خیدیر ایلیاس گونو، خیدیر نبی بایرامی ایله باشقا خیدیر گون‌له‌ری اولان
قورت‌لار بایرامی، آغا بایرامی، ...
مئهران باهارلی
یئی‌گون، ١٨ یئلین‌آی، ٢٠٠٥، تویوق ایلی (جمعه، ١٨ مارس، ٢٠٠٥)
MÉHRAN BAHARLI
گونوموزده تورک اولوسو و تورک‌ایلی‌نده خیدیر آدی‌نا ایکی بایرام واردیر: بیری «خیدیرئللئز بایرامی» (هیدیرائللئز، خیدیر ایلیاس، خضر الیاس، Xıdrelles, Hıdırellez, Xıdır Ellez, Xıdır İlyas, Xızr İlyas)، اؤته‌کی «خیدیر نبی بایرامی» (Xıdır Nebi). آراسیرا بو ایکی آیری بایرام - اؤزه‌ل‌لیک‌له آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا- بیربیری‌نه قاریش‌دیریلیر.
هیدیرائللئز-خیدیر ایلیاس گونو (روزِ خیدیر): کؤچ (مای-ماییس) آیی‌نین ٦ نجی گونو
بو گون تورک‌ایلی و آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا بیلینسه و قوت‌لانسا دا، داها چوخ تورکییه و بالقان‌لاردا ماکئدونیا، بوسنا، سیربیستان، مونتئنئقرو (قاراداغ)، کوسووا، آلبانیا (آرناووت‌لوق)، مولدووا و بولقاریستان´دا بیلینه‌ن بیر گون‌دور. خیدیر ایلیاس بایرام و تؤره‌نی تورکییه و بالقان‌لاردا سوننی و سوننی اولمایان بوتون تورک‌له‌رین گؤرکه‌م‌له قوت‌لادیق‌لاری بیر بایرام‌دیر. آدی چه‌کیله‌ن بؤلگه‌له‌رده یاخلاشیق هر اوُردا (شهه‌رده) «خیدیرلیق» آدی‌ندا قوتسال ساییلان بیر یئر واردیر. کؤچ (مای-ماییس) آیی‌نین ٦ نجی گونونده قوت‌لانان بو گونه، قاقاووز تورک‌له‌ری «ائدئرائللئز» دییه‌رله‌ر[1].
خیدیر ایلیاس گونو، خالق اینانیشی‌نا گؤره خیدیر´لا ایلیاس´ین (ائلیجاه - ایلییا-ایلیاسئس) بیر آرایا گه‌لمه گونو اولاراق قوت‌لانیر. بو گون اینانان‌لارین (مؤمن‌له‌رین) گه‌پ‌له‌شمه (صحبت) و سئوینج گونودور. هامی ائو ایش‌له‌ری‌نی بیراخیپ، دیشاری‌یا گه‌زمه‌یه چیخار. خالق اینانیشی‌نا گؤره خیدیر ائللئز گونونده بوی‌لو – گه‌به قادین‌لار ایش‌له‌رله‌رسه، به‌به‌ک‌له‌ری عئیبه‌جه‌ر دوغولاجاق‌دیر. بوندان دولایی دا بوگون ایش گؤرولمه‌ز، خمیر یوغرولماز و آغاج که‌سیلمه‌ز. سین‌لیک‌له‌رده‌ن (قبیرساندیق‌لاردان) گؤروش (زیارت) ائدیلیر، تین‌له‌ری (روح‌لاری) اوچون یئمه‌ک‌له‌ر پیشیریلیر، اویقون یئرله‌رده «سماه» بییی‌سی (دانسی) دؤنولور و آراقی (آیراق - آراق- عرق) ایچیلیر. قیزلار چیچه‌ک کیمی گؤزه‌ل اولمالاری اوچون، قیزیل گول اه‌که‌ر.
خه‌زه‌ر دنیزی‌نین دوغوسوندا تورکمه‌ن‌له‌رین ده «قدر» گئجه‌سی‌نه به‌نزه‌ر خیضیرلا ایلگی‌لی بیر تؤره‌نی واردیر. اونلارا گؤره بوتون دۇزول (شوْر) ده‌نیزله‌رین سویو سۆچیک (شیرین) اولاجاق بو گئجه‌ده، خیضیر ایلیاس آدی‌ندا ایکی یۇمۇش (ملک) گؤک‌له‌رده گه‌زینیپ، کیمینله قارشی‌لاشیرلارسا، اونو موت‌لو (خوشبخت) ائده‌ر. اونلار بو قوت‌لو (مقدس) گئجه‌ده قوناق‌لیق – توی - شؤله‌ن وئریپ، ته‌رگی‌له‌ر (سوفرالار) دؤشه‌ر، «بیشمه»، «بؤره‌ک»، «کومیشدان» کیمی دادلی‌لار و اه‌کمه‌ک‌له‌ر - چؤره‌ک‌له‌ر آنیق‌لار (حاضیرلار)، آداق‌لار (نذیرله‌ر) وئره‌ر و قونشولاری‌نین گؤروشونه گئده‌رله‌ر.
آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا دا خیدیرائللئس بایرامی خیدیرین دوغوم‌گونو اولاراق ٦ کؤچ‌ده (ماییس) قوت‌لانیر. باکی یاخین‌لیغی‌ندا سی‌یه‌زه‌ن رایونوندا بئش بارماق (به‌رمه‌ک) داغی‌ندا یئرله‌شه‌ن «خیزرِ زینده» آدیم‌لاغی (قدم‌گاهی)، کؤچ (ماییس) آیی‌نین ٦ سی‌ندا، خیدیر یالاواجین دوغوم‌گونو اولدوغو سانیلان ایل‌آی‌گون‌ده (تاریخ‌ده)، گؤروشگه‌چی‌له‌ر (زیار‌ت‌چی‌له‌ر) طر‌فی‌نده‌ن زیارت ائدیلیر. خالق اورادا که‌له‌مه‌له‌ر (دعالار) اوخور، دیله‌ک‌له‌ر توتولور، تاخیل‌دان قاوورما یاپیلیر، که‌سگی‌له‌ر (قربان‌لار) که‌سه‌ر و آداق‌لار وئره‌ر. ٦ ماییس‌دا قوت‌لانان بو تؤره‌ن، بوْزآیی‌ندا (فئورال) قوت‌لانان خیدیر نبی بایرامی قاپسامی‌ندا دئییل، بلکه تورکییه - بالقان‌لاردا دا قوت‌لانان خیدیرائللئز بایرامی‌نین آزه‌ربایجان‌داکی قارشی‌لیغی‌دیر.
خیدیر نبی بایرامی: ٣٠ اوجاق‌دان (٣٠ ژانویه-١٠ بهمن) سونراکی ایلک اورتاگون (پنجشنبه)
بیزده بو بایرام، جعفری - نادری تورک‌له‌رین بیلدیک‌له‌ری، بیز و تورکییه - بالقان‌لاردا علوی (قیزیل‌باش، به‌کتاشی، ...) تورک‌له‌رین قوتسال (مقدس) سایدیق‌لاری بیر بایرام‌دیر. سوننی تورک‌له‌ر «خیدیر نبی بایرامی»نی بیلمهز و ته‌ک‌جه یوخاری‌دا آنلاتیلان «خیزیر ایلیاس بایرامی»نی قوت‌لارلار. علوی تورک‌له‌رسه خیدیر نبی و خیدیر ایلیاس آراسی‌ندا آیریم (فرق) قویماز و یالنیز خیدیر نبی بایرامی‌نی قوت‌لارلار. گونوموزده جعفری تورک‌له‌ر، فارس‌لار طر‌فی‌نده‌ن هم ائتنیک و هم تئولوژیک آچی‌لاری‌ندان آغیر بیچیم‌ده به‌نزه‌شدیریلمه‌یه (آسیمیلاسییونا) اوغراقدیق‌لاری‌ندان دولایی، بو اولوسال - اؤته‌ک‌سه‌ل (ملی - تاریخی) بایرامی یاواش یاواش اونوتمایا باش‌لامیش‌دیر. اونلار اوچون خیدیر نبی گونو - بوگونو بیلدیک‌له‌ری‌نه قارشین (رغمه‌ن)، بوته‌م‌سه‌ل (دینی) آنلامی‌نی بوتون‌لوک‌له ایتیرمیش و آرتیق هر هانسی دینی بیر آنلام داشیماز. تورک قیزیل‌باش توپارلاری‌نین (زمره‌له‌ری‌نین) ایسه هه‌له ده اه‌ن اؤزگون (اصیل) و اه‌ن اؤنه‌م‌لی (مهم) بوته‌م‌سه‌ل (دینی) بایرام‌لاری «خیدیر نبی بایرامی»دیر. بو بایرام، اونلار اوچون بیر دینی - مذهبی بایرام اولدوغونا گؤره، چوخ جان‌لی بیچیم‌ده یاشادیلیر.
