به خاطره‌ی ٩ شهید شهبندری اورمیه که مظلومانه توسط قوای روسیه-آسوری به دار آویخته شدند.

 

به خاطره‌ی ٩ شهید شهبندری اورمیه که مظلومانه توسط قوای روسیه-آسوری به دار آویخته شدند.

مئهران باهارلی

در تاریخ ٢ نووامبر ١٩١٤، یازده شب ارتش تزاری روسیه با دو گردان سواره و پیاده نظام هر کدام ٥٠٠ نفره‌ به همراه یک گردان ٣٠٠ نفره از متحدینشان قوای مسلحه‌ی نستوری آسوری، به شبهندری عثمانلی در اورمیه هجوم آوردند و پس از یک درگیری دو ساعته، و به قتل رسانیدن یک محافظ کونسول‌گری آن را اشغال نموده و غارت و تخریب کردند. در عقب، کونسول عثمانلی در اورمیه یوزباشی حسین نجاتی افندی به همراه زن و فرزندان خردسالش و دیگر کارکنان و محافظین کونسول‌گری و خانواده‌هایشان را دست‌گیر کرده به پادگان روسی در اورمیه منتقل کردند. مهاجمین-متجاوزین روس همچنین ٤٠ خانوار تورک سنی اهل اورمیه که به شهبندری عثمانلی پناهنده شده بودند را توقیف کرده و به کونسول‌گری روسیه بردند. سپس از میان این پناهنده‌‌گان غیر نظامی، هشت نفر بی‌گناه را به طور کیفی انتخاب و همان شب در همان محل بی رحمانه به دار آویختند. در مقاله‌ی حاضر، که به خاطره‌ی این شهدای شهبندری اورمیه قلمی شده است، یک مصاحبه و یک گزارش از شهبندر عثمانلی در باره‌ی این واقعه را به همراه توضیحاتی تقدیم کرده‌ام.

خلاصه‌ی ماجرا: یوزباشی حسین نجاتی افندی در مصاحبه و گزارش خود جزئیات تهاجم قوای روس و آسوری به شهبندرخانه‌ی اورمیه، توقیف او و خانواده‌اش و انتقال آن‌ها به تفلیس و روسیه، و سپس بازگشت به استانبول از طریق فنلاند-سوئد-آلمان-اوتریش را داده است. بخش مربوط به تهاجم قوای روس و آسوری به شهبندری اورمیه به طور خلاصه چنین است:

پس از آنکه بین ارتش روسیه و عشایر [کورد] ایران زدو خوردها شروع شد، روس‌ها آسوری‌ها را مسلح و آن‌ها هم شروع به ایجاد باندهای مسلح اشقیاء و تروریستی کردند. به سبب تجاوزات این باندهای آسوری و همچنین از بین رفتن تدریجی امنیت و آسایش در اورمیه و پیرامون آن، حدود چهل خانواده‌ی مسلمان از تورک‌های سنی اورمیه به شهبندرخانه‌ی عثمانلی پناهنده شده بودند. به این دلیل ما هم تعداد محافظان مسلح شهبندری را افزایش داده بودیم. این‌ها که تعدادشان ١٥-١٦ نفر بود، به سبب وضعیت غیر قابل اعتماد در منطقه، روزها استراحت و شب‌ها کشیک می‌دادند.

