DAYAZ, ÇAY, SAYDAM KELİMELERİNİN KÖKENLEMESİ
Méhran Baharlı
Türkçenin (Batı Oğuzca’nın) özellikle Türkman lehçelerinde (İran, Azerbaycan, Irak, Suriye, Doğu Anadolu, ...) Dayaz kelimesi sığ, derin olmayan su, ırmak, göl; bunların derin olmayan kırağı (kenarı); yayvan olan tabak, boşkap; ve mecazen derinliyi olmayan yüzeysel insan anlamındadır.
Dayaz kelimesi bir sıra Kuzey ve Doğu Türkül - Türkik dillerinde T harfi ile söylenir: Таяз – Tayaz (Kazak), تېيىز -Teyiz (Uygur), Тайыз - Tayız (Kırgız, Kazak lehçelerinde); Tayıs (Tatar, Altay, Tuva, Hakas lehçelerinde); Tayğıs (Kazak lehçelerinde), ...[1] Sovyet Türkoloğu E. Sevortiyan Anadolu’da anlamı açık denizdeki sığlık olan Daylan kelimesinin de Dayaz kelimesiyle kökendeş olduğunu ileri sürmüştür[2]. Türkistan’da bulunan iki Tecen ırmağının adı da bu kökenle ilgili olabilir. Bunların ilki Hazar Denizi’nin güney doğusunda Mazenderan ilinde bulunan ve Hazar Denizi’ne dökülen, ikincisi ise Türkmenistan Cumhuriyeti’nde Karakum çölünde biten bir ırmaktır. Bu ırmak Farsçada susuz veya kuru ırmak anlamına gelen Xoşke Rud adlanır. Bu da Dayaz kelimesinin Suyu az olan Çay veya Irmağın derin olmayan kırağı anlamına uymaktadır[3].
Dayaz kelimesinin ilkin biçimi, S harfi ile söylenen ve hala bir kaç Türkül - Türkik dilinde deyişik telaffüzleri bulunan Sayaz kelimesidir: Сая́з - Sayaz (Kazak), Sayoz (Telaffüzü: Seyaz, Özbek), Сайсыз - Sayız (Tatar), Чычаас - Çıçâs (Yakut), ... S harfinin T harfine dönüşmesi S → T özellikle Kıpçak dil ve lehçelerinde görülür[4]. Örneyin Kazakçada: Sayaz → Tayaz, Sıçqan (Siçan) → Tışqan, Sür → Tür (görünüş), Sır → Tır, …[5] Kırım Tatarcasında Сай - Say, Tuvincede Сыык - Sıık, ve Türkçede Sığ[6] kelimeleri de Say kelimesiyle kökendeş olabilir.
