دستور مظفّرالدّین شاه به نظارت معارف برای تدریس زبان تورکی در مدارس آزربایجان و اعتناء بایسته به تعلّم آن
مئهران باهارلی
Muzaffer ed-Din Şah Kacar'ın İran Milli Eğitim Bakanlığı'na gönderdiği, Azerbaycan'daki okulların müfredatına Türk dilinin dahil edilmesini emreden yayınlanmamış Telgraf
Unpublished Telegraph of Mozaffar ad-Din Shah Qajar to the Iranian Ministry of Education ordering the inclusion of Turkish language in the curriculum of schools in Azerbaijan
MÉHRAN BAHARLI
«سؤزوموز،
مئهران باهارلی‌نین یازقالاری توپلوسو» پیتییی، بیرینجی جیلدده‌ن
“Sözümüz, Méhran Baharlının yazqalar toplusu”
pitiyinden, cild I
از کتاب «
سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران باهارلی» - جلد اول
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069
خلاصه:
مظفرالدین شاه قاجار در بازگشت به ایران از اولین سفرش به خارج از کشور در سال ١٩٠٠ میلادی یک تلگراف به نظارت (وزارت) معارف کشورش فرستاد. او در این تلگراف به وزارت معارف دستور داد که آموزش زبان تورکی را در برنامه‌ی درسی مدارس آزربایجان وارد و یادگیری کامل و مناسب زبان تورکی در مدارس را تضمین کند. مظفرالدین شاه در تلگراف خود دو دلیل اصلی برای این امر ذکر کرده است: استفاده‌ی تاریخی مردم منطقه از «زبان شیرین تورکی» از قدیم الایام، و نقش تعیین کننده‌ی نظام آموزشی تورکی در آزربایجان در تقویت و تحکیم دوستی فزاینده بین دولت‌های قاجار و عوثمان‌لی. روزنامه‌ی ترجمان حقیقت استانبول در شماره‌ی ٢٩ اکتوبر ١٩٠٠ خود این تلگراف را منتشر، و اسماعیل حامی دانشمند مورخ عوثمان‌لی آن را در کتاب «کرونولوژی» خود (مادّه‌ی ٥ رجب ١٣١٨) مستند کرد. این سند از جهات روشن‌گری در موضوع تاریخ‌چه‌ی نظام آموزشی به زبان تورکی در ایران، موضع دولت قاجار نسبت به تعلیم و تعلم زبان تورکی در مدارس، گرایش‌ها و ابتکارات تورک‌گرایانه‌ی مظفرالدین شاه در حمایت از زبان تورکی در ایران، حفظ، تقویت و ترویج آن، و نقش مساله‌‌ی حمایت از زبان تورکی و حقوق ملی تورک‌های ساکن در ایران در مناسبات دولت تورکیه با این کشور مهم است. در این مقاله متن اصلی و ترجمه‌ی فارسی این سند تاکنون در ایران منتشر نه‌شده و در عین حال بسیار مهم را ارائه می‌دهم.
کلمات کلیدی: مظفرالدین شاه، مدارس تورک، آزربایجان، زبان تورکی در نظام آموزشی
اؤزه‌ت:
مظفرالدین شاه قاجار، ١٩٠٠ ایلی‌نده ایلک یورت‌دیشی گه‌زی‌سی‌نده‌ن ایران‌ا قاییدارکه‌ن اؤلکه‌سی‌نین ائییتیم باخان‌لیغی‌نا اؤزه‌ل بیر بویروق ایچه‌ره‌ن تئلگراف گؤنده‌ردی. شاه تئلگرافی‌ندا تورک‌جه اؤیره‌تیمی‌نین آزه‌ربایجان اوخول‌لاری مفرداتی‌نا داخیل ائدیلمه‌سی تعلیماتی‌نی وئریپ، اوخول‌لاردا تورک‌جه‌نین دوغرو بیر شکیل‌ده و گه‌ره‌کدییی اؤزه‌ن‌له اؤیره‌نیلمه‌سی‌نی ایسته‌ییردی. ایران‌ین تورک شاهی تئلگرافی‌ندا بو قرارا ایکی آنا گه‌ره‌ک‌چه گؤسته‌ریردی: «دادلی تورک دیلی»نین او بؤلگه خالقی طرفی‌نده‌ن چوخ اه‌سکی زمان‌لاردان به‌ری ایش‌له‌دیلمه‌سی، و اوخول‌لاردا تورک‌جه‌نین اوخودولماسی‌نین قاجار و عوثمان‌لی دولت‌له‌ری آراسی‌ندا گه‌لیشمه‌ک‌ده اولان آرخاداش‌لیغین گوج‌له‌ندیریلمه‌سی اوچون بیر زورونلولوق اولماسی. ایستانبول مرکزلی ترجمانِ حقیقت قه‌زئته‌سی بو تئلگرافی ٢٩ اه‌کیم ١٩٠٠دا خبر اولاراق وئرمیش، عوثمان‌لی تاریخ‌چی ایسماعیل حامی دانشمند ایسه کرونولوژی آدلی کیتابی‌ندا بونو رجب ١٣١٨ مادّه‌‌‌سی آلتی‌ندا به‌لگه‌له‌میش‌دیر. بو به‌لگه، ایران‌داکی تورک ائیتیم سیستئمی تاریخی، قاجار دولتی‌نین تورک‌جه‌یه مناسبتی، مظفرالدین شاه‌ین تورک‌چو اه‌ییلیم‌له‌ری ایله تورک‌جه‌نین قونومونو یوکسه‌لتمه‌ک اوچون آلدیغی اؤن‌له‌م‌له‌رین اینجه‌له‌نمه‌سی، و ده ایران‌دا یاشاماق‌دا اولان تورک ملّتی‌نین ملّی حاق‌لاری و تورک‌جه‌نی قورومانین، بو اولکه و تورکیه آراسی‌ندا ایلیشکی‌له‌رده‌کی یئری آچی‌لاری‌ندان اؤنه‌م داشیماق‌دادیر. بو مقاله‌ده سون درجه اؤنه‌م‌لی، آنجاق بوگونه ده‌ک ایران‌دا یاییم‌لانمامیش اولان بو به‌لگه‌نی فارس‌جا چئوری‌سی ایله بیرلیک‌ده سونورام.