در دوم نووامبر ١٩١٤ مصادف با عید قربان دوشنبه، حدود ساعت ده و نیم شب، یک نیروی قازاق روس مرکب از یک گردان پانصد نفره‌ی سواره و یک گردان پانصد نفره‌ی پیاده و یک گردان سیصد نفره‌ی نستوری مسلح در حال عبور در خیابان شهبندرخانه دیده شد. ما هیچ اطلاعی از اعلان جنگ عثمانلی به روسیه نداشتیم. زیرا پوست و خطوط تلگراف همه در کونترول رو‌س‌ها بود و ما از هیچ جا خبری دریافت نمی‌کردیم. به همین سبب از ذهن هیچ کس خطور نمی‌کرد که عساکر روسیه به شهبندری تجاوز بکنند. اما نیروهای روس به فرماندهی ژنرال آفرئسیموخون (؟) که فرمانده‌ی قوای روسیه در منطقه‌ی اورمیه بود و ملازم اول چئرناشوف (؟) که تحت امر او بود به شهبندرخانه نزدیک شدند، به نگهبان حمله کرده و وی را خلع سلاح نمودند و پس از بستن راه‌ها، به پشت بام‌ها رفته و محله‌ای که در آن قرار داشتیم را به محاصره درآوردند. همزمان چند صد نفر مسلح به شهبندرخانه داخل شدند، غلفتا به اوتاقم ریختند و من بی خبر از حمله را -که در قلم اوداسی (اوتاق تحریریه) مشغول رمزگذاری به اطلاعاتی که قرار بود به وزارت خارجیه و والی‌گری وان فرستاده شود بودم- به همراه کاتب حسین افندی دستگیر کردند. به سبب آنکه حمله ناگهانی بود نتوانستم هیچ گونه مدافعه‌ای بکنم. متجاوزین در حالیکه عساکر نیزه‌دار مرا تحت نظارت داشتند، رمزهای وزارت‌خانه‌های خارجیه و داخلیه، صندوق و تمام اوراق کونسول‌گری را ضبط کردند.

در این میان ناگهان صدای اسلحه شنیده شد. محافظین مسلح شهبندرخانه که بی خبر از ماجرا، در باغچه‌ی بزرگ شهبندرخانه مشغول استراحت بودند، به محض اینکه دریافتند روس‌ها به کونسولگری حمله‌ کرده‌اند و با دیدن اینکه سانجاق-پرچم کونسول‌گری پائین کشیده می‌شود، به موجب دستورات قبلی فورا به سوی متجاوزین آتش گشودند. با پاسخ طرف مقابل، درگیری بلاانقطاع و بسیار شدیدی از یازده شب تا یک صبح بوقوع پیوست که در نتیجه‌ی آن یکی از محافظان مسلحمان به نام «محمت» شهید و یکی دیگر زخمی شد. از روس‌ها هم دو سرباز کشته و سه نفر مجروح و از باندهای مسلح آسوری یک نفر مقتول شد. پس از آن روس‌ها درها را شکسته به محل اقامت خانواده‌ام داخل شدند و من و عائله‌ام– شش نفر شامل دو دختر نه ماه و چهار ساله و مادرزنم، را دست‌گیر و بدون آنکه اجازه‌ی برداشتن وسائلمان را به ما بدهند به مرکز فرماندهی –پادگان روس در اورمیه منتقل کردند. آن‌ها چهل خانوار تورک سنی مذهب پناهنده به شهبندرخانه و محافظان کونسول‌گری به‌ همراه خانواده‌هایشان را هم دستگیر کرده و به کونسول‌گری روسیه بردند. و در همان شب که ما به اورمیه حرکت کردیم از میانشان «حاجی سلیمان بیگ» که ‌منشی خصوصی سید طحه‌ بود و پسر وی «مجید بیگ» و شش نفر دیگر را بدون هیچ سببی با‌ به دار آویختن اعدام کردند.

در مرکز فرماندهی با ما با خشونت و شدت تمام رفتار کردند. سپس ما را سوار ماشین‌ها کرده و با تحقیر همراه یک افسر و پنجاه سواره و تحت نظر به اسکله‌ی ساحل دریاچه‌ی اورمیه بردند. هنگامی که به آنجا رسیدیم یک کشتی آماده به حرکت در اسکله بود. اما ما را چهار روز در محلی که چهار طرف آن بسته بود حبس کردند. در این مدت کسی به خوراک و نوشاک ما رسیده‌گی نمی‌کرد و تدارک غذا از طرف خودمان هم بسیار مشکل بود. در روز چهارم حبسمان، دوباره به اسکله‌ی شراب‌خانه منتقل شدیم و از آنجا به همراه مترجم شهبندرمان که اهل ایران و مسلط به روسی بود با ماشین به جولفا آمدیم. ....

