متن تورکی نطق مظفرالدین شاه در لزوم اصلاحات رادیکال، ترجمه‌ی مهدی‌خان تبریزی مدیر روزنامه‌ی حکمت قاهره

متن تورکی‌ی نطق مظفرالدین شاه در لزوم اصلاحات رادیکال، ترجمه‌ی مهدی‌خان تبریزی مدیر روزنامه‌ی حکمت قاهره

 

مئهران باهارلی

در این مقاله متن تورکی نطقی از مظفرالدین شاه در لزوم محدود کردن اختیارات سلطنتی‌اش و دعوت از مقامات دولت قاجار برای نترسیدن از مطرح ساختن اصلاحات رادیکال را آورده‌ام. در این خطابه‌ی تاریخی و خارق العاده مظفرالدین شاه خطوط کلی که به بنا به ارزیابی و تجربیات او در امر اصلاحات و بازسازی نظام دولت می بایست تعقیب می شدند را یک به یک می شمارد. این‌ها به واقع هم پیش‌شرط‌های توسعه و مشخصات یک دولت مودرن هستند: «تاسیس محاکم عدلیه، اجرای قانون اساسی، تنظیم وزارت‌خانه‌ها با فروعاتشان، محدود ساختن جزئی و کلّی‌ی ادارات دولتی، استقلال وزراء و مسئولیتشان در وظائف خود، عدم مداخله‌ی هیچ‌کدام در امور دیگری، فیصله یافتن امور هر وزارت‌خانه با رأی اکثریت اعضای هئیت وزراء و مجلس شورا، سپردن امور به اهل کفایت و درایت، و دادن صلاحیت کامل به آن‌ها».

مظفرالدین شاه سپس می‌گوید «مقامات و مشروطه‌طلبان به قدر کافی اصلاح‌طلب و عدالت‌خواه نیستند و لایحه‌ای که در مورد اصلاحات داده‌اند بسیار محدود بوده، برای سیاست ملی و اصلاحات مُلکی و رفاه مردم کافی نیست. آن‌ها جسارت مطرح کردن نکات اساسی و در راس آن‌ها محدود کردن اختیارات مطلقه‌ی شاه را ندارند. از این رو من پیش‌دستی کرده، خود لزوم محدود کردن اختیارات سلطنتی‌ام را تشریح می‌کنم. زیرا تا زمانی که اختیارات مطلقه‌ی شاه محدود نشده است، ارباب قدرت و روحانیون شیعی هم، برای نفوذ تامّه‌ی خود حدّ و مرزی نخواهند شناخت، و ترقّی و پیشرفت مادّی و معنوی و روحی‌ی ملّت و دولت ممکن نخواهد بود....».

در زیر نخست این متن تورکی، که ترجمه‌ی مهدی خان تبریزی زعیم الدوله ملقب به رئیس الحکماء، مدیر روزنامه‌ی حکمت چاپ قاهره است را آورده، سپس ترجمه‌ی آن به فارسی و در نهایت چند توضیح مربوطه را عرضه کرده‌ام. 

ایران‌دا اصلاحات و نطق شاهی

اجتهاد، آی‌دا بیر دفعه نشر اولونور سربست مجموعه‌ی عثمانیه و اسلامیه‌دیر

تموز  ١٩٠٦، ایکینجی سنه، نومئرو ١، صص ١-٢

[فارس‌جادان تورک‌جه‌یه چئویری: میرزا مهدی خان تبریزی، رئیس الحکماء زعیم الدوله]