آچار سؤزله‌ر: مظفرالدین شاه، تورک‌جه اوخول‌لار، آزه‌ربایجان، ائییتیم دیلی اولاراق تورک‌جه
Özet
Muzaffer ed-Din Şah Kacar, 1900 yılında ilk yurt dışı gezisinden İran'a dönerken ülkesinin Eyitim Bakanlığı'na özel bir buyruk içeren telgraf gönderdi. Şah telgerafında Türkçe öyretiminin Azerbaycan okulları müfredatına dâhil edilmesi tâlîmatını veriyor ve okullarda Türkçenin doğru bir şekilde ve gerektiyi özenle öyrenilmesini istiyordu. İran’ın Türk Şahı telgrafında bu karara iki ana gerekçe gösteriyordu: "Tatlı Türk dili"nin o bölge halkı tarafından çok eski zamanlardan beri kullanılması; ve bunun Kacar ve Osmanlı devletleri arasında gelişmekte olan dostluğun güçlendirilmesi için bir zorunluluk olması. İstanbul merkezli Tercümân-ı Hakîkat gazetesi bu telgrafı 29 Ekim 1900'de haber vermiş, Osmanlı târîhçisi İsmâil Hâmî Dânişmend ise "Kronoloji" adlı kitabında (Recep 1318'in 5. maddesi uyarınca) bunu belgelemiştir. Bu belge İran’daki Türk eyitim sistemi târîhi, Kacar devletinin Türkçeye munâsibeti, Muzaffer ed-Din Şah’ın Türkçü eyilimleri ile Türkçe’nin konumunu yükseltmek için aldığı önlemlerin incelenmesi, ayrıca İran’da yaşamakta olan Türk milletinin milli hakları ve Türkçeyi korumanın bu ülke ve Türkiye arasında ilişkilerdeki yeri açılarından önem taşımaktadır. Bu makelede son derece önemli olan, ancak bugüne dek İran’da yayımlanmamış bu belgeyi, Farsça çevrisi ile birlikte sunuyorum.
Açar sözcükler: Muzaffer ed-Din Şah, Türkçe Okullar, Azerbaycan, eğitim dili olarak Türkçe
Abstract
On his return to Iran from his first trip abroad in 1900, Mozaffar ad-Din Shah Qajar sent a telegraph to the Ministry of Education of his country with a specific order. He instructed them to incorporate the teaching of Turkish into the curriculum of schools in Azerbaijan and demanded ensuring a thorough and proper learning of the Turkish language in the schools. In his telegraph, the Turkish Shah of Iran mentioned two primary reasons for this decision: The first reason was the historical usage of the “Sweet Turkish language” by the people of that region since old times, and the second reason was the crucial role of the Turkish education system in Azerbaijan in bolstering and strengthening the growing friendship between Qajar and Ottoman states. Istanbul-based newspaper Tercümân-ı Hakîkat reported on this telegraph on October 29th, 1900, while Ottoman historian İsmâil Hâmî Dânişmend documented it in his book “Chronology” (under Article 5 Rajab 1318). This document illuminates the history of the Turkish education system in Iran, the relationship between the Qajar state and the Turkish language, Muzaffer ed-Din Shah’s Turkist tendencies and initiatives regarding the promotion of the Turkish language in Iran. It also highlights the important role of protecting the Turkish language and the national rights of the Turkish nation living in Iran in the relations between this country and Türkiye. In this article, I present the original text and Farsi translation of this previously unpublished, yet extremely important document.
