لاتین یازی‌لاردا اوستره-فتحه‌نین (Ə-ǝ) یئرینه (E-e) و آسترا-کسره‌نین (E-e) یئرینه (É-é) ایله گؤسته‌ریلمه‌سی

لاتین یازی‌لاردا اوستره-فتحه‌نین (Ə-ǝ) یئرینه (E-e) و آسترا-کسره‌نین (E-e) یئرینه (É-é) ایله گؤسته‌ریلمه‌سی

مئهران باهارلی-٢٠١٢

by Mehran Baharli on Thursday, April 5, 2012 at 4:50pm

سؤزوموز ٢٠١٢ده‌ن باشلایاراق فتحه سسی‌نی (E-e) و کسره سسی‌نی (É-é) ایله گؤسته‌رمه‌یه باشلامیش‌دیر.

آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین آزه‌ربایجان‌جا (آزه‌ربایجان دیلی) لاتین الیفباسی‌ندا اوستره و یا فتحه سسی (Ə-ǝ) ایله گؤسته‌ریلیر. بو سئچیم گئنه‌ل‌ده تورکیک الیفبالاری و اؤزه‌ل‌ده تورک‌ایلی-ایران‌دا یاشایان تورک خالقی اوچون، چوخلو آچی‌دان سورون یارادان بیر سئچیم‌دیر. اوستره- فتحه‌نین (E-e) و آسترا- کسره‌نین (É-é) ایله گؤسته‌ریلمه‌سی ایسه بوتون بو سورون‌لاری اورتادان قالدیریر:

١- (ǝ) اشارتی اساسا زردوشتی‌له‌رین قوتسال کیتابی‌نین یازیلدیغی و ایرانیک بیر دیل اولان اوستا (آوئستا Avestan) دیلی اوچون قوللانیلان بیر تیرانسکیریپسییون اشار‌تی‌دیر. بو اشارتین بؤیوک بیچیمی اولان (Ə) ایسه تیرانسکیریپسییون اشارتی اولاراق بیله قوللانیلماز. اویسا (E-e) و (É-é) اشارت‌له‌ری، تیرانسکیریپسییون دئییل، کؤک‌لو الیفبالاردا وار اولان حرف‌له‌ردیر.

٢- (Ə-ǝ) اشارتی آزه‌ربایجان‌ رئسپوبلیکاسی‌نین یاخینلاشماق-اویه‌سی اولماق ایسته‌دییی باتی و آوروپا اؤلکه‌له‌ری لاتین کؤکه‌ن‌لی الیفبالاری‌نین هئچ بیرینده بولونماز. اویسا (E-e) اشارتی لاتین الیفبالارین هامی‌سی‌ندا و(É-é)  اشارتی فیرانسا کیمی بیر سیرا لاتین الیفبالاردا وار اولان حرف‌له‌ردیر.

٣- (Ə-ǝ) اشارتی (تاتارجانین ١٩٣٠-١٩٤٠ آراسی لاتین الیفباسی دیشی‌ندا) تورک خالقی‌نین اویه‌سی اولدوغو تورکول (تورکیک) دونیاسی‌نین لاتین الیفبالاری‌ندا بولونماز.

٤- (Ə-ǝ) اشارتی، سوویئت‌له‌ر- ایستالین‌ین تورکیک خالق‌لارین لاتین الیفبالاری‌نی یاساق‌لاماسی‌ندان سونرا اونلارا تحمیل ائتدییی اویدورما – کولونییال کیریل الیفبالاری‌ندا منیمسه‌نه‌رک یایقین‌لاشدیریلمیش‌دیر. 

٥- لاتین سیمگه‌له‌ری آراسی‌ندا (E-e) و (É-é) کیمی تورکجه‌نین سس‌له‌ری‌نی قارشی‌لایابیله‌جه‌ک یئته‌رینجه تانیدیق، آلیشیلمیش، قولای و یایقین سیمگه بولونماق‌دادیر. بونلارا ایستالین الیفباسی‌ندان (Ə-ǝ) سیمگه‌سی‌نی اؤدونج آلیپ اکله‌مه‌یه گره‌ک یوخ‌دور.