بیر قاچ آی‌دان به‌ری ایران‌دا اهالی بِینی‌نده قانونِ اساسی و مجلسِ مبعوثان ایسته‌نیلمه‌سی تورلو تورلو خلجان ایله آوروپا و شرق قه‌زئته‌له‌ری‌نده گؤرولمه‌ک‌ده‌دیر. فقط شرق احوالی‌نا دائر آوروپا قه‌زئته‌له‌ری‌نین دائما عمداً و یا سهواً بِلا تحقیقات و گه‌لیشی گؤزه‌ل املایِ ستون ائتدیک‌له‌ری بیزجه معلوم اولماسی‌نا بناءً، بو حوادثین صحّت و عدمِ صحّتی‌نده متردّد بولونموشدوق. بو جهت‌له مصرده فارسی العباره منتشر حکمت جریده‌سی مدیری و ایران اخوانِ گزیده‌میزده‌ن دوقتور مهدی خان حضرت‌له‌ری‌نه مراجعت ائتدیک. بو ذاتِ دانشمند داخی که‌ندی معلوماتِ خصوصیه‌سی‌نده‌ن باشقا، روحِ مقال اولماق اوزه‌ره ایران شاهی طرفی‌نده‌ن ایکی آی اوّل وزراء و علماء و اعیانِ ایران‌دان متشکّل بیر مجلس‌ده صدرِ اعظمی‌نه خطاباً ایراد ائدیله‌ن نطقِ آتی‌یی ایران جریده‌یِ رسمیه‌سی‌نده‌ن بالنقل و الترجمه اجتهادا اهدا ائتدی. کمالِ ممنونیت و شکران ایله قارئ‌له‌ریمیزه عرض ائدیییوروز.

نطقِ شاهی

مملکتیمیزین اصلاح طرف‌گیرله‌ری طرفی‌نده‌ن بیزه بیر لایحه وئریلمیش‌دیر. بیز ایسه بو لایحه‌ده‌کی مطالبی سیاستِ ملّیه و اصلاحاتِ مُلکیه‌یه کافی گؤره‌مه‌دیک. نیته کیم سیزله‌رین ده ایشبو موضوع‌دا بحث ائتدییینیز افکاری، سعادتِ ابدیه‌یِ ملّت و دولته کافی بولامادیم. نیچون؟ بونو بیلیریز که سیز مبحوث عنه مسائل‌ده، نکته‌یِ اصلیه‌یی گویا بیزیم قبول ائتمه‌یه‌جه‌ییمیز گمانی‌یله و یاخود باشقا ملاحظات ایله، تعیین ائتمییورسونوز. بنابر این بیز که‌ندیمیز بالصّراحه بو نقطه‌نین تشریحی‌نه ابتدار ائتدیک: محاکمِ عدلیه‌نین تاسیسی و قانونِ اساسی‌نین اجراسی، وزارت‌خانه‌له‌رین فرع‌له‌ری‌یله برابر تنظیمی، دولتین جزؤیاً و کلیاً اداره‌له‌ری‌نین تحدیدی، بو نکته‌یِ اصلیه‌یه متعلّق‌دیر. بیر ده وزرانین استقلالی و که‌ندی وظیفه‌له‌ری‌نده‌ن مسئولیت‌له‌ری، هیچ بیری‌نین دیگری‌نه عدمِ مداخله‌سی، هر وزارت‌خانه‌نین امورو مجلسِ شورا و وزرا اعضاسی‌نین اکثریتِ آراسی‌یله فیصل بولماسی و ایش‌له‌رین اهلِ کفایت و درایته تودیع اولونماسی و اونلارا صلاحیتِ کامله وئریلمه‌سی ده بو نکته‌یِ اصلیه‌یه متفرّع‌دیر.

وهله‌یِ اولیٰ‌دا قانونِ اساسی و محاکمِ عدلیه‌نین بیر درجه‌یه قادار بو ایش‌له‌ره شمولو وار گؤرونورسه ده، کلّیتِ اموردا یینه کافی دئییل‌دیر. شیمدی بیزیم ذاتِ شاهانه‌میز اصلاحاتِ ملّیه و مُلکیه اجراسی‌نی تصمیم ائتمیش بولوندوغوموز حال‌دا، بو درجه‌له‌ره قناعت ائتمه‌یه‌جه‌ییز. زیرا بیزیم ولی‌عهدلیییمیز زمانی‌ندان شیمدی‌یه قادار، داخلیه و خارجیه حقّی‌نده اکتساب ائتدیییمیز تجارب، بو مراتبی ملّتیمیزین و دولتیمیزین ترقّیاتِ مادّیه و معنویه و روحانیه‌سی ایچون کافی گؤسته‌رمه‌ز.