Keywords: Mozaffar ad-Din Shah, Turkish Schools, Azerbaijan, Turkish as Language of instruction
مقدمه
شاه تورک ایران مظفّرالدّین شاه قاجار در بازگشت از سفر اوّل خود به خارج در سال ١٩٠٠ (١٢٧٩ شمسی)، به محض ترکِ استانبول، در حالی که هنوز در راه ایران بود، با فرستادن یک تلگراف به وزارت معارف ایران، امر به «تدریس زبان تورکی در مدارس آزربایجان» داده «اعتناء به تعلم زبان تورکی در مدارس» را خواستار شد. مظفّرالدّین شاه در تلگراف خود دو دلیل برای لزوم تدریس زبان تورکی در مدارس آزربایجان ذکر می‌کند: نخست این که مردم این خطّه از دیرباز به زبان شیرین تورکی تکلّم می‌کنند. دوم این که این امر لازمه‌ی مودّت و دوستی در حال گسترش و تقویت‌شونده میان دولتین قاجار و عوثمان‌لی است.
خبر این تلگراف در روزنامه‌های آن دوره‌ی استانبول، از جمله روزنامه‌ی «ترجمان حقیقت» به تاریخ ٥ رجب ١٣١٨ قمری (٢٩ اوکتوبر ١٩٠٠ میلادی، ١٦ تشرین اوّل ١٣١٦) درج شد. اسماعیل حامی دانشمند از مورّخین، روشن‌فکران و ادبای عوثمان‌لی هم در اثر خود با نام «کرونولوژی»، مادّه‌ی ٥ رجب ١٣١٨ خبر روزنامه‌ی ترجمان حقیقت را ذکر کرده است. اخیراً نیز محقّق تورک تورکیه‌ای له‌وه‌نت گوندوز موللاشریف‌زاده عکس خبر مزبور روزنامه‌ی ترجمان حقیقت را در صفحه‌ی فیس بوکی خود منتشر کرده است.
در زیر متن خبر مزبور روزنامه‌ی ترجمان حقیقت به زبان تورکی – با رسم الخط اصلی، املای فونتیک معاصر با الفبای عربی و الفبای لاتین، - و ترجمه‌ی آن به فارسی را آورده‌ام.
ترجمه‌ی خبر به فارسی (از مئهران باهارلی)
روزنامه‌ی «ترجمانِ حقیقت»، استانبول. ٥ رجب ١٣١٨ قمری (٢٩ اوکتوبر ١٩٠٠ میلادی، ١٦ تشرین اوّل ١٣١٦)
«دولت علّیه – ایران
از جمله اطّلاعاتِ خصوصی که دریافت کرده‌ایم است:
در حالی که به موجبِ برنامه‌هایِ مدارسِ واقع شده در قطعه‌یِ آزربایجان، تدریسِ زبان تورکی که اهالی‌یِ منطقه‌یِ مذکور از قدیم بدان تکلّم می‌کنند ممنوع گردیده، اعلی‌حضرت شاهِ با شهامتِ ایران (مظفّرالدّین شاه) که در حالِ حاضر در راهِ (بازگشت) به سویِ مرکزِ حکومتِ دلیرانه و هوشمندانه‌شان می‌باشند، با فرستادنِ یک تلگراف به وزارتِ معارفِ ایران، با استناد به این که اهالی‌یِ قطعه‌یِ مذکور از دیرزمان با زبانِ شیرین بیانِ تورکی افاده‌یِ مرام می‌نمایند، و نیز به سببِ دوستی‌یِ صمیمانه و صادقانه‌ِیِ مجدّدِ محکم بینِ حکومتِ ایران و دولتِ علّیه‌یِ عثمانیه، امر فرموده و اطّلاع داده‌اند که پس از این به تدریسِ زبانِ تورکی هم در مدارسِ واقع در آزربایجان هم‌راه با زبان فارسی، و به ویژه به تعلّمِ زبانِ تورکی آن گونه که بایسته است اعتناء شود».