٦- لاتین الیفبالاردا اولمایان (Ə-ǝ) اشارتی‌نی تورک الیفباسی‌نا آرتیرماق، آزه‌ربایجانجانین الیفباسی‌نی یامالی و قارما، یاری لاتین- یاری سوویئت بیر الیفبایا دؤنوشدورموش‌دور. گره‌ک‌سیز یئره تورک الیفباسی‌ندا بو ایکی باشلی‌لیغی یاراتماق، منطیق‌سیز بیر داورانیش‌دیر. اویسا (É-é) اشارتی الیفبانین قاتیق‌سیز لاتین اؤزه‌ل‌لییی ایله اویوم‌لودور.

٧- تورک‌جه‌ده ان چوخ ایشله‌دیله‌ن اونلو سس، اوستره و یا فتحه سسی‌دیر. فتحه‌نین ایشله‌دیلمه سیخ‌لیغی آسترا و یا کسره سسی‌نین ایشله‌دیلمه سیخ‌لیغی‌نین اورتالاما دؤرت-آلتی قاتی و یا یوزده دؤرت‌یوز ایله یوزده آلتی‌یوزو آراسی‌ندادیر. بو دنلی سیخ‌جا ایشله‌دیله‌ن فتحه سسی‌نین، (Ə-ǝ) ایله گؤسته‌ریلمه‌سی، تورکجه یازیلان هر هانسی بیر متن‌ین گؤرونوشونو لاتین الیفبالی یازی‌دان اوزاق‌لاشدیردیغی کیمی، اونو گؤرونتو باخیمیندان دا چیرکین‌له‌شدیریر.

٨-(Ə-ǝ)  اشارتی بیزیم‌له تورکییه الیفبا و لهجه‌له‌ری آراسی‌ندا گرک‌سیز و یئنی بیر آیری‌لیق و آیریشمایا یول آچیر، بو ایکی‌سی‌نین تک بیر دیلین ایکی لهجه قوروپو دئییل، ایکی آیری دیل اولدوق‌لاری یالانچی گؤرونومونو یارادیر (Ə-ǝنین ایستالینیست آزه‌ربایجان‌چی‌لار طرفی‌نده‌ن منیمسه‌نمه‌سی‌نین نده‌نی ده بودور). فتحه سسی‌نین (E-e) ایله گؤسته‌ریلمه‌سی ایسه، آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی، تورک‌ایلی- ایران و تورکییه‌ده‌ یازیلان لاتین الیفبالی تورکجه متین‌له‌ری هر ایکی طر‌فین داها قولای اوخویوپ آنلاماسی‌نا نده‌ن اولور، آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی، تورک‌ایلی- ایران و تورکییه‌ده‌‌کی تورک لهجه‌له‌ری‌نین سوره‌ک‌لی‌لییی‌نی داها دا بلیرگین‌له‌شدیریر.

٩-تورکییه ایله تورک‌ایلی -ایران‌دا یاشایان تورک‌له‌ر آراسی‌ندا آیری‌لیق‌لارین آزادیلماسی و بنزه‌رلیک‌له‌رین آرتیریلماسی، تورکجه قایناق اکسیک‌لییی چکه‌ن و میللی بیلینج ایله گئرچه‌ک میللی تاریخ آنلاییشی‌نا سوسامیش ایکی‌نجی قوروپ اوچون، اولاغان‌اوستو ده‌یه‌رلی بیر قازانج و یاشام‌سال بیر گره‌کسینیم‌دیر. بو باغلام‌دا دؤرت-آلتی قات داها چوخ ایشله‌دیله‌ن فتحه سسی‌نین اورتاق (E-e) و دؤرت-آلتی قات داها آز ایشله‌دیله‌ن کسره سسی‌نین آزیجیق فرق‌لی اولان (É-é) حرفی ایله گؤسته‌ریلمه‌سی، آیری‌لیق‌لاری آزالدیپ بنزه‌رلیک‌له‌ری آرتیردیغیندان دولایی، داها دیلده‌ملی-منطیق‌لی‌دیر.

