزی، باطن، ضمیر

حسام: شمشیر تیز و برّان، تیغ، سیف

خضرا: مؤنث اخضر، سبز، کبود، نیل‌گون، آبی، سبزه‌زار، چمن زار

دستان: کلید و مفتاح ساز و آلتی که بدان ساز را کوک کنند

دوحه: درخت تناور و بزرگ پرشاخ ‌و بال و پرسایه

ذوي الأبصار: آن‌هایی که بینایی دارند

ربط: پیوند، بسته‌گی، پیوسته‌گی

رُسُل: جمع رَسول

رقم‌زد: نوشته شده، نگاشته شده، تحریر شده

سُبُل: جمع  سبیل، راه‌ها

سراج: چراغ، مصباح

سرایر: سریرت، اسرار، رازها، رموز، باطن

سِلک: جمع سِلکَة، رشته‌ی مروارید، ریسمانی که مروارید در آن کشیده باشند

سماحت: بخشش، بخشنده‌گی، بلندهمتی، جوان‌مردی، نیکوئی، تساهل، اغماض، گذشت، ملایمت

سمیر: افسانه‌گو در شب، قصه‌گو، حکایت‌گر، قصه‌سرا

صون: نگاه دارنده، نگهبان، صیانت کننده، محافظت کننده، حراست کننده

طباع: جمع طبع، سرشت‌ها، سجایا

طرائف: طرایف، جمع طریفة، چیزهای لطیف و خوش، مال‌های نو

عکوس: جمع عَکس

غثی: درشورانیدن و خلط کردن

غمام: سحاب‌، ابر‌

فایز: مرادمند، پیروز، غالب، فاتح، فایق

فحاوی: جمع محتوا، مضمون، معنا

قُراب: غلاف شمشیر و خنجر، نیام

لآلی: لآلیء، جمعِ لؤلؤ

مآرب: جمعِ مٲرب، نیازها، حاجت‌ها

مصادقة: دوستي، رفاقت

مصحوب: هم‌راه شده، مع، با، هم‌راه کرده شده، فرستاده شده به وسیله‌ی ...

مطاوی:جمع  مطوی، مضامین، مضمون‌ها

مطایا: جمع مطیة، چهارپا‌ها مثل اسب و استر که بر پشت آن‌ها سوار شوند

معارج: معراج پله‌ها، پلکان‌ها، نردبان‌ها، مصعدها

معدّات: تجهیزات، قسمت مادی یا مکانیکی هنر، تکنیک

مقال: بحث، سخن، قول، گفت وگو، مقاله

مُلْکَت-ملکة: پادشاهی، سلطنت، کشور، مملکت، سرزمین پادشاهی، اقلیم، خطه، قلم‌روی کشور

ملهمات: جمع الهام‌بخش، الهام کننده

ممهّد: گسترده ‌شده، آماده

مناظم: جمع نظم، طرز جریان و پیشرفت مرتب امور

مهام: کارهای سخت، امور دشوار، امور خطیر

نضد: بزرگ، شریف، شرف و بزرگی آبائی

وجهه:  آب‌رو، اعتبار، حیثیت، خوش‌نامی

وَلا: محبت؛ دوستی. قرابت؛ خویشی. یاری

برای مطالعه‌ی بیشتر

نامه‌ی تورکی (جغتایی) فتح‌علی شاه به سلطان محمود دوم در اتحاد دولتین قاجار و عوثمان‌لی و هم‌آهنگ کردن سیاست‌های خارجی‌شان

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/08/blog-post_11.html

فرمان تاریخی فتح‌علی ‌شاه قاجار به تورکی جغتایی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_10.html

یک خطبه‌ی رسمی-دولتی به تورکی جغتایی از دوره‌ی فتح‌علی ‌شاه قاجار

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_21.html

نسخه‌ی تورکی عهدنامه‌ی فينکن‌شتاين (فينکن اشتاين) منعقده بين فتح‌علی ‌شاه قاجار و ناپلئون بوناپارت

https://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_16.html

نکاح‌نامه‌ی عبدالله میرزا قاجار و گه‌لین خانم قۇوان‌لی به تورکی جغتایی، زنجان سال ١٨١١ دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_12.html

دو شعر تورکی از فتح‌علی شاه قاجار، ایکی تورک‌جه قوشوق فتح‌علی شاه قاجاردان

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_3.html

فتح‌علی‌شاه قاجار: تورکی بیاموز؛ و الا از کار برکنار و خوار خواهی شد

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_7.html

کاربرد تورکی در مناسبات دیپلوماتیک فتح‌علی‌ شاه قاجار و علاقه‌ی وی به زبان تورکی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post.html

کاربرد زبان تورکی توسط سفارت‌خانه‌های دولت‌های خارجی در دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار

https://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_94.html

یوهان گوته و «فتح‌علی‌شاه تورک»، «ناصرالدین شاه، آن تورک پسر»، و سمبولیسم- آیکونولوژی تورکی –موغولی نشان شیر و خورشید

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_10.html

گاسپار دروویل: زبان فرماندهی ارتش قاجار و عباس میرزا، تورکی است. فارسی منحصرا زبان ادبیات است

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_28.html

---

[1] نامه‌ی تورکی نادرشاه‌ به ‌خط او و دوکترین اصلیت تورکمانی-ریشه‌ی تورانی مشترک افشاریه ‌و عثمانلی در آن

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_8.html

[2] میرزا زکی ندیم، ایناق نادرشاه: سلطان محمود عثمان‌لی و نادرشاه‌ افشار دو نخل بوستان تورکمان هستند

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_23.html

[3] کاربرد زبان تورکی توسط سفارت‌خانه‌های دولت‌های خارجی در دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار

https://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_94.html

[4] Yasinci-zade Seyyid Abdulvahhab Efendi

[5] نویسنده جمله‌ی داخل پارانتز را در حاشیه و به جای جمله‌ی آتی در متن که بر روی آن خط ابطال کشیده، نوشته است. در جمله‌ی قبلی روسیه را دشمن بی باک نامیده بود: و آنداق که اوْل جانبِ مسعوددین رقم‌زدِ کلکِ اشعار اولمیش ایدی دولتِ اینگیلته‌ره و موسقووِ کَفَرَه باره‌سی‌دا کیم دولتِ قاهره‌نینگ علی الاشتراک دوستِ پاک و دشمنِ بی باک اولوپ...