قرائت و تصحیح ملمع فارسی - موغولی - تورکی «-میشی» از خوجا صدرالدین ابهری – قرن ١٣ میلادی

قرائت و تصحیح ملمع فارسی - موغولی - تورکی «-میشی» از خوجا صدرالدین ابهری – قرن ١٣ میلادی

مئهران باهارلی

Hoca Sedreddin Ebherî’nin (13. Yy) Farsça - Türkçe - Moğolca Karmağı (Mülemma’sı), Düzeltmeler ve açıklamalar

Persian - Turkish - Mongolian Macaronic Ode of Khoca Sedreddin Ebheri (13th century), Corrections and explanations

 Méhran Baharlı

 

«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین یازقالاری توپلوسو» پیتییی،‌ بیرینجی جیلدده‌ن

“Sözümüz, Méhran Baharlının yazqalar toplusu” pitiyinden, cild I

از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران باهارلی» - جلد اول

 

 mehranbahari1@yahoo.com 

https://independent.academia.edu/MBaharli

https://sozumuz1.blogspot.com/

https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069  

خلاصه:

خوجا صدرالدین ابهری (تولد: ابهر، زنجان، خمسه، تورک‌ایلی ؟؟١٢- فوت: ٢٣ دسامبر ١٣٠٣)، یکی از دیوان‌سالاران و منشیان عالی‌رتبه‌ی دولت موغول - تورک ایل‌خان‌لی در دوره‌‌‌ی محمود غازان خان بود. او که طبع شاعری هم داشت، دارای یک قصیده‌‌‌ی ملمع (قارماق) حاوی کلمات تورکی و موغولی ‌‌‌است. این گونه ملمع‌ها بسته به وفور کلمات موغولی و یا تورکی در آن‌ها موغول‌یانا (موغولیه) و یا تورک‌یانا (تورکانه) نامیده می‌شدند. او این ملمع را در مدح دو امیر اویغوری دوره‌‌‌ی ایل‌خان غازان خان به‌‌‌ نام‌های تارماداز و جایاتو سروده‌‌‌ است. در قرون ۱۲-۱٥ میلادی ‌‌‌سرودن ملمعات فارسی و تورکی و موغولی، مخصوصا در جنوب غرب جهان تورکیک منطبق بر اراضی افغانستان و ایران و تورکیه‌ی امروزی بسیار رایج بود. زیرا حکام و سلاطین این مناطق تورک و موغول بودند، تورکی و موغولی زبان‌های پرستیژ بودند و موقعیت زبان رسمی دوفاکتو را داشتند، و حکام و سلاطین تورک و موغول از اشعار تورکانه‌‌‌ و موغولیه با اشتیاق استقبال می کردند. قوافی ابیات ملمع (قارماق) موغولیه‌‌‌ – تورکانه‌‌‌ (موغول‌یانا – تورک‌یانا) خواجه‌‌‌ صدرالدین ابهری، کلماتی در قالب -میشی، مرکب از یک بن تورکی و یا موغولی، به علاوه‌ی «-میش» پسوند تورکی اسم‌ساز از فعل، و «-ی» پسوند فارسی مصدری هستند. در این مقاله متن ملمع مذکور را تصحیح و تمام کلمات تورکی، موغولی و سومری موجود در آن را تشریح کرده‌ام.

Özet

Hoca Sedreddin Ebherî (Ebher, Zencan, Hamse, Türkili 12?? –23 Aralık 1303), Mahmud Gazan Han döneminde Moğol-Türk İlhanlı İmparatorluğu'nun önde gelen bürokratlarından biriydi. Aynı zamanda bir şair olan Hoca Ebherînin Türkçe ve Moğolca kelimeler içeren bir Karmak (Makaronik, Mülemma) şiiri vardır. Bu tür Karmak şiirler, içlerindeki Moğolca veya Türkçe kelimelerin bolluğuna bağlı olarak Moğulyana (Moğuliye) veya Türkyana (Türkâne) olarak adlandırılırdı. Hoca Ebherî bu şiiri, İlhanlı Gazan Han sarayının iki Uygur emiri olan Tarmadaz ve Cayatu'nun övgüsünde yazmıştır. 12.-15. yüzyıllarda, Farsça, Türkçe ve Moğolca karmak şiirler yazmak, Türk dünyasının güneybatı bölgelerinde, özellikle de günümüz Afganistan, İran ve Türkiye topraklarında çok yaygın bir edebi jandr idi. Zira bölgenin hükümdarları ve sultanları Türk veya Moğol idiler, Türkçe ve Moğolca prestijli dillerdi ve fiilen resmi dil statüsündeydiler ve bu hükümdarlar ve sultanlar Moğulyana ve Türkyana şiirleri seviyor ve sıcak bir şekilde karşılıyorlardı. Hoca Ebherî'nin Moğulyana - Türkyana Karmak şiirinin kafiyeleri, Türkçe veya Moğolca bir köke fiilden isim yapan Türkçe “-miş” eki ve Farsça mastar eki “-y” eklenek oluşan “x+mişî” kalıbında kelimelerdir. Bu yazıda Hoca Ebherî'nin anılan Moğulyana - Türkyana karmak şiirini tashih edip ve içinde bulunan tüm Türkçe, Moğolca ve Sümerce kelimeleri açıkladım.

Abstract

Khoja Sadr al-Din Abhari (Abhar, Zanjan, Khamseh, Türkili, 12?? - December 23, 1303), was a prominent bureaucrat in the Mongol-Turk Ilkhanate empire during the rule of Mahmud Ghazan Khan. He, who was also a poet, has a macaronic poem that includes Turkish and Mongol words. Such macaronic verses, depending on the abundance of Mongolic or Turkic words in them, were called either Moğulyana (Moghuliyya) or Türkyana (Turkana). This poem was composed in praise of Tarmadaz and Jayatu, two Uyghur emirs of the Ilkhan Ghazan Khan court. In the 12th-15th centuries, composing Farsi, Turkish and Mongol macaronic verses was a very common practice in the southwestern parts of the Turkic world, especially in the territory of modern Afghanistan, Iran and Türkiye. Because the rulers and sultans were Turk and or Mongol, Turkish and Mongolian were prestige languages and held the status of de facto official languages, and these rulers and sultans warmly welcomed Turkish and Mongolian macaronic poetry. The rhymes of Moğulyana - Türkyana macaronic verses of Khoja Sedr ed-Din Ebherî are words ending in the “x+mishi”, composed of a Turkic or Mongolic stem, plus "-mish", a Turkish suffix that forms a noun from a verb, and "-y", a Farsi infinitive suffix. In this article, I have corrected Sedr ed-Din Ebherî’s Moğulyana - Türkyana macaronic verse and explained all the Turkish, Mongolic, and Sumerian words found within it.