١٠-سوویئت‌له‌شمه‌نین آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی آیدین و سئچگین‌له‌ری آراسی‌ندا درین و قالی‌جی ائتگی‌له‌ری اولموش‌دور. بو ائتگی‌له‌رین باشی‌ندا تورکییه و تورکییه تورکچه‌سی‌نه قارشی اورتایا چیخان اولوم‌سوز دویقو و چکینمه دوشونجه‌سی گلمه‌ک‌ده‌دیر. آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا (Ə-ǝ) حرفی‌نین منیمسه‌نمه نده‌ن‌له‌رینده‌ن بیری ده، تورکچه‌ده‌ن آیری‌لیغی وورقولاماق- شیشیرتمه‌ک و اوزاق‌لیغی اولابیلدیکجه گئنیش‌له‌تمه‌ک اولموش‌دور. اویسا تورک‌ایلی- ایران‌دا تورکییه و تورکییه تورکجه‌سی‌نه قارشی هئچ واخت بئله اولوم‌سوز دویقولار و چکینمه‌ دوشونجه‌سی وار اولمامیش‌دیر. ترسی‌نه بورادا وار اولان اه‌ییلیم، تورکچه‌یه اولابیلدیکجه یاخین‌لاشما و یاناشما گره‌یی‌دیر. دولایی‌سی ایله تورک‌ایلی –ایران‌دا یاشایان تورک خالقی‌نین تورکچه‌ده‌ن آیریلیغی وورقولاماق و آرتیرماق اوچون اؤز لاتین الیفباسی‌ندا (Ə-ǝ) اشارتی‌نه یئر وئرمه‌سی سؤز قونوسو اولابیلمه‌ز.

١١-آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین لاتین الیفباسی‌ندا وار اولان (Ə-ǝ) سیمگه‌سی، یالنیز بیر سیمگه یا دا سیرادان معصوم بیر حرف دئییل‌دیر، روسییا –سوویئت سؤمورگه‌چی‌لییین راحات‌سیز آنی‌سی و آجی وئره‌ن قالینتی‌سی، حتتا اونو سوردورمه‌سی‌نین آراجی‌دیر.(Ə-ǝ)  حرفی‌نی الیفبادا قوروما میللی آچی‌دان اولدوقجا سورون‌لو بیر داورانیش‌دیر، و آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین هله ده روسییانین سؤمورگه‌سی اولما آنلاییشیندان قورتولمادیغی‌نی، سؤمورگه گئچمیش و تاریخ‌ین هله ده کولتوره‌ل و پیسیکولوژیک اولاراق سوردویونو گؤسته‌ریر. (Ə-ǝ) حرفی‌نین گئچدییی هر متین، هر جومله و هر کلیمه‌نین یازیلماسی‌یلا بو سؤمورگه گئچمیشین توپلومون آلت‌بیلینجی‌نده‌کی کولتوره‌ل، تاریخ‌سه‌ل و پیسیکولوژیک چاغریشیم‌لاری بیر کز داها دیرچه‌لیر.  بو باغلام‌دا آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین اؤزونو دیل، کیم‌لیک و کولتور آلان‌لاریندا (Ə-ǝ)  حرفی و بنزه‌ر روس سؤموروسو قالینتی و وارلیق‌لاریندان بیر آن اؤنجه و تئزلیک‌له آریندیرماسی گره‌کیر.

١٢-تورک‌ایلی –ایران‌دا یاشایان تورک خالقی‌نین آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نا بنزه‌ر بیر تاریخ باشیندان گئچمه‌میش و روسییا-سوویئت-ایستالینیسم سؤموروسو-کولونیال ملت یاراتما سیاستی آلتیندا یاشامامیش‌دیر. بو خالقین یاشامادیغی بیر تاریخ، روس سؤمورگه‌چی‌لیی و ایستالینیزم‌ین آنی و قالینتی‌سی اولان (Ə-ǝ) اشارتی‌نی، دیشاری‌دان ایدخال ائده‌ره‌ک اؤز لاتین الیفباسی‌نا آلماسی سون دره‌جه آنلام‌سیز و آبسورددور.