بیز اختیاراتِ ملوکانه‌میزی تحدید و که‌ندی آیاغیمیزی بندبسته ائتمه‌دیک‌جه، دولتیمیز ایچون ترقّی‌یِ حقیقی هیج بیر وقت حاصل اولمایاجاق. زیرا بیزیم اختیاراتِ ملوکانه‌میز محدود اولمایینجا، اربابِ امر و نهی اولان ذوات، که‌ندی نفوذِ تامّه‌له‌ری‌نی محدود تصوّر ائده‌مه‌یه‌جه‌ک‌له‌ر و بو حال‌دا دولت و ملّت ایش‌له‌ری‌نده هیچ بیر وقت استقلال و محکمیت پیدا اولمایاجاق.

بونون ایچون کمالِ طیبِ خاطرله سیزله‌ره اجازه وئرییوروم: مملکتیمیزین و دولتیمیزین عمران و ترقّی‌سی‌نده بیزیم هیچ بیر وقت اراده‌یِ مطلقه‌میزی ملاحظه ائتمه‌یینیز. چونکه بیزیم ذاتِ ملوکانه‌میز ترقّیاتِ سلطنته، رفاهیتِ تامّه‌یِ ملّته و عمرانِ مملکته دائر شرائطین قبولوندان هیچ بیر وقت استنکاف ائتمه‌دیک و ائتمه‌یه‌جه‌ییز. بو فرمایش‌له‌ریمیزی جلوسوموزدان ابتداءً شیمدی‌یه قادار خفی، جلی سیزله‌ره مکرّراً تلقین ائتمیشیم‌دیر. و شیمدی‌کی حال‌دا دا سیزه امر وئرییوروم کمالِ اطمئنانِ خاطرله اوتوروپ مشورت ائده‌ره‌ک، نتیجه‌یِ استشاره‌نیزی حضوروما گتیرینیز تا که انشاء الله موقعِ اجرایا قویالیم.

ترجمه‌ی نطق شاهی‌ی مظفرالدین شاه – توسط مئهران باهارلی

از چند ماه پیش خواست اهالی‌ی ایران برای قانون اساسی و مجلس مبعوثان با انواع و اقسام اضطراب در روزنامه‌های اوروپا و شرق دیده می‌شود. اما از آنجائی که برای ما معلوم است در روزنامه‌های اوروپا در مورد احوال شرق همیشه به عمد و یا اشتباهاً بدون تحقیق و بی پایه ستون‌ها نوشته می‌شود، در مورد صحّت و عدم صحّت این حوادث دوچار تردید شده بودیم. از این جهت، به برادر برجسته‌مان از ایران حضرت دوکتور مهدی خان مدیر جریده‌ی فارسی‌زبان حکمت در مصر مراجعت کردیم. این شخص عالِم، علاوه بر اطّلاعات شخصی‌یِ خود، به عنوان روح مطلب، یک نطق شاه ایران که دو ماه پیش در مجلسی متشکّل از وزراء و علماء و اعیان ایران خطاب به صدر اعظم ایراد کرده بود را به نقل از جریده‌ی رسمی ترجمه و به نشریه‌ی اجتهاد هدیه نمود. با کمال ممنونیت و تشکّر، ترجمه را به خواننده‌گان تقدیم می‌کنیم:

نطق شاه‌یی مظفرالدین شاه

از طرف طرف‌داران اصلاح مملکتمان لایحه‌ای به ما داده شده است. اما ما مطالب این لایحه را برای سیاست ملّی و اصلاحات مُلکی کافی ندیدیم. همانطور که افکار مبحوثه‌ی شما در باره‌ی این موضوع را هم برای سعادت ابدی‌ی ملّت و دولت کافی ندیدم. به چه سبب؟ این را می‌دانیم که شما در مسائل مورد بحث، نکته‌ی اصلی را با این گمان که گویا ما آن‌ها را قبول نخواهیم کرد و یا به دلیل ملاحظات دیگری، تعیین و مطرح نمی‌کنید. بنابراین ما خودمان با صراحت به تشریح این نکته تعجیل و پیش‌دستی کردیم: تاسیس محاکم عدلیه، اجرای قانون اساسی، تنظیم وزارت‌خانه‌ها با فروعاتشان، محدود ساختن جزئی و کلّی‌ی ادارات دولتی، همه متعلّق به این نکته‌ی اصلی هستند. یکی هم استقلال وزراء و مسئولیتشان در وظائف خود، عدم مداخله‌ی هیچ‌کدام در امور دیگری، فیصله یافتن امور هر وزارت‌خانه با رأی اکثریت اعضای هئیت وزراء و مجلس شورا، سپردن امور به اهل کفایت و درایت، و دادن صلاحیت کامل به آن‌ها هم از متفرّعات این نکته‌ی اصلی است.