متن تورکی خبر – با خط الرسم اصلی
دولتِ علّیه - ایران
آذربایجان قطعه‌سنده کائن مکاتبڭ پروغراملری موجبنجه، قطعه مذکوره اهالیسنڭ من القدیم تکلم ایلدکلری لسان تورکینڭ تدریسی منع ایدلمش ایکن؛ شهامتلو شاه ایران (مظفرالدین شاه) حضرتلرینڭ ایران معارف نظارتنه مرکز حکومت شهیمانه‌لرینه متوجهاً، یولده بولندقلری شو صره‌ده چکدکلری تلغرافنامه ایله؛ قطعهٔ مذکوره اهالیسی اوته‌دن بری لسان عذب البیان تورکی ایله افادهٔ مرام ایلدکلرینه، و حکومت ایرانیه‌نڭ دولت علیهٔ عثمانیه ایله از سر نو تقویت‌پذیر اولان مخالصت و مخادنته استناداً؛ آذربایجانده بولنان مکاتبده بوندن بویله زبان فارسی ایله برابر لسان تورکینڭ دخی تدریسینه، و بالخاصه تورکجه‌نڭ گرگی گبی اوگره‌نلمسنه اعتنا ایدلمسنی امر و اشعار بیوردقلری، جملهٔ مستخبرات مخصوصه‌مزدندر
متن تورکی خبر – با الفبای فونتیک معاصر
دولتِ علّیه - ایران
آزه‌ربایجان قطعه‌سی‌نده کائن مکاتبین پروقرام‌لاری موجبی‌نجه، قطعه‌یِ مذکوره اهالی‌سی‌نین مِنَ القدیم تکلّم ائیله‌دیک‌له‌ری لسانِ تورکی‌نین تدریسی منع ائدیلمیش ایکه‌ن؛ شهامت‌لی شاهِ ایران (مظفّرالدّین شاه) حضرت‌له‌ری‌نین ایران معارف نظارتی‌نه مرکزِ حکومتِ شهیمانه‌له‌ری‌نه[1] متوجّهاً، یول‌دا بولوندوق‌لاری شو سیرا‌دا چه‌کدیک‌له‌ری تئلئگراف‌نامه ایله؛ قطعه‌یِ مذکوره اهالیسی اؤته‌ده‌ن به‌ری لسانِ عذب[2] البیانِ تورکی ایله افاده‌یِ مرام ائیله‌دیک‌له‌ری‌نه، و حکومتِ ایرانیه‌نین دولتِ علّیه‌یِ عثمانیه ایله از سرِ نو تقویت‌پذیر اولان مخالصت و مخادنته[3] استناداً؛ آزه‌ربایجان‌دا بولونان مکاتبده بون‌دان بؤیله زبانِ فارسی ایله برابر لسانِ تورکی‌نین داخی تدریسینه، و بالخاصّه تورک‌جه‌نین گه‌ره‌یی گیبی اؤیره‌نیلمه‌سی‌نه اعتنا ائدیلمه‌سی‌نی امر و اِشعار بویوردوق‌لاری، جمله‌یِ مستخبراتِ مخصوصه‌میزده‌ن‌دیر.
Devlet-i illiye, Îrân
Azerbaycan kıta’sında kâin mekâtibin programları mevcibince, kıt’a-yı mezkûre ahâlisinin min-el-kadim tekellüm eyledikleri lisân-ı Türkî’nin tedrîsi men’ edilmiş iken, şahâmetli şâh-ı Îrân (Müzafferedddin Şah) hazretlerinin Îrân maârif nizâretine merkez-i hukûmet-i şehîmânelerine müteveccihen, yolda bulundukları şu sırada çektikleri telegrannâme ile, kıta-yı mezkûre ahâlisi öteden beri lisân-ı ezebelbeyân-ı Türki ile ifâde-yi merâm eylediklerine, ve hukûmet-i Îrâniye’nin devlet-i illiye-yi Osmâniye ile ez ser-i nev takviyetpezîr olan muhâliset ve muhâdinete istinâden, Azerbaycan’da bulunan mekâtibde bundan böyle zebân-ı Fârsi ile beraber, lisân-ı Türkî’nin dahı tedrîsine ve bilhassa Türkçe’nin gereyi gibi öyrenilmesini emr ve iş’âr buyurdukları, cümle-yi müstehbirât-ı mahsûsemizdendir.
چند نکته:
١-خودآگاهی ملی و ملیت‌گرائی مودرن در ایران از آغاز قرن بیستم کمابیش هم‌زمان در میان فارس‌ها، ارمنی‌ها، آسوری‌ها، کوردها و یهودیان (همه با حمایت و هم‌یاری اوروپا و غرب صلیبی) ظهور کرد و به تدریج گسترش یافت. اما در میان نخبه‌گان روشن‌فکری و سیاسی تورک در ایران جریان غالب نه تشکل شعور ملی تورک، بلکه ظهور فارس‌محوری و فارس‌گرائی، ملیت‌گرایی ایرانی -فارسی بود. بخش قابل ملاحظه‌ای از آریستوکراسی و روشن‌فکران قاجاری، سیاسیون و ادبای آن دوره و بعدها ایدئولوگ‌ها و رهبران فکری جنبش مشروطه که به لحاظ تعلق ملی تورک بودند (شاه‌زاده جلال‌الدین میرزا، حسین کاظم‌زاده ایرانشهر، سید حسن تقی‌زاده، فتح‌علی آخوندزاده، تقی ارانی، سید احمد کسروی، ناصح ناطق، صادق رضازاده شفق، یحیی ذکاء، غلام‌علی رعدی آذرخشی، خلیل ملکی، جواد غنی‌زاده سلماسی، میرزا رضا خان افشار بکشلو، اجلال‌الملک ایرج میرزا، ابوالقاسم آزاد مراغه‌ای .....) به سوی ملی‌گرایی ایرانی، فارس‌محوری و پارسی‌گرائی میل کرده، حتی بعضی از آن‌ها به تورکی‌ستیزی، آریائی‌گری و ایران باستان‌پرستی و .... روی آوردند.