 

چند توضیح کوتاه:

١-حمله‌ی نیروهای روس به کونسول‌گری‌های عثمانلی در اورمیه بخشی از یک عملیات سیستماتیک، گسترده و هدایت شده از مرکز بود که در قلمروی روسیه و مناطق تحت اشغال-کونترول ارتش روسیه انجام گرفت. هدف از این حمله‌ی غافل‌گیرانه که تنها سه روز بعد از پیوستن رسمی امپراتوری عثمانلی به جنگ جهانی اول (٢٩ اوکتوبر ١٩١٤)، به وقوع پیوست، بدست آوردن رمزهای مخابرات و مراسلات نماینده‌گی‌های عثمانلی و اسناد و مدارک و اطلاعات در باره‌ی فعالیت‌ها و طرح‌ها و تدابیر اوردوی عثمانلی و وزارت‌های خارجیه و داخلیه‌ی عثمانلی به منظور ضربه زدن به آن‌ها بود.

٢-در طی این حمله همزمان چندین کونسول‌گری عثمانلی در ایران مورد حمله قرار گرفت: اورمیه (وکیل کاتب: یوزباشی حسین نجاتی افندی، به همراه همسر، کودکان و مادر زنش توقیف شد)، تبریز (باش شهبندر: محمت عاطف، باش کاتب: مظفر)، خوی (باش شهبندر: نائل بیگ به همراه همسر و مادرزنش توقیف شد)، رشت (باش شهبندر: رفعت، وکیل: توفیق بیگ، به همراه خانواده‌اش توقیف شد)، سلماس (تجاری آتاشه: محمت ریضا بیگ). و در قلمروی روسیه کونسول‌گری‌های باکو، تیفلیس، باتوم، اودئسا، نوووروسکی، کئرچ، سیواستوپول، روستوک، ...

٣-ارتش و مقامات روسیه با کونسول‌ها و خانواده‌هایشان و دیگر افراد توقیف شده با خشونت و آزاردهی و بسیار وحشیانه رفتار کردند که در گزارش‌های مربوطه شهبندرهای توقیف شده منعکس شده است (در ادامه‌ی مقاله پس از گزارش شهبندر اورمیه، بخش‌هایی از گزارشات شهبندرهای تبریز و خوی و باش کاتب تبریز را داده‌ام). روس‌ها با مداخله‌ی ایتالیا دیپلومات‌ها و مامورین کونسول‌گری‌های اشغال شده را در چند قافله‌ به تفلیس منتقل و پس از ١٢ روز از طریق پئتروگراد به مرز فیلاندییا فرستادند و در نهایت آن‌ها از مسیر سوئد، آلمانیا-بئرلین-اوتریش با مشقت و رنج فراوان خود را به استانبول رساندند.  

٤- حمله‌ی ارتش تزاری روسیه به کونسول‌گری اورمیه از اولگوی حمله به دیگر کونسول‌گری‌های عثمانلی متابعت می‌کرد: در تمام تهاجمات مهاجمین علاوه بر آن که به تخریب و غارت کونسول‌گری و اموال آن مانند قالی و ... دست زدند، اموال شخصی دیپلومات‌ها و مامورین کونسولگری‌ها را هم غارت و مصادره کردند، .... با اینهمه حمله به شهبندری اورمیه دارای فرق‌هایی هم بود:

- در اورمیه ارتش تزاری روسیه مرکب از یک گردان سواره‌ی پانصد نفره و یک گردان پیاده‌ی پانصد نفره، همراه با یک گردان ٣٠٠ نفره از قوای مسلحه‌ی مسیحی آسوری به کونسول‌گری حمله کرد.

-در این حمله روس‌ها با بی رحمی تمام نه-٩ نفر از خانواده‌های تورک سنی پناهنده به کونسول‌گری را به کونسول‌گری روسیه برده در آنجا به دار آویختند.

- متهاجمین احتمالا آسوری‌ها در همان آغاز اقدام به پائین آوردن سانجاق عثمانلی کردند که باعث گشودن آتش از طرف محافظین کونسول‌گری به مهاجمین روس-آسوری و آغاز یک درگیری شدید که دو ساعت ادامه یافت شد. حال آن که در دیگر کونسولگری‌ها روس‌ها عامدانه سانجاق را به زیر نکشیده بودند تا مراجعه‌ی افراد به کونسول‌گری ادامه داشته باشد و بدین طریق بتوانند افراد مربوط به کونسول‌گری را هم به هنگام ورود به کونسول‌گری دستگیر کنند.