هر چند در وهله‌ی اول به نظر برسد که قانون اساسی و محاکم عدلیه به درجه‌ی معیّنی بر این امور شمول و احاطه دارند، اما در کلّیت امور، باز هم این احاطه کافی نیست. اکنون در حالی که ذات شاهانه‌ی ما، تصمیم به اجرای اصلاحات ملّی و مُلکی گرفته‌ایم، به این درجه‌ها [از اصلاحات] قناعت نخواهیم کرد. زیرا تجاربی که ما از دوره‌ی ولی‌عهدیمان تا کنون کسب کرده‌ایم، نشان می‌دهند که این درجه از اصلاحات، برای ترقّی‌ی مادّی و معنوی و روحی‌ی ملّتمان و دولتمان کافی نیست.

تا زمانی که ما اختیارات ملوکانه‌ی خود را محدود نساخته و پای خود را با بند نبسته‌ایم، ترقّی و پیشرفت حقیقی برای دولتمان هرگز حاصل نخواهد شد. زیرا تا وقتی که اختیارات ملوکانه‌ی ما محدود نشده است، آقایان ارباب امر و نهی [ارباب عمایم، روحانیون و علمای شیعی] هم، نفوذ تامّه‌ی خود را دارای حدّ و مرز نخواهند شمرد. در این صورت هم در امور ملّت و دولت هیچ‌گاه استقلال و استواری پیدا نخواهد شد.

به این دلیل، در کمال طِیب خاطر و به میل خود، اجازه می‌دهم: در مورد عمران و ترقّی‌ی مملکتمان و دولتمان، هیچ وقت اراده‌ی مطلقه‌ی ما را ملاحظه نکنید و در نظر نگیرید. چرا که ذات ملوکانه‌ی ما، هرگز از قبول شرایطی که برای ترقّی‌ی سلطنت، رفاه کامل ملّت و عمران و آبادانی‌ی مملکت ضروری است امتناع و خودداری نکرده‌ایم و نخواهیم کرد. این فرمایشات و بیانات خودمان را هم از ابتدای بر تخت نشستنمان تا اکنون، آشکارا و پوشیده به دفعات و مکرراً به شماها تلقین کرده و آموخته‌ام. در حال حاضر هم به شما دستور می‌دهم با اطمینان خاطر کامل، نشسته مشورت کنید و نتیجه‌ی استشاره‌ی خود را به حضورم بیاورید تا انشاء الله به موقع اجرا بگذاریم. 

چند نکته:

روایت غالبان جنگ مشروطیت از قاجارها: برداشت منفی از قاجارها که در سایه‌ی وارونه‌نمایی‌ها و دروغ‌پردازی‌ها و تاریخ‌بافی‌های ایران‌گرا و آزربایجان‌گرا فورم گرفته و به عنوان نمونه در باره‌ی آن‌ها عباراتی مانند «هیچ نشانی از معاصرت نداشتند» را ردیف می‌کند، ربطی به واقعیات تاریخی ندارد. این روایت که ایرانیان و آزربایجان‌گرایان آن را دانسته و نادانسته تکرار و بازتولید می‌کنند، علاوه بر تحریف تاریخ، ظلم فاحش به آن‌ شخصیت‌ها است. تقریباً همه‌ی شاهان قاجاری، علاوه بر شعور قومی – ملّی‌ی تورک (قائل بودن به تورک بودن خود و تبارشان و افتخار به تورکیت، استفاده از مشروعیت تورکی بر اساس اصلیت تورکمان – تورک – موغول، به جای مشروعیت مذهبی صفویان بر اساس وابسته‌گی به اهل بیت و سیادت، ... )، افرادی هر چند با برخی زیگزاگ‌ها، در حدّ خود و امکانات و کشش آن عصر، مخصوصاً مخالفت‌های روحانیون شیعی، در عرصه‌های گوناگون نظامی و حکومت‌داری و عدالت‌خواهی و هنری و سکولاریسم، ... شخصیت‌هایی مودرنیست و اصلاح‌طلب بودند.