۲- مظفرالدین شاه قاجار به تورکیت خود واقف بود و به آن می‌بالید، به عبارت دیگر به نوعی دارای شعور ملی تورک بود. حتی می‌توان او را در میان جرگه‌ی نخستین پیوسته به تورک‌گرایی سیاسی در ایران که معتقد به هویت ملی تورک و حقوق ملی‌ی وی به معنی مودرن بودند شمرد. البته همه‌ی شاهان قاجار کمابیش دارای شعور ملی تورک بودند (آغامحمد خان، فتح‌علی شاه، محمد شاه و مظفرالدین شاه نسبتا بیشتر؛ ناصرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمد شاه در سطح متوسط). این واقعیت یکی از دلائل شیطان‌سازی از دولت قاجاری در میان قومیت‌گرایان فارس، سران پارسی، طرف‌داران انگلیس و روسیه (روسوفیل‌ها و آنگلوفیل‌ها) و بعدها آزربایجان‌گرایان استالینیست، و تاریخ‌نگاری‌های ایرانی و آزربایجانی است.
۳-به موازات ظهور و رشد ملیت‌گرائی فارسی در ایران، فارس‌محوران درصدد قبضه‌ی تکنوکراسی‌ی عالی‌رتبه‌ی دولت قاجار حتی دربار برآمدند. این تشبث، در کشور ایران که مانند یک هزار سال گذشته اکنون در قرن نوزده هم تحت حاکمیتی تورک و دارای اکثریت جمعیتی تورک بود، سبب ناخشنودی تورکها شده، کشمکش بین تورک و فارس در دربار و تکنوکراسی‌ی عالی‌رتبه‌ی دولت را ایجاد کرد. در زمان محمد شاه و میرزا آغاسی این دو، سران جناح تورک‌گرای دولت قاجار به شمار می‌رفتند. با ورود (به گفته‌ی مستوفی) مظفرالدین شاهِ «تورک» و «تورکها» از تبریز به تهران، و متعاقباً تضعیف موقعیت فارس‌محوران افراطی در دربار و تکنوکراسی‌ی عالی‌رتبه‌ی دولت قاجاری، دور تازه‌ای از این کشمکش شعله‌ور گردید. سرودن و خواندن اشعاری مانند «آبجی مظفر آمده، با تورکای خر آمده» در آن دوره توسط فارس‌ها، نشان‌گر انعکاس کشمکش تورک و فارس در درون طبقات جامعه‌ی توسعه‌نه‌یافته‌ی فارس کشور است. تکنوکرات‌های فارس‌محور از نخستین روزهای به سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه، عمدتا به سبب حساسیت وی در باره‌ی زبان، هویت و حقوق ملی توده‌ی تورک، به توطئه‌چینی و تخریب شخصیت وی برخاستند. حتی امروز نیز در تاریخ‌نگاری‌ی ایرانی - فارسی، این شاه آزاداندیش، دموکرات، صلح‌دوست و نوآور به صورت «شخصیتی ساده‌لوح، دارای ناهنجاری‌های شخصیتی، با ضعف اگو و گرایشات و رفتار قبیله‌ای» تقدیم می‌شود و از لهجه‌ی تورکی و حفظ روح تورکی به هنگام فارسی‌نویسی‌اش گرفته تا عدم صحت جسمانی، همه‌ی این پدیده‌ها و عارضه‌های طبیعی برای ترور شخصیت و کوبیدن وی به کار می‌روند.
٤-به لحاظ تاریخی مظفرالدین شاه نقش مهمی در حفظ سیاست بی‌طرفی زبانی و قومی‌ی قانون اساسی و متمم قانونی اساسی مشروطه به هنگام تدوین آن‌ها داشت. وجود مظفرالدین شاه یکی از دلائلی بود که رهبران فارس‌محور و ایدئولوگ‌های جنبش مشروطه که ضد تورک بودند نه‌توانند اصل رسمیت انحصاری زبان فارسی را در قانون اساسی و متمم آن به‌گنجانند. جلوگیری از مهره‌چینی قومیت‌گرایان فارس در دربار و قبضه‌ی سطوح تکنوکراسی عالی‌رتبه‌ی دولت، دستور برای تدریس زبان تورکی در مدارس، بهبود روابط و اتحاد استراتژیک با دولت عوثمان‌لی در حد یک ملت - یک دولت، ... از دیگر اقدامات مظفرالدین شاه در راستای صیانت از حقوق ملی ملت تورک در ایران است.