٥-عموما ارتش تزاری در غرب آزربایجان سبعیت و وحشی‌گری بی رحمی بیشتری از خود نشان می‌داد و دست اشقیاء و تروریست‌های مسیحی آسوری-ارمنی را هم برای هر نوع جنایت آزاد گذاشته بود. همچنین اعدام شهدای شهبندری تنها جنایت روس‌ها در اورمیه نبود. ارتش تزاری روسیه و متحدین مسیحی آسوری-ارمنی‌اش دو هفته قبل از آن در ١٥ اوکتوبر ١٩١٤، ده- ١٠ تن از بزرگان اورمیه که از تورک‌های سُنّی مذهب بودند را به دار آویخته بودند (از ده شهید تورک سنی اعدام شده، شش تن «حاجی طالب حاج احمداوغلو» (شافعی)، «حاجی رزاق حاج ابراهیم‌اوغلو»، «حاجی اسماعیل حاج کرم‌اوغلو» (کریمی)، «حاجی علی حاج مولوداوغلو» (مولودی)، «حاجی نجف حاج مصطفی‌اوغلو»، «حاجی مصطفی حاجی یوسف‌اوغلو» از روستای بالاو؛ و دو شهید با نام «پاشا» و یک فرد دیگر از روستای کوتالان بودند. نام و محل تولد دو شهید دیگر تا به امروز معلوم نشده است. از این شهدا، اسماعیل حاجی کرم اوغلو بر مذهب حنفی و بقیه شافعی مذهب بودند.). در همان روز گروهی چهار صد تا پانصد نفره از اشقیاء و تروریست‌های آسوری‌ که روس‌ها و فرانسویان و ... مسلح کرده بودند، به روستاهای تورک‌نشین اورمیه و در این میان روستاهای بالاو و کوتالان حمله و آن‌ها را تاراج و غارت نموده، به آتش کشیده و ویران کرده بودند و به قتل عام تعداد نامعلومی از اهالی آن‌ها (٩٠ تن؟) دست زده بودند. چهار-پنج روز بعد در ١٩-٢٠ اوکتوبر ١٩١٤، قوای روس دو تورک دیگر را در اورمیه به دار آویخته بودند. پس از آن جنایت شهبندری در ٢ نووامبر اتفاق افتاد. اما ارتش تزاری روسیه و متحدین مسیحی آسوری-ارمنی‌اش همچنان به جنایات در منطقه ادامه دادند. بنا به گزارش رهبر ملی تورک سید محمد توفیق همدانی، تا ١٥ نووامبر ١٩١٤ جمعا ١١١ تن تورک غیر نظامی در اورمیه توسط ارتش روسیه به دار آویخته شد.

٦-این ١١١ تورک شامل تورکان سنی مذهب شهدای شهبندری و قبل از آن حاجیان بالاو-کوتالان، که توسط ارتش تزاری روسیه و متحدان مسیحی‌اش کشتار شدند، همه افرادی غیر نظامی و غیر جنگنده، بازرگان و خدمه و پناهنده و کشاورز ... بودند. تنها دلیل انتخاب این افراد از طرف روس‌ها برای به دار آویختن، آن بود که روس‌ها و متحدان ارمنی و آسوری آن‌ها، تورک‌ها را متحد طبیعی عثمانلی، و تورک‌های سنی غرب آزربایجان را اتباع عثمانلی تلقی می‌کردند. در آن دوره صرف قائل بودن به هویت تورکی و نیز هواداری از عثمانلی برای دشمن تلقی شدن و نابود گشتن از سوی روسیه‌ی تزاری و متحدین و هواداران روسیه کافی بود.

٧-به دار آویختن این تورکان غیر نظامی توسط روس‌ها جنایت جنگی بود. چنانچه حمله به کونسول‌گری‌های عثمانلی توسط ارتش تزاری روسیه و متحدان مسیحی‌اش هم، زیر پاگزاردن گستاخانه‌ی حقوق و قوانین بین الملل توسط روسیه بود.

پایان نوت مئهران باهارلی

١-مصاحبه‌ی نشریه‌ی تصفیر افکار با شهبندر عثمانلی در اورمیه

تصفیر افکار، مستقل الافکار غزته. قسطنطینیه، نومرو ١٢٨٦، ٢٣ محرم الحرام ١٣٣٣، ٢٨ تشرین ثانی ١٣٣٠، ١١ کانون اول (آرالیق-دسامبر) ١٩١٤

موسقوف‌لار شهبندرله‌ریمیزه‌ نه‌له‌ر یاپمیش‌لار؟!