١٣- (Ə-ǝ) اشارتی اینتئرنئت و اؤزه‌ل‌لیکله موبایل-تئکست اورتام‌لاری‌نین بیر چوخوندا بولونماز. بوندان دولایی بئله اورتام‌لاردا یازیلان تورکجه متین‌له‌رده (Ə-ǝ) اشارتی یئرینه باشقا اشارت‌له‌ر قویولور. بو دا فتحه‌نین سیخجا ایشله‌نه‌ن بیر سس اولماسی‌ندان دولایی، بیر طر‌ف‌ده‌ن تورکجه یازیلان متین‌له‌رین عئیبه‌جه‌رله‌شمه‌سی‌نه نده‌ن اولور، اؤته یاندان (Ə-ǝ) اشارتی‌نین اولمادیغی اینتئرنئت اورتاملاری‌ندا یازیلان تورکجه‌نین ایستاندارد ایملاسی جیددی بیچیم‌ده پوزولور.

١٤-(E-e)  اشارتی بوتون اینتئرنئت و موبایل-تئکست اورتام‌لاری‌ندا واردیر. بونلارین بیر چوخوندا (É-é) اشارتی ده بولونور. آنجاق (É-é) اشارتی بولونماسا بیله، اونون یئرینه(E-e)  حرفی‌نین ایشله‌دیلمه‌سی، یازیلان تورکجه متن‌ین گؤرونوم و ایملاسی‌نی جیددی بیچیم‌ده پوزماز. چونکو (É-é) اشارتی هم (E-e) اشارتی‌نه بنزه‌ییر، هم ده اونون قوللانما سیخ‌لیغی فتحه‌یه گؤره دؤرت-آلتی قات داها آزدیر. بئله آز ایشله‌دیله‌ن (É-é) اشارت‌ین یئرینه- مجبور قالیندیغی دوروم‌لاردا- (E-e)  اشارتی‌نی ایشله‌تمه‌ک، بؤیوک بیر سورون یاراتماز.

١٥- تورک‌ایلی –ایران‌دا بیر چوخ تورک آراشدیرماجی و یازار (Ə-ǝ) اشارتی‌نین اویقون اولمادیغی‌نی دوشونور و اونون یئرینه باشقا اشارت‌له‌ری (Ǝ, Ä, ...) ایشله‌دیر. خالقیمیزین ایران‌ین گونئیی‌نده یاشایان قاشقای و عیراق‌دا تورکمان اوجقاراوبالاری دا (Ə-ǝ) اشارتی‌نه اولوملو باخماماق‌دادیر. آرالاری‌ندا تورک‌ایلی–ایران‌دان بولوندوغو تورکولوق و تورکولوژی بؤلوم‌له‌ری‌نده یوکسه‌ک لیسانس و دوکتورا اؤیره‌نجی‌له‌ری ده (Ə-ǝ) اشارتی‌نی ایشله‌تمه‌مه‌ک‌ده‌ن یانادیرلار.

١٦-آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا (و ده تورکییه‌ده) لاتین الیفباسی‌نین منیمسه‌نمه‌سی بؤیوک بیر سورونو چؤزموش‌دور. آنجاق بو سوره‌ج‌ده منیمسه‌نه‌ن نئچه اویقون‌سوز و یانلیش حرف و قورال‌لا، یئنی سورون‌لار دا یاراتمیش‌دیر.