٥-در این تلگراف مظفرالدین شاه با استناد به این واقعیت که زبان مردم ایالت آزربایجان (مهم‌ترین قسمت منطقه‌ی ملی تورک‌نشین در شمال غرب ایران و یا تورک‌ایلی و تقریباً برابر با نیمی از آن در دوره‌ی قاجاری) از دیرباز تورکی بوده، تدریس و تعلم به زبان تورکی را به واقع یک حق طبیعی و بشری توده‌ی تورک دانسته است. این رفتار با شخصیت مظفرالدین شاه که فردی خواهان اصلاحات و دموکراتیزاسیون جامعه‌ی ایران بود هم‌خوانی دارد: وی در طول سلطنت بالنسبه کوتاه خود، شدت عمل مامورین نظمیه را تخفیف داد؛ ورود بعضی روزنامه‌های آزادی‌خواه را به کشور آزاد کرد؛ تشکیل مجامع تجاری، فرهنگی و آموزشی را تشویق نمود؛ فرمان مشروطیت را صادر کرد؛ اولین مجلس شورای ملی را گشود؛ اولین قانون اساسی کشور را توشیح نمود؛ با شکنجه‌ی محبوسین و اجرای مجازات اعدام مخالفت نمود، به حفظ حقوق اقلیت‌های مذهبی از جمله بهائیان همت کرد، ....
٦-مظفرالدین شاه در این تلگراف از زبان تورکی با صفت «عذب البیان» (شیرین) یاد می‌کند. این تحبیب و تعزیز با حسیات مثبت وی در باره‌ی زبان تورکی هم‌خوان است. مظفرالدین شاه با آن که در راه بازگشت به ایران بود و می‌توانست تا رسیدن به تهران صبر کند، در وسط راه و در حالی که هنوز در خاک عوثمان‌لی بود با فرستادن تلگرافی دستور لغو ممنوعیت تدریس به زبان تورکی و آغاز تعلم به تورکی و اعتنا به آن را داده است. این، علاوه بر یک ژشت مثبت دیپلوماتیک به سلطان عوثمان‌لی، می‌تواند ناشی از آن باشد که مظفرالدین شاه لغو ممنوعیت تدریس زبان تورکی در مدارس را – که اقدام تکنوکرات‌های فارس‌گرا و مشخصاً انجمن معارف تهران و تبریز بود - امری بسیار عاجل می‌شمرده است.
٧-بنا به مجله‌ی فرهنگ تورک (تورک کولتور ده‌رگی‌سی) سلطان عبدالحمید ثانی در دیداری که با مظفرالدین شاه در ییلدیر سارایی استانبول داشت او را از ماوقع و نتایج فاجعه بار ممنوعیت زبان تورکی در نظام تحصیلی مطلع و به صدور این فرمان ترغیب و اقناع کرده است. اگرچه مظفرالدین شاه قبلاً در و در یک حرکت اشتباه، نظام‌نامه‌ی انجمن‌های معارف تهران (۱٨٩٨) و تبریز (۱٩٠٠) را که زبان فارسی را تنها زبان رسمی نظام آموزشی در مدارس جدید اعلام و بدین ترتیب تعلیم و تعلم به تورکی در ایران را که در طول تاریخ همیشه وجود داشت ممنوع نموده بودند، تصویب کرده بود. اما اکنون او در نتیجه‌ی هشدارهای سلطان عبدالحمید با فرستادن این تلگراف به تصحیح اشتباه و جبران مافات اقدام می‌کرد.
٨-فرمان مظفرالدین شاه برای تدریس زبان تورکی در انطباق با اصل «رفتار به اقتضای زمان، ضرورت خردمندی و دانائی است» می‌باشد که وی بدان اعتقاد داشت. مظفرالدین شاه در نطق خود در قصر فرح‌آباد (٢٥ رجب سال ١٣٢٤) می‌گوید: «خردمند دانا آن کس است که همواره به اقتضای زمان رفتار کند. فی‌المثل در عهد کیخسرو آیین جهان‌داری و وضع اداره‌ی امور دولت و حفظ ثغور مملکت به طرزی بوده که آن عهد و زمان اقتضا می‌نمود، ولی آن اصول و قواعد ملک‌داری به کار امروز ما نه‌می‌خورد. چه، هر عصری اقتضایی دارد و در هر دوری طرز و طوری متداول است .... کذٰلک اصول اداره و قواعد سیاست و مملکت‌داری هم باید امروز ورای ایّام گذشته باشد». دستور مظفرالدین شاه در تلگراف خود به تدریس زبان تورکی در ایران مصداق بارز تشخیص و تبیین مصالح دراز‌مدت کشور و مردم توسط مظفرالدین شاه بر اساس اقتضای زمان و خردمندی و دانائی است. (امروز هم، ایران بدون شناختن حقوق ملی مردم ساکن در این کشور و رسمیت سراسری زبان تورکی توسط قانون اساسی، آینده‌ای به جز اضمحلال و فروپاشی نه‌دارد).