اورمیه ‌شهبندری نجاتی به‌ی‌له ‌ملاقات

ناگهانی بیر تجاوز – شهبندرخانه‌ده ‌ایکی ساعت مصادمه‌– روس خونخوارلیغی‌ندان ملتجی‌له‌ر ده ‌قورتولامییور – هیجان‌آور بیر انتظار – گیزلی بیر خبر: آلتی مسلمان‌ین اعدامی – تفلیس‌ده‌ اون ایکی گون – فینلاندییایا دوغرو – ایسوئچ‌لی‌له‌رین خیرخواه‌لیغی – عودت.

هر تورلور عاداتِ دولیه ‌و حقوقِ انسانیه‌یی بلا تردّد چئینه‌مه‌ک‌ده‌ن بیر ذوق دویان موسقوف‌لارین حرب‌ین اعلانی‌نی متعاقب، روسیا‌دا‌کی عثمانلی تبعه ‌و مامورینِ سیاسیه‌سی حاققی‌ندا ‌نه‌ قده‌ر غدر و ظلم ایله‌ حرکت ائیله‌دیک‌له‌ری معلوم‌دور. روس‌لارین مالوف اولدوق‌لاری بو وحشتِ طبع نتیجه‌سی اولاراق، انواعِ جبر و تضییقه‌ دوچار اولان شهبندرله‌ریمیزین مقابله ‌بالمثل معامله‌سی‌نده‌ن احترازاً، عاقبت مملکتیمیزه‌ عودت‌له‌ری‌نه ‌رخصت وئریلدییی‌نده‌ن روس مظالم و خون‌خوارلیغین بالنفس شاهدی اولان مومی الیهم‌ده‌ن بعضی‌له‌ری اخیراً شهریمیزه‌ مواصلت ائده‌بیلمیش‌له‌ردیر.

بو صورت‌له‌ تخلیصِ گریبانا موفّق اولان‌لاردان اورمیه‌ شهبندری نجاتی به‌ی ده ‌اوّلکی گون ایستوقهولم و بئرلین طریقی‌یله ‌شهریمیزه‌ مواصلت ائتمیش و دون محرّرله‌ریمیزده‌ن بیری مومی الیهی زیارت‌له ‌سرگذشت‌له‌ری‌نه‌ دائر کندی‌سی‌نده‌ن بعض معلومات آلمیش‌دیر. روس‌لارین عوثمانلی‌لار و مسلمان‌لارا قارشی ایقاع ائیله‌دیک‌له‌ری بو فجیعه‌له‌ری شهبندر نجاتی به‌ی بر وجهِ ‌زیر حکایه‌ ائیله‌میش‌دیر:

-ایران عشائری ایله ‌روس عسکرله‌ری آراسی‌ندا مصادمه‌له‌ر باش‌لادیق‌دان سونرا اورمیه‌ جواری‌نداکی نستوری‌له‌ر ده ‌روس‌لار طرفی‌نده‌ن تسلیح ائدیله‌ره‌ک، چته‌چی‌لییه ‌باش‌لامیش‌لاردیر. گره‌ک بونلارین تجاوزاتی‌ندان و گره‌ک امنیت و آسایش‌ین گئتدیک‌جه‌ داها زیاده ‌منسلب اولاراق اهالی‌یِ مسلمه‌ده‌ن اوتوز قیرخ قده‌ر خانه‌ خلقی‌نین شهبندرخانه‌یه ‌التجا ائتمه‌سی‌نده‌ن دولایی، شهبندرخانه‌ده‌کی محافظ قاواس‌لارین[1] مقداری‌نی تزیید ائیله‌میشدیک. احوالین مشکوکیتی‌نه ‌مبنی، اون بئش اون آلتی کیشی‌ده‌ن عبارت بولونان بو محافظ‌له‌ر گئجه‌له‌ری صباحا قده‌ر نوبت بکله‌یه‌ره‌ک گوندوزون استراحت ائدییورلاردی.