رفورمیست واقعی بودن مظفرالدین شاه و تخریب شخصیت او: مظفرالدین شاه قاجار شخصیتی مصلح و خیرخواه و مترقّی، روشن‌فکر، معارف‌دوست، طبیعتاً دموکرات و ترقّی‏جو  و پیش‌رفت‏خواه، یکی از پیش‌گامان مشروطه‌طلبی و رفورمیسم در عصر خود بود و تمایل ذاتی و شدیدی به پیش‌رفت و آبادانی‌ی کشور داشت. اما به سبب تمایلات اتحاد اسلامی و تورک‌گرایانه - عثمانلی‌دوستی‌اش، از سوی تاریخ‌نگاری ایران‌گرا و آزربایجان‌گرا مورد ترور شخصیتی قرار گرفته است.

به عنوان نمونه تاریخ‌نگار آزربایجان‌گرای پان‌ایرانیست تبریزی، عبدالحسین ناهیدی آذر در مقاله‌ی «ابوالحسن خان اقبال آذر آخرین حلقه‌ی زنجیر هنرمند درباری» با وارونه‌نمایی و بازنویسی تاریخ ادعا می‌کند: «سرانجام تلاش بی‌امان و پی گیر قاطبه‌ی ملّت ایران به تغییر نظام استبدادی به بار می‌نشیند و مظفرالدین شاه قاجار مجبور می‌شود روز یک‌شنبه  14 جمادی الثانی 1324 برابر با 13 مرداد 1285 شمسی به درخواست مردم گردن نهد و فرمان مشروطیت را امضاء و صادر کند». در حالی که همانگونه که در این نطق هم دیده می‌شود، واقعیت کاملا بر عکس ادعاهای ناهیدی آذر است. این مظفرالدین شاه بود که در سایه‌ی تلاش‌های بی امان و پی‌گیرش، مقامات دولتی و روحانیون شیعی را مجبور ساخت که به خواست او و مردم برای تغییر نظام و انجام اصلاحات واقعی تن در دهند[1] و نهایتاً فرمان مشروطیت را امضاء و صادر کرد.

نطق شاهی در حبل المتین: بنا به نشریه‌ی اجتهاد، ترجمه‌ی مهدی‌خان رئیس الحکماء - زعیم الدوله  از متن نطق مظفرالدین شاه در خطاب به صدراعظمش امین الدوله که در «جریده‌ی رسمی» منتشر شده بود انجام گرفته است. امکان دست‌یابی به جریده‌ی رسمی‌ی مذکور میسّر نشد. اما در یکی از شماره‌های روزنامه‌ی حبل المتین سخنانی از مظفرالدین شاه خطاب به صدراعظم امین الدوله درج شده که شباهت بسیار به مضمون این نطق دارد. به نظر می‌رسد میرزا مهدی‌خان ترجمه‌ای آزاد از آن به تورکی کرده است[2]:

مظفرالدین شاه: «سلطنت ایران بر حسب شان و مقام به مقتضای وقت و زمان بسیار عقب افتاده. خیلی باید جدّ و جهد و کوشش کرد تا به همسایه‌گان و دول هم‌جوار خود [امپراتوری عثمانلی، روسیه‌ی تزاری] برسیم. لذا تعویق در اجرای اصلاحات و تأمّل در کارها ابداً روا نیست. هر قدر زودتر به اصلاحات پردازیم، دیر است. باید دو اسبه تاخت تا به منزل رسید. جناب امین الدوله، ما خود سبب تعلّل و تامّل شما را در اجرای اصلاحات می‌دانیم که به ملاحظات اختیارات مطلقه‌ی ماست. این نکته را خودمان کاملاً دانسته‌ایم و هر گاه رضا به محدودیت خود نبودیم، چنین تکلیفی به شما نمی‌نمودیم. شما را با کمال اطمینان امر می‌نمائیم که با قوّت قلب و استقامت رأی به اصلاحات لازمه، ولو آن که منافی با اختیارات مطلقه‌ی ما باشد، سریعاً و آجلاً بپردازید. از این به بعد هیچ عذری پذیرفته نخواهد شد. ترتیب اصلاحات را بدهید، به حضور آورده امضاء نماییم».