٩-نوسازی نظام آموزشی با تدریس زبان تورکی در مدارس، هم‌چنین در انطباق با شخصیت نودوست و نوآور مظفرالدین شاه بود. (از نوآوری‌های مظفرالدین شاه: ورود نخستین دستگاه سینماتوگراف به ایران در سال ۱۲۷۹ خورشیدی توسط مظفرالدین شاه سر آغاز سینمای ایران به حساب می‌آید. علاه بر آن، وی هم نخستین هنرپیشه و هم نخستین کارگردان فیلم در ایران است).
۱٠-اشاره‌ی مظفرالدین شاه در تلگراف خود به تاثیر مثبت تدریس زبان تورکی در ایران بر تحکیم و گسترش اتحاد و دوستی با عوثمان‌لی، اولا ناشی از تمایلات عوثمان‌لی‌دوستی او و سیاست راهبردی او در تاسیس اتحاد استراتژیک با آن دولت، دوما منطبق با اصل «رفتار به اقتضای زمان، ضرورت خردمندی و دانائی است» است. مظفرالدین شاه دوراندیش و آینده‌نگر کاملا واقف به نقش مهم تقویت زبان تورکی و حمایت از حقوق ملی مردم تورک ساکن در ایران در تقویت مناسبات با تورکیه بود، و ممنوعیت تورکی در ایران، در جوار امپراتوری عوثمان‌لی را عملی بی‌خردانه می‌دانست. (ممنوعیت تورکی در نظام آموزشی ایران امروز با توجه به هم‌سایه‌گی با سه کشور تورکیه و آزربایجان و تورکمنستان، عملی به مراتب بی خردانه‌تر است).
۱۱-در تلگراف مظفرالدین شاه زبان ما بدون هیچ مقدمه و موخره‌ای و همان گونه خود مردم تورک آن را می‌نامند «تورکی» خوانده شده است. مظفرالدین شاه، در مقابل فارسی صرفاً و به درستی نام تورکی را به کار برده و لزومی به افزودن صفت و یا نام‌های مشخص‌کننده‌ی لهجه‌های زبان تورکی رایج در ایران نه‌دیده است. زیرا مباحثه سیاسی و موضوع زبان است، و نه آکادمیک و لهجه‌شناسی.
۱۲-این سند خط بطلانی است بر این ادعا که تورک‌های ساکن در ایران، تورک‌ایلی و آزربایجان هرگز طلب و خواستی برای تعلیم و تعلم به زبان تورکی نه‌داشته‌اند. حال آن که علاوه بر توده‌ی تورک و نخبه‌گان وی که همواره خواهان تعلیم و تعلم به زبان تورکی و برابری کامل قانونی و حقوقی دو زبان تورکی و فارسی در ایران از جمله شناخته شدن موقعیت زبان رسم سراسری و دولتی توسط قانون اساسی بوده‌اند، همان‌گونه که این سند نشان می‌دهد، حتی شخص اول مملکت و پادشاه ایران نیز خواستار آن بود و در این راستا تلاش و اقدام نموده است.
١۳-تفکری نادرست تبلیغ شده توسط تاریخ‌نگاری آزربایجانی و فعالین سیاسی آزربایجان‌گرا وجود دارد که آغاز ممنوعیت تدریس زبان تورکی در مدارس، و رسمیت انحصاری‌ی زبان فارسی را به رضا شاه پهلوی نسبت می‌دهد. حال آن که هم ممنوعیت تدریس زبان تورکی در مدارس و هم رسمیت انحصاری زبان فارسی برای نخستین بار در تاریخ، سال‌ها پیش از به قدرت رسیدن رضا خان سردار سپه؛ در دوره‌ی پیش‌مشروطیت - مشروطیت و توسط انجمن معارف در تهران (۱٨٩٨) و انجمن معارف تبریز (۱٩٠٠)، و بعدها انجمن ایالتی تبریز و لایحه‌ی انجمن‌های ایالتی و ولایتی پیشنهادی‌ی این انجمن، یعنی توسط آزربایجان‌گرایان ایران‌گرا و پان‌ایرانیست تحقق یافته است. در این سند هم از «ممنوعیت زبان تورکی در برنامه‌ی مدارس» صحبت می‌شود که منظور از آن «نظام‌نامه‌ی انجمن معارف» (انجمن تاسیس مکاتب ملیه‌ی ایران) و «کتاب‌چه‌ی نظام‌نامه‌ی مخصوص مدارس و مکاتب» است که آن انجمن منتشر کرد و بدین وسیله برای اولین بار در تاریخ تعلیم و تعلم به زبان تورکی در مدارس ایران را ممنوع نمود.