خیدیر گون‌له‌ری
آزه‌ربایجان بودونجو (رئسپوبلیکاسی) و تورک‌ایلی‌نده دا یازی قارشی‌لاما، اه‌رگه‌نه قون- یئنگیل (نوروز) بایرامی اؤنجه‌سی بیر تؤره‌ن ساییلان خیدیر نبی گونو´نده‌ن باش‌لار. خیدیر، تورک خالق ییمی (تقویمی) و دؤنه‌نجه‌له‌ری‌نده (فصیل‌له‌ر)، قیش، یاز، کیچیک و بؤیوک قیرخجالار (چیلله‌له‌ر)، چیلله (یلدا) گئجه‌سی و حتتا اه‌رگه‌نه قون - یئنگیل (نوروز) کیمی هر ایل گینه‌له‌نه‌ن (تکرارلانان) و چاغ اؤلچومو ایله ایلگی‌لی اولان اولای‌لاردا اؤنه‌م‌لی بیر یئر توتور. تورک خالق ییم‌له‌رینده (تقویم‌له‌رینده) کؤچ آیی‌نین آدلاریندان بیری ده «خیدیر ایلیاس»آیی‌دیر. (باشقا آدلاریندان «آلا چولپا» و «بایرام آیی»).
خیدیر نبی بایرامی اوچ گون‌ده‌ن اولوشور. آنجاق بو بایرام تورک خالقی آراسی‌ندا، چئشیت‌لی گون‌له‌رده قوت‌لانماق‌دا و بو تؤره‌نین یاپیلدیغی واخت قونوسوندا (موضوسوندا) بیرلیک یوخ‌دور. خیدیر نبی بایرامی خالخال ماحالی‌ندا اولدوغو کیمی بیر چوخ‌بؤلگه‌ده بؤیوک قیرخجا (چیلله) بیتدیک‌ده‌ن و کیچیک قیرخجا (چیلله) باش‌لایاندان سونراکی ایلک اورتاگون (جمعه آخشامی) گونونده، یعنی ٣٠ ژانوییه -١٠ بهمن‌ده‌ن سونراکی ایلک اورتاگونونده (جمعه آخشامی‌ندا) قوت‌لانیر. بیر سیرا باشقا یئرله‌رده، داها آز اولماق‌لا بیرلیک‌ده، خیدیرنبی‌نی آغیرلاما زامانی:
-هر
ایکی قیرخجانین (چیلله‌نین) قورتولدوغو دؤنه‌م،
-قیشین
اه‌ن سویوق گونو ساییلان کیچیک قیرخجانین (چیلله‌نین) اونونجو گونو،
-کیچیک
قیرخجانین یاری اولدوغو ٩-٨ فئورال (بوْزآی)،
-کیچیک
قیرخجانین سون‌لاری‌نا یاخین،
-گونه‌ش
ایلی‌نین سون یئی‌گونو (جمعه گونو)
-ناخجیوان‌دا ایسه خیدیر نبی بایرامی بوْزآیین (فئورال) اورتالاری‌ندا باش‌لار.
اوسکولو (اسکلو) که‌ندی‌نده خیدیر نبی بؤیوک قیرخجانین سون دؤرت و کیچیک قیرخجانین ایلک اوچ گونونو ایچی‌نه آلان یئدی گون‌ده‌ن اولوشور. اونلارا گؤره بو دؤنه‌م‌ده هاوالار یئنی‌ده‌ن سویور و پیشیک‌له‌ر میرناولاشیپ جوت‌له‌شه‌رله‌ر.
آغا بایرامی، قورت‌لار بایرامی
ایرانیک دیللی خالق‌لاردان کورد، گوران و زازا اهلِ حق‌له‌ر، بو گونو «ذاتِ مطلق علی» شر‌فی‌نه «عیدِ علی حیدر»، و بونلارین اه‌کینجی (کولتورو) ائتگی‌سی آلتی‌ندا قالان بیر سیرا تورک علوی‌له‌ر (آتش بیگی‌له‌ر، شاه ابراهیمی‌له‌ر، ...) ده بو بایرامی «آغا بایرامی» آدی‌یلا بئش گون سوره‌یله قوت‌لارلار. بو ایرانیک اهلِ حق توپارلاری‌ندان (گروه‌لاری‌ندان) باشقا، اؤته‌کی ایرانیک خالق‌لارین (فارس، لار، بلوچ، پشتون، تاجیک، ....) هئچ بیری خیدیر نبی بایرامی‌نی تورک خالقی‌ندا اولدوغو اؤلچوله‌رده بیلمهز و قوت‌لاماز.