دوکتور میرزا محمد مهدی خان تبریزی (زعیم الدوله) یک فارس‌گرا، منسوب به پدیده‌ی تاریخی‌ی مانقورتیسم تبریزی بود: ترجمه کننده‌ی این نطق دوکتور میرزا محمد مهدی بیگ ثم خان تبریزی زعیم الدوله - رئیس الحکماء (١٨٣٧ـ١٩١٥) [3]، صاحب امتیاز، مدیر مسئول، همکار و محرّر مجله‌ی فارسی «حکمت» چاپ قاهره است. وی پس از پایان تحصیلات در تبریز و استانبول، به مصر رفت و سه سال قبل از کشته شدن ناصرالدین شاه جریده‌ی سیاسی و علمی و ادبی و تجاری‌ی «حکمت»، نخستین نشریه‌ی فارسی‌زبان در یک کشور عربی را نزدیک به بیست سال (از ۲١ سپتامبر ۱۸۹۲ تا۳۰ مه ۱۹۱۱) به طور مرتب در قاهره منتشر کرد. مؤسس نشریه، میرزا رضا حکیم بنان الملک، کونسول وقت دولت قاجار در قاهره بود که هزینه‌ی حکمت را تأمین و انتشار آن را به میرزا مهدی‌خان واگذار کرد.

میرزا مهدی خان تبریزی دارای هویت ملّی‌ی تباری‌ی تورک، امّا مانند بسیاری از نخبه‌گان تبریزی در قرن نوزده دارای هویت ملّی‌ی انتخابی‌ی ایرانی و دارای تمایلات ایران‌گرایی بود. او به ملّت ایران با زبان ملّی‌ی فارسی اعتقاد داشت، از تأسیس مدارس فارسی‌زبان در مناطق تورک‌نشین و آزربایجان و جراید فارسی‌زبان موسوم به ملّی حمایت و اظهار شعف می‌کرد، مدافع شیعه‌ی امامی فارس در مصر، و ظاهراً با نفوذ عثمانلی در ایران و منطقه مخالف بود. جریده‌ی حکمت مانند جریده‌ی اختر که توسط تبریزی دیگری منتشر می‌شد، از نشریات بسیار تأثیرگذار برون‌مرزی در اوایل مشروطیت بودند[4] که نسلی از نخبه‌گان تورک خودفارس‌انگار را تربیت نمودند. بسیاری از این افراد بعدها به رهبران حرکت ضد تورک مشروطیت مبدل شدند.

محمد مهدی خان تبریزی تمایل به پارسی‌ی سره نویسی داشت. مقاله‌ای از او به پارسی‌ی سره در اختر به تاریخ ٦ فوریه ١٨٨٢ هنگامی که در استانبول می‌زیست درج شده است. بعدها در جریده‌ی حکمت قاهره نیز نوشته‌هایی به پارسی‌ی سره و بدون ترکیبات عربی منتشر می‌کرد و در آن‌ها واژه‌های خودساخته‌ی فارسی، مانند  سپاس‌داری به جای تشکر، برزخ به جای کانال، تافت‌خانه به‌ جای مطبعه و چاپ‌خانه، پیام‌نگار به جای خبرنگار ... را بکار می‌برد. او با اجتناب از رسم معمول نوشتن اَعلام و نام‌ها طهران را «تهران» (در این مورد، پیش‌تاز بود)، فارس را «پارس»، .... می‌نوشت.

علی رغم آنکه میرزا مهدی خان تبریزی زعیم الدوله تورک و مسلط بر زبان ادبی‌ی تورکی و تورکی‌ی عثمانلی بود، ظاهرا وی هیچ کتابی به زبان تورکی ننوشته است[5]. عباس عقاد مصری در مقاله‌ای با عنوان «این دانشمند ایرانی دور از ایران برای مشروطه می‌کوشید» می‌گوید میرزا مهدی خان تبریزی «به عربی و تورکی نثر می‌نوشت و به زبان آلمانی و گویا به فرانسه نیز سخن می‌گفت». ظاهراً در  دیوان او علاوه بر اشعار فارسی و عربی، اشعاری به تورکی وجود داشت.  به سبب عدم دست‌رسی به شماره‌های حکمت معلوم نشد که آیا در آن‌ها نوشته و یا شعری به تورکی درج شده است یا نه. تاکنون هیچ‌کدام از اشعار تورکی و در صورت صحت ادعای عباس عقاد مصری آثار نثر تورکی، همچنین دیوان وی بازنشر نشده است. ترجمه‌ی نطق مظفرالدین شاه موضوع این مقاله، اولین نوشته‌ی تورکی از میرزا مهدی خان تبریزی است که در ایران منتشر می‌شود.