١٧- آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی الیفباسی تکجه بللی دوزه‌لتمه‌له‌ر یاپیلدیق‌دان سونرا تورک‌ایلی و ایران‌دا یاشایان تورک خالقی اوچون اویقون حالا گله‌بیله‌ر:

آ-فتحه سسی‌نین‌ (Ə-ǝ) یئرینه (E-e) ، کسره سسی‌نین (E-e) یئرینه (É-é) ایله گؤسته‌ریلمه‌سی

ب-ساغیر «ڭ-نگ» (Ñ-ñ) حرفی‌نین الیفبایا آرتیریلماسی

پ-آپاستیروف و یا کسه اشارتی‌نین (`) الیفبایا آرتیریلماسی

ج-اوزاتما اشارتی‌نین (^) یازی‌دا – الیفبادا دئییل- ایشله‌دیلمه‌سی:  Ââ, Êê, Îî, Ôô, Ûû

د-الیفبادا حرف‌له‌رین لاتین دیل‌له‌ری‌نه گؤره سیرالانماسی. ایندی‌کی آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی الیفباسی‌ندا حرف‌له‌رین  سیرالاماسی لاتین- کیریل- فارس الیفبالاری‌نداکی حرف‌له‌ر سیرالاماسی‌نین قاریشیمی‌ندان اولوشموش‌دور. اؤرنه‌یین (X) حرفی  (H)ده‌ن و (Q) حرفی  (K) ده‌ن سونرا گلیر. اویسا (X) حرفی (Ü) ده‌ن و (Q) حرفی  (P)ده‌ن سونرا گلمه‌لی‌دیر.

١٧-گؤرکول- ادبی و معیار دیلی‌نی اولوشدورماق‌دا اولان تورک‌ایلی –ایران‌دا یاشایان تورک خالقی، اؤز لاتین الیفباسی‌نی اولوشدورورکه‌ن ده تورکییه و آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین یول گؤسته‌ری‌جی دئنه‌ییم‌له‌ری‌نده‌ن یارارلانماق‌لا بیرلیک‌ده، اونلاردا وار اولان اکسیک‌لیک و یانلیش‌لیق‌لاری دوزه‌لتمه‌لی‌دیر. فتحه سسی‌نی (Ə-ǝ) اشارتی ایله دئییل،(E-e)  اشارتی ایله گؤسته‌رمه‌ک بو دوزه‌لتمه‌له‌رین ان باشیندا گلیر.

١٨- آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین تورک‌ایلی و تورکییه‌یه یاخینلاشماسی آدینا، ایلک فورصت‌ده اؤز لاتین الیفباسی‌نی گؤزده‌ن گئچیریپ، (Ə-ǝ) اشارتی‌نی ترک ائده‌ره‌ک، فتحه‌نی (E-e) و کسره‌نی (É-é) ایله گؤسته‌رمه یؤنته‌می‌نی منیمسه‌مه‌لی‌دیر.

 ١٩- یوخاری‌دا سیرالانان و آچیق‌لانان نده‌ن‌له‌رده‌ن دولایی، ٢٠١٢`ده‌ن باشلایاراق، سؤزوموز اوستره-فتحه سسی‌نی  (E-e) اشارتی و آسترا-کسره سسی‌نی (É-é)  اشارتی ایله گؤسته‌رمه‌یه، و لاتین یازی‌لاردا آرتیق (Ə-ǝ) اشارتی‌نی قوللانمامایا باشلامیش‌دیر.

قارشی‌لاشدیرما آماجی‌یلا آشاغی‌دا بیر متین اوچ کز، فتحه  (ǝ)،(e)  و (ä) ایله گؤسته‌ریله‌ره‌ک وئریلمیش‌دیر:

(E-e)  می، یوخسا  (Ə-ǝ)، یا دا  (Ä-ä)؟

بیزده ان چوخ ایشله‌دیله‌ن سس‌لی، فتحه سسی‌دیر. فتحه‌نی (Ə-ǝ, Ä-ä) ایله گؤسته‌رمه‌ک یازی‌نی پیرتلاشیق دوروما گتیریر، بیزیم تورکجه‌نی اییی‌جه تورکییه تورکچه‌سی‌نده‌ن اوزاق‌لاشدیریر و اینتئرنئت-موبایل اورتام‌لاریندا یازمانی چتین‌له‌شدیریر. آنجاق فتحه‌نین (E-e)  و کسره‌نین (É-é) ایله گؤسته‌ریلمه‌سی، یازی‌نی ساده‌له‌شدیریر، اینتئرنئت و موبایل اورتام‌لاریندا قولای‌لیق ساغلیر. آیریجا تورکییه تورکچه‌سی ایله بیزیم آرامیزدا یازیم بیرلییی یارادیر. اؤرنه‌یین (Geldim) کلیمه‌سی‌ بیزده و تورکیه‌ده عینی یازیلیر، آنجاق اونلاردا کسره، بیزده ایسه فتحه ایله اوخولور. ذاته‌ن بوگون تورک‌ایلی و ایران‌دا بیر چوخو فتحه‌نی (E-e) و کسره‌نی (É-é) ایله گؤسته‌ریر. بیز ده انین‌ده سونوندا بو یؤنته‌می منیمسه‌مه‌لی‌ییک.