١٤-بدون شک اصل تلگراف مظفرالدین شاه، مانند بسیاری از مدارک و اسناد که مستقیماً به تاریخ زبان و فرهنگ ملت تورک و نظام تحصیلی تورک در ایران و تورک‌ایلی و نیز به تاریخ سیاست‌های رسمی‌ی یک‌سان‌سازی قومی و زبانی‌ی مردمان ایران، فارس‌سازی - فارسیفیکاسیون و تورک‌ستیزی (نسل‌کشی زبانی و ملی تورک) مربوط هستند، در آرشیوهای دولتی ایران موجود است. وظیفه‌ی محققین، تاریخ‌نگاران، دانشمندان، ادبا و فعالین حقوق بشری‌ی مسئول و باوجدان آن است که این گونه اسناد و مدارک را علنی کرده انتشار دهند، چه بدون آگاهی بر آن چه بر ما رفته است، آینده‌مان همان خواهد بود که گذشته‌مان.
[1] Şehim: Korkusuz, yürekli, kahraman. Akıllı ve kurnaz yiğit.
[2] عذب: پاکیزه، خوش، گوارا، خوشگوار.
[3] مخادنت: با هم دوستی
صادقانه کردن
در تورک‌گرایی مظفرالدین شاه قاجار:
لغو
ممنوعیت زبان تورکی در مدارس توسط مظفرالدین شاه به ترغیب سلطان عبدالحمید
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_35.html
دستور
مظفرالدین شاه برای تدریس زبان تورکی در مدارس آزربایجان و اعتناء بایسته به تعلم
آن
https://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post.html
مظفرالدین
شاه قاجار اعتنایی به فارسی نه‌می‌کرد و زبان تورکی را بر فارسی ترجیح می‌داد
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_19.html
مظفرالدین
شاه قاجار: باید همه به تورکی با من حرف به‌زنید
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_17.html
Muzaffereddin Şah Kacar Osmanlı
büyükelçisine: Farsça değil, Türkçe konuş!
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/muzaffereddin-sah-kacar-osmanl.html
انجام
مکالمات مظفرالدین شاه قاجار و سلطان عبدالحمید خان ثانی عوثمان‌لی به تورکی
بدون احتیاج به مترجم
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/03/blog-post_4.html
مظفرالدین
شاه به سفیر عوثمان‌لی: «تورکی صحبت کن، ما تورکی می‌دانیم»؛ و «قاجار و عوثمان‌لی،
یک ملت و یک دولت واحده»
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/blog-post_25.html
مظفرالدین
شاه: گل و لای نعل اسب‌های اوردوی قهرمان عوثمان‌لی، مدال شرف بر سینه‌ی من است
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post.html
رسول‌زاده:
از مظفّرالدین شاه در یادها خاطره‌های نیکو نقش بست و در ماتمش اشک‌های گرم ریخته
شد
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_20.html
متن
تورکی نطق مظفرالدین شاه در لزوم اصلاحات رادیکال، ترجمه‌ی مهدی‌خان تبریزی مدیر
روزنامه‌ی حکمت قاهره
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/03/blog-post_9.html
مظفرالدین
شاه شخصیتی بی نهایت خوش‌قلب و عادل، احاطه شده توسط تورکها است
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_9.html
وصیت
تورکی مظفرالدین شاه به ولی‌عهد محمدعلی شاه
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_18.html
میللی
شاعیر معلم فیضی: عوثمان‌لی سلطان عبدالحمیدخان و قاجار مظفرالدین شاه اؤیگوسونده
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_4.html
شهامت‌لی
مظفرالدین شاه قاجار حضرت‌له‌ری
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_47.html
قدم
قویدو فغفور و خاقانیمیز- شعر تورکی میرزا مهدی شکوهی در استقبال ورود مظفرالدین
میرزا به مراغه
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_18.html
منابع:
١-روزنامه
ترجمان حقیقت چاپ استانبول، شماره ٧٠٠٩-١٨٠٩ به تاریخ ٥ رجب ١٣١٨ قمری (٢٩ اکتبر
١٩٠٠ میلادی)
2-Levent
Gündüz (Mollaşerifzâde)
3-Halid
Lâziboğlu, “İran’da Ne Kadar Türk Vardır, Nerelerde Otururlar?” Türk Kültürü
dergisi, sayı 211-214, Mayıs-Ağustos
1980, s 195-203
٤-
مستوفی، عبدالله: شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، جلدهای
اول، دوم و سوم، چاپ ششم؛ انتشارات زوّار، تهران، ١٣٤١-١٣٤٣
٥- ناظم الاسلام کرمانی، محمد: تاریخ بیداری ایران، به اهتمام علی
اکبر سعیدی سیرجانی، چاپ پنجم، نشر پیکان، تهران، ١٣٧٦
http://freebook.blogsky.com/1390/05/04/post-5497/
٦- مصطفی لعل شاطری: از کارگردانی مظفرالدین شاه تا تأسیس نخستین
آموزشگاه آرتیستیِ ایران
http://qudsonline.ir/detail/News/92835
No comments:
Post a Comment