---

[1] به همین سبب مظفرالدین شاه مورد «هجوم ارباب عمایم» قرار گرفت: «رؤسای روحانی در مدرسه‌ی مروی جمع شده؛ شاه را به فساد عقیده و پیروی از طریقه‌ی شیخی تهدید نمودند». 

[2] به نقل از تاریخ مشروطه‌ی ایران، ص ٧٣

[3] عناوین و القاب «بیگ» و «خان» و «رئیس الحکما» و «زعیم الدوله» در تواریخ مختلف از طرف مظفرالدین شاه به وی داده شده است.

[4] «روزنامۀ طنزآمیز آذربایجان (چاپ تبریز)، قصیده‎ای ۵۹ بیتی از میرزا مهدی خان تبریزی را که دریغی بر تجزیه‎های ارضی ایران‌زمین است، به چاپ رساند و برای دانش‎آموزانی که آن را از بَر می‌کردند، جایزه‌‌ای در نظر گرفت».

[5] از کتاب‌های میرزا مهدی خان تبریزی: «باب‌الابواب» کتابی مفصّل به زبان فارسی در اصول و فروع ادیان جهان؛  مختصر باب‌الابواب به نام «مفتاح‌ باب‌الابواب» (مفتاح المفاتیح؟) در تاریخ باب و بابیه و بهائیه و ازلیه به عربی در ٤٤٠ صفحه، فرهنگ فارسی و عربی‌ی مهدی در سه مجلد، دائرة المعارف‌ فارسی در چهار مجلد تا پایان حرف الف؛ جهان‌نمای مهدی که تقویم پنج هزار سال آینده را در برداشت؛  چند کتاب طبی، ...

در تورک‌گرایی مظفرالدین شاه قاجار:

 

لغو ممنوعیت زبان تورکی در مدارس توسط مظفرالدین شاه به ترغیب سلطان عبدالحمید

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_35.html

دستور مظفرالدین ‌شاه برای تدریس زبان تورکی در مدارس آزربایجان و اعتناء بایسته به تعلم آن

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post.html

مظفرالدین شاه به سفیر عثمانلی: «تورکی صحبت کن، ما تورکی می‌دانیم»؛ و «قاجار و عثمانی، یک ملت و یک دولت واحده»

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/blog-post_25.html

مظفرالدین شاه قاجار اعتنایی به فارسی نمی‌کرد و زبان تورکی را بر فارسی ترجیح می‌داد

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_19.html

مظفرالدین شاه قاجار: باید همه به تورکی با من حرف بزنید

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_17.html

مظفرالدین شاه شخصیتی بی نهایت خوش‌قلب و عادل، احاطه شده توسط تورک‌ها است

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_9.html

مظفرالدین شاه: گل و لای نعل اسب‌های اوردوی قهرمان عوثمان‌لی، مدال شرف بر سینه‌ی من است

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post.html

Muzaffereddin Şah Kacar Osmanlı büyükelçisine: Farsça değil, Türkçe konuş!

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/muzaffereddin-sah-kacar-osmanl.html

 

دیگر مطالب در باره‌ی مظفرالدین شاه:

 

متن تورکی نطق مظفرالدین شاه در لزوم اصلاحات رادیکال به ترجمه‌ی مهدی‌خان تبریزی مدیر روزنامه‌ی حکمت قاهره

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/03/blog-post_9.html

وصیت تورکی مظفرالدین شاه به ولی‌عهد محمدعلی شاه

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_18.html

رسول‌زاده: از مظفّرالدين شاه در يادها خاطره‌های نيکو نقش بست و در ماتمش اشک‌های گرم ريخته شد

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_20.html

شهامت‌لی مظفرالدين شاه قاجار حضرت‌له‌ری

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_47.html

قدم قویدو فغفور و خاقانیمیز- شعر تورکی میرزا مهدی شکوهی در استقبال ورود مظفرالدین میرزا به مراغه

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_18.html

میللی شاعیر معلم فیضی: عوثمانلی سلطان عبدالحمیدخان و قاجار مظفرالدین شاه اؤیگوسونده

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_4.html