E-e mi, yoxsa Ə-ǝ, ya da Ä-ä?

E-e`li: Bizde en çox işledilen sesli, fethe sesidir. Fetheni Ä-ä ve Ə-ǝ ile göstermek yazını pırtlaşıq duruma getirer, TürkCE`ni iyice TürkÇE`den uzaqlaşdırar ve intérnét-mobayl ortamlarında yazmanı çetinleşdirer. Ancaq Fethenin E-e ve kesrenin É-é  ile gösterilmesi yazını sâdeleşdirer, Türkiye TürkÇEsiyle yazım birliyi sağlar. Örneyin Geldim kelmesini ikimiz de éyni yazarıq, ancaq onlar kesre, biz fethe ile oxuyarıq. Bu, ayrıca intérnét ve mobayl ortamında da qolaylıq sağlar. Zâten bugün Güney Azerbaycan ve İranda bir çoxu fetheni E-e ve kesreni É-é ile gösterirler. Mence biz eninde sonunda bu yöntemi menimsemeliyik.

Ə-ǝ`li: Bizdǝ ǝn çox işlǝdilǝn sǝsli, fǝthǝ sǝsidir. Fǝtǝni Ä-ä vǝ Ə-ǝ ilǝ göstǝrmǝk yazını pırtlaşıq duruma gǝtirǝr, TürkCƏ`ni iyicǝ TürkÇE`dǝn uzaqlaşdırar vǝ internet-mobayl ortamlarında yazmanı çǝtinlǝşdirǝr. Ancaq Fǝthǝnin E-e vǝ kǝsrǝnin É-é ilǝ göstǝrilmǝsi yazını sâdǝlǝşdirǝr, Türkiyǝ TürkÇEsiylǝ yazım birliyi sağlar. Örnǝyin Geldim kǝlmǝsini ikimiz dǝ eyni yazarıq, ancaq onlar kǝsrǝ, biz fǝthǝ ilǝ oxuyarıq. Bu, ayrıca internet vǝ mobayl ortamında da qolaylıq sağlar. Zâtǝn bugün Güney Azǝrbaycan vǝ İranda bir çoxu fǝthǝni E-e vǝ kǝsrǝni É-é ilǝ göstǝrirlǝr. Mǝncǝ biz ǝnindǝ sonunda bu yöntǝmi mǝnimsǝmǝliyik.

Ä-ä`li: Bizdä än çox işlädilän säsli, fäthä säsidir. Fäthäni Ä-ä vä Ə-ǝ ilä göstärmäk yazını pırtlaşıq duruma gätirär, TürkCÄ`ni iyicä TürkÇE`dän uzaqlaşdırar vä internet-mobayl ortamlarında yazmanı çätinläşdirär. Ancaq Fäthänin E-e vä käsränin É-é ilä göstärilmäsi yazını sâdäläşdirär, Türkiyä TürkÇEsiylä yazım birliyi sağlar. Örnäyin Geldim kälmäsini ikimiz dä eyni yazarıq, ancaq onlar käsrä, biz fäthä ilä oxuyarıq. Bu, ayrıca internet vä mobayl ortamında da qolaylıq sağlar.Zâtän bugün Güney Azärbaycan vǝ İranda bir çoxu fäthäni E-e vä käsräni É-é ilä göstärirlär. Mäncä biz änindä sonunda bu yöntämi mänimsämäliyik.