رقعه‌ی تورکی جغتایی نشاط اصفهانی، وزیر امور خارجه و رئیس دیوان انشاء دولت قاجار به دوره‌ی فتحعلی شاه

 رقعه‌ی تورکی جغتایی نشاط اصفهانی، وزیر امور خارجه و رئیس دیوان انشاء دولت قاجار به دوره‌ی فتحعلی شاه

مئهران باهارلی

 

در این مقاله رقعه‌ای کوتاه به تورکی جغتایی از نشاط اصفهانی، رئیس دیوان انشاء دربار فتح‌علی شاه قاجار را معرفی کرده‌ام. نشاط اصفهانی، «بخشی-باخشی»‌ (به عربی-فارسی: رئیس، دبیر و یا صاحب دیوان رسائل، منشی الممالک) موسسه‌ی دولتی «بیتیک‌چی» و یا «توغرا-طغرا» (به عربی-فارسی: دیوان رسائل، دیوان انشاء، دارالانشاء، دبیرخانه، دفترخانه‌ی دربار) فتح‌علی شاه قاجار و اولین وزیر امور خارجه‌ی دولت قاجاری بود.

آثار تورکی و یا تورکیات نشاط اصفهانی که همه به لهجه‌ی جغتایی زبان تورکی هستند، به لحاظ ادبی و صنایع شعری، غنای دائره‌ی لغات و اصطلاحات تورکی و مهارت در استعمال قواعد و قوالب دستور زبانی تورکی و لهجه‌ی جغتایی آن در سطحی بسیار متعالی قرار دارند. این آثار تورکی که در نشرهای ایران علی القاعده سانسور می‌شوند شامل اشعار تورکی، و نوشته‌جات منثور تورکی از قبیل فرمان، خطبه، مکتوب دیپلوماتیک، عقدنامه، رقعه، ... هستند[1].

تورکیات مخصوصا نوشته‌جات تورکی منثور نشاط اصفهانی، بخشی‌یِ نهاد بیتیک‌چی –توغرا و یا رئیس دیوان انشاء دربار و اولین وزیر خارجه‌ی دولت قاجار، علاوه بر ارزش ادبی، از لحاظ تاریخی نیز ارزش بسیار دارند:

- نوشته‌جات منثور تورکی نشاط اصفهانی از قبیل فرمان، خطبه، مکتوب دیپلوماتیک، عقدنامه،... اسنادی تاریخی دال بر رسمی و دولتی بودن زبان تورکی به دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار هستند. تورکی‌دانی و تورکی‌نویسی روسا و مامورین دیوان انشاء، که یک موسسه‌ی رسمی و دولتی بسیار مهم بود، وضعیت و فعالیتی ناشی از رسمیت و دولتی بودن زبان تورکی در آن دوره است.

- کاربرد لهجه‌ی جغتایی زبان تورکی در تالیف اسناد رسمی و دولتی مانند فرمان، خطبه، مکتوب دیپلوماتیک، عقدنامه از طرف نشاط اصفهانی نشان می‌دهد که در دوره‌ی فتحعلی شاه قاجار، لهجه‌ی جغتایی هم - علاوه بر لهجه‌های تورکمانی و به درجه‌ی کم‌تری لهجه‌ی عثمانلی زبان تورکی - از موقعیت رسمی و دولتی بودن بر خوردار بود.

- نشاط اصفهانی خود ذکر می‌کند این رقعه‌ی مسجع به لهجه‌ی جغتایی را خطاب به یکی از دوستان نوشته است. این امر نشان می‌دهد که در دوره‌ی فتح‌علی شاه لهجه‌ی جغتایی زبان تورکی از آن چنان پرستیژ و اعتبار اجتماعی برخوردار بود که مقامات و اهل قلم در ایران آن را در روابط اجتماعی و شخصی خود هم بکار می‌بردند، علی رغم آن که قرن‌ها بود دیگر کسی به لهجه‌ی جغتایی تکلم و صحبت نمی‌کرد.

چاغاتای تورک‌جه‌سی‌نده رقعه- نشاط اصفهانی، فتحعلی شاه قاجار توغراسی‌نین باخشی‌سی-بیتیک‌چی‌سی

به یکی از دوستان نوشته شد

مین کیم یازماق‌دا آزێرام، موُنینگ ایچۆن آز یازێرام. یاشێم‌دین آز قالێپ و باشێم یاز غَمامێ تیک آغارێپ.

حق بیلۆر و چوْق اوُزاغ دگیل کیم اوُزآغ‌لێق چاغێ‌دین بوُ چاغ‌جا بیر زمان جمالینگ اوُنوُتوُپ اوْلماس، و خیالینگ ضمیریم‌دین چێخارێپ بوْلماس.

والسّلام

 

Çağatay Türkçesinde Rüq’e. Nişat İsfahânî, İlk Qacar Dışişleri Baxanı Ve Fethelişah Tuğrasının Baxşısı-Bitikçisi. 1825

A Chaghatai Turkish Letter From Nishat Isfahani, Foreing Minister Of Kajar State And Head Of Fathalishah’s Court Secretariat. 1825

[Arxadaşların birine yazıldı]

Min kim yazmaqda azıram, muniñ içün az yazıram. Yaşımdin az qalıp ve başım yaz qemâmı tik ağarıp.

Haq bilir ve çoq uzağ degil kim uzağlıq çağıdin bu çağca bir zaman cemâliñ unutup olmas, ve xeyâliñ zemîrimdin çıxarıp bolmas.

Vesselam

ترجمه به فارسی

من که به هنگام نوشتن خودسر و شرور می‌شوم، به این سبب کم می‌نویسم. از عمرم کم مانده و موی سرم مانند ابر بهاری سفید شده است. حق می‌داند و دور از واقعیت نیست که از دوران گذشته، لحظه‌ای جمالت فراموشم نمی‌گردد و خیالت از ضمیرم بیرون نمی‌شود. والسّلام

سؤزلوک:

 آز: کم

آزماق: شرور و خود سر شدن، از حد معمول تجاوز کردن

آغارماق: سفید شدن

اوزاغ: دور، بعید، مستبعد، خلاف، نامحتمل، غیر محتمل، باورنکردنی، دور از انتظار، دور از واقعیت، دور از ذهن

اوُزاغ‌لیغ چاغی -اوزاغولیغ چاغی: دوران و زمان گذشته (مانند اورتاچاغ‌لیق: حد وسط، معتدل)

اوُزاغو: گذشته (اوزاغو گون: روز گذشته، دیروز)

اولماس: اولماز، نمی شود، نیست

اونوتماق: فراموش کردن

ایچون:برای

ایراغ: ایراق، دور

بولماس:اولماز، نمی شود، نیست

تیک: ته‌ک، ده‌ک؛ تا، به، الی

چاغ‌جا: چاغا ده‌ک، تا این زمان

چاغیدین: چاغیندان

غَمام: آغ بولوت، ابر سفید

کیم:که فاعلی

مونینگ: بونون

مین: من

یاز: بهار

یازماق: نوشتن

یاش: عمر

یاغاریپ: در رقعه به جای آغاریپ بکار رفته است

---

[1] اشعار تورکی نشاط اصفهانی رئیس دیوان رسائل فتح‌علی شاه و نخستین وزیر امور خارجه‌ی قاجاری، و سانسور آن‌ها در نشر دوکتور حسین نخعی در ایران

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/10/blog-post_21.html

رقعه‌ی تورکی جغتایی نشاط اصفهانی، رئیس دیوان انشاء دولت قاجار به دوره‌ی فتحعلی شاه

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/12/blog-post_22.html