آزه‌ربایجان بودونجوندا (رئسپوبلیکاسی‌ندا) قوبادلی کیمی خالقین مال‌دارلیق‌لا گئچیندییی بیر سیرا بؤلگه‌له‌رده «خیدیر نبی بایرامی»نین باشقا آدی «قورت‌لار بایرامی»دیر. اه‌سکی‌ده‌ن بئله بؤلگه‌له‌رده خیدیر نبی بایرامی سیرالاری‌ندا، هاوا چوخ سویوق اولار، گوج‌لو کوله‌ک‌له‌ر اه‌سه‌ر و قار چاوقین‌لاری باش وئره‌ردی. بو دؤنه‌م‌له‌رده آج قالان قورت‌لار مال -قویونا سالدیردیق‌لاری‌ندان (هجوم ائتدیک‌له‌ری‌نده‌ن) دولایی، خیدیر ایلیاس ساوووشان‌دا خالق بایرام ائده‌ر و چؤرین‌ده‌ن (بلادان) قورتولدوغونا شه‌ن‌لیک یاپاردی.
اه‌رده‌بیل خالقی و چئوره‌سی‌نده‌کی که‌ندله‌رده بؤیوک قیرخجانین سون دؤرت گونونه «چارچار» و کیچیک قیرخجانین ایلک اوچ گونونه «قورداوغلو» یا دا «خیدیر نبی» دییه‌رله‌ر. اونلارا گؤره چارچاردا قیشین سویوغو یوموشاییپ یئرده‌ن اوزاق‌لاشار و بو اوزده‌ن سو - توپراق قیزار. اه‌رده‌بیل بؤلگه‌سی‌نده ده بو بایرام، اییی بیر یالینیق (اینسان) اولدوغو سؤیله‌نه‌ن «قورت‌اوغلو» (قورد اوغلی) آدلی بیری‌سی ایله ایلیشگی‌له‌ندیریلیر.
چیلله-قیرخجا
بؤیوک قیرخجا (چیلله) ایلین اه‌ن سویوق دؤنه‌می، ٢٠ آرالیق - دئسامبر (دی آیی‌نین ایلک گونونده‌ن) ٣٠ اوجاق - ژانویه (بهمن آیی‌نین اونونجو) گونونه ده‌ک اولان قیرخ گون؛کیچیک قیرخجا (چیلله) ایسه ٣٠ اوجاق - ژانویه (بهمن آیی‌نین اونوندان) ١١ یئلین - مارس (اسفند آیی‌نین ییرمی‌سی‌نه ده‌ک) اولان و داها یوموشاق گئچه‌ن ٤٠ گون‌دور. کیچیک قیرخجانین (چیلله‌نین) بهمن آیی‌نا توُش‌لایان (٢٠ بوز - فئورییه‌یه ده‌ک) ایلک ییرمی گونونو «بالا قیرخجا»، و اسفند آیی‌نا توش گه‌له‌ن (٢٠ بوز - فئورییه‌ده‌ن سونرا) ایکینجی ییرمی گونونو «بوْز آی» (یا دا «بوز چیلله»، «آغلار - گوله‌ر»، «هفت البویوت») آدلاندیریرلار. ...
[1] دوغو تورک‌جه‌ده‌کی کلیمه‌باشی «ق»له‌ر، باتی‌یا دوغرو ایله‌رله‌دیک‌جه ایلک اؤنجه بیزده «خ»، تورکییه‌ده «ه» اولور. داها باتی‌دا بالقان‌لاردا ایسه کلیمه باشی « ه » حرفی‌نین دوشمه‌سی‌نده‌ن دولایی بوتونویله دوشه‌ر: خبر ← هابئر haber← آبئر aber . «خیدیر» دا سیراسی‌یلا «هیدیر» و «ائدئر» اولور: خضر ← خیدیر Xıdır ← هیدیر Hıdır← ائدئر Eder
عرب‌جه « ض » سسی ایسه دوغو لهجه‌له‌رده گئنه‌ل‌لیک‌له « ز »، باتی لهجه‌له‌رده ایسه « د »یه دؤنوشور: قاضی← قازی ← قادیKadı تلفظ‌لاری کیمی. «خضر» دا «خیزیر» و «خیدیر» دییه سؤیله‌نیر.
No comments:
Post a Comment