تشرینِ اوّل‌ین ییرمی‌سی‌نه‌ مصادف قوربان بایرامی‌نین دؤردؤنجو بازار ائرته‌سی گونو آخشام اوستو ساعت اون بوچوق‌دا بئش یوز قده‌ر قازاق سواری‌سی‌یله‌ بئش یوز روس پیاده‌ عسکری‌نین و اوچ یوز مسلح نستوری‌نین شهبندرخانه‌ جاده‌سی‌نده‌ن گئچدیییی گؤرولدو. روسیا‌یا‌ اعلانِ حرب ائیله‌دیییمیزه‌ دائر هیچ بیر معلوماتیمیز یوخ ایدی. پوستالار و تئلئقراف خط‌له‌ری تمامی‌یلا ‌روس‌لارین الی‌نده ‌بولوندوغو ایچون هیچ بیر طرف‌ده‌ن خبر آلینامییوردو. بناءً علیه ‌روس عسکرله‌ری‌نین شهبندرخانه‌یه ‌تجاوز ائده‌جه‌ک‌له‌ری‌نی قطعیاً کیمسه‌ خاطری‌نه‌ گتیرمییوردو. فقط عسکرله‌ر تمام شهبندرخانه‌ حذاسی‌نا گلینجه، نوبت‌چی‌نین اوزه‌ری‌نه‌ هجوم ایله‌ سلاحی‌نی آلدیق‌لاری گیبی، در عقب یول‌لاری کسه‌ره‌ک و دام‌لارا چیخاراق بولوندوغوموز محلّه‌یی تحتِ محاصره‌یه ‌آلمیش‌لاردیر. بو اثنادا شهبندرخانه ‌داخلی‌نه ‌مسلّحاً دخول ائده‌ن بیر قاچ یوز نفر ده ‌بؤیله ‌بیر تعرّض‌دان بی خبر اولاراق امورِ تحریریه‌ ایله ‌مشغول اولدوغوم بیر سیرادا، بنی اودام‌دا باسدیرمیش‌لاردیر. اوغرادیغیمیز هجوم پک ناگهانی اولدوغو جهت‌له ‌بالطّبع هیچ بیر مدافعه‌ده‌ بولونامامیشدیم. بونلار بیر طرف‌ده‌ن اودا داخلی‌نده‌کی قاسایی و اوراقی ضبط ایله‌ مشغول اولدوق‌لاری گیبی، بیر طرف‌ده‌ن ده ‌بنی سونگولو نفرله‌رین تحتِ ترصّد و نظارتی‌نده‌ بولوندورماق‌دا ایدی‌له‌ر.

بو اثنادا بیرده‌ن بیره ‌بیر سلاح سسی ائشیدیلدی. مگر وقعه‌ده‌ن خبردار اولمادیق‌لاری ایچون شهبندرخانه‌نین اولدوقجا واسع اولان باغچه‌سی‌نده‌ استراحت ائتمه‌ک‌ده ‌اولان محافظ قاواس‌لار، بنا اوزه‌ری‌نده‌کی عثمانلی سانجاغی‌نین ایندیریلدییی‌نی گؤرونجه ‌اوّلجه‌ کندی‌له‌ری‌نه ‌وئریله‌ن تنبیهات موجبینجه ‌همان متجاوزله‌ری آتشه ‌باش‌لامیش‌لار. آتش هر ایکی طرفین اشتراکی‌یله ‌آخشام ساعت اون بیرده‌ن گئجه ‌ساعت بیره‌ قده‌ر شدّت‌لی‌جه ‌امتداد ائیله‌دی و اییی‌جه‌ هیجان‌لی اولدو. نتیجه‌ده‌ «محمد» اسیمی‌نده ‌بیر قاواسیمیز شهید و دیگر بیری مجروح اولدوغو گیبی، روس‌لارین دا ایکی‌سی مقتول و اوچو مجروح دوشموش و نستوری‌له‌رده‌ن بیری آغیرجا یارالانمیش‌دیر. بوندان سونرا روس‌لار قاپی‌لاری قیریپ حرم دائره‌سی‌نه‌ گیردی‌له‌ر و بنی عائله‌م‌له ‌بیرلیک‌ده‌ مرکز قوماندان‌لیغی‌نا سوق ائیله‌دی‌له‌ر.

مرکز قوماندان‌لیغی‌ندا بیزه ‌فوق العاده‌ عنف و شدّت‌له‌ معامله‌ ائدییورلاردی. اوندان سونرا آرابالارا ارکاب ائدیله‌ره‌ک یانیمیزدا بیر ضابط و اللی نفر سواری قازاق اولدوغو حالدا محقّر بیر صورت‌ده‌ و تحت الحفظ اولاراق اورمیه‌ گؤلو ساحلی‌نه، اورمییه ‌ایسکیله‌سی‌نه‌ سوق ائدیلدیک. ایسکیله‌یه حینِ مواصلتیمیزده ‌حرکته ‌مهیّا بیر واپور وار ایکه‌ن، دؤرت گون بیزی بورادا آلی‌قویدولار. دؤرت طرف مسدود بیر محل‌ده ‌بولونویوردوق. یییه‌جه‌ک ایچه‌جه‌ییمیزه‌ باخدیق‌لاری یوخ‌دو. ماکولات تدارکی بیله ‌مشکلات‌لا ممکن اولماق‌دا ایدی.

بورادا بولوندوغوم سیرادا خفیاً آلدیغیم معلوماتا گؤره‌، شهبندرخانه‌ده‌کی ملتجی‌له‌ر و قاواس‌لا‌ریمیز عائله‌له‌ری‌له ‌‌بیرلیک‌ده ‌توقیف ائتدیک‌له‌ری گیبی، ایچ‌له‌ری‌نده‌ن سیّد طحه‌نین کاتبِ خصوصی‌سی «حاجی سلیمان بک» ایله ‌‌مخدومی «مجید بک» و دیگر آلتی کیشی ده‌‌ اورمیه‌ده‌ن حرکت ائیله‌دیییمیز گئجه ‌صلباًّ اعدام ائدیلمیش‌له‌ردیر.

موقوفیتیمیزین دؤردونجو گؤنو یینه‌ محفوظاً شراب‌خانه ‌ایسکیله‌سی‌نه‌ سوق اولوندوق. اورادان دا آرابالارلا جولفایا گلدیک. جولفادا ایکی گئجه ‌قالدیق. بورادا بیزی تشهیر مقصدی‌یله ‌بیر ایکی ساعت آچیق‌دا آلی‌قویدولار. فقط نه‌ یاپاجاق‌لاری‌نی و نه‌ره‌یه‌ گتیره‌جه‌ک‌له‌ری‌نی بیلمه‌دیییمیز ایچون بو معناسیز توقّف‌له‌ر عائله‌مجه ‌هیجانی موجب اولماق‌دا ایدی.

ائرته‌سی گون ترلکه‌ (؟) و قیرخ سکیز ساعت سونرا دا تیفلیس‌ه‌ مواصلت ائیله‌میشدیک. تیفلیس‌ده‌ اوّلجه ‌پولیس دائره‌سی‌نه‌ گتیریلدیک. بعده ‌قافقاسیا اوتئلی‌نده ‌بیر اودادا بیزی حبس ائتدی‌له‌ر. فقط اوتئل‌ده‌ محبوس اولدوغوموزا باخیپ دا استراحتیمیز یولوندا ایدی ظن ائدیلمه‌سین. بالعکس بورادا بیزی فوق العاده‌ تضییق و تعذیب ائدیلییورلاردی. قاپی‌دا دائمی صورت‌ده‌ نوبت‌چی بولونان سونگولو نفرله‌ر، هر نوبت ده‌ییشینجه‌ بیزی ده‌ بیره‌ر بیره‌ر سایاراق دور و تسلیم ائدییورلار. دوقوز آی‌لیق کریمه‌می بیله‌ گئجه ‌اویودوغو ایچون میدان‌دا گؤره‌مه‌یینجه‌ یورقانی قالدیریپ آرایورلاردی. دؤرت یاشی‌نداکی دیگر قیزیم آب‌دست‌خانه‌یه‌ آنجاق سونگولو نفرله‌رین تحت نظارتی‌نده ‌اولاراق گئدیپ گله‌بیلییوردو. جدّاً تحمّل‌فرسا بو تضییق و ایشکه‌نجه‌له‌ر بلا انقطلاع اون ایکی گون دوام ائیله‌دی. بالآخره‌ ایستانبول‌ا گئده‌بیله‌جه‌ییمیزی خبر وئردی‌له‌ر. شؤمه‌ن‌دؤفئره‌ بیندیییمیز زمان دیگر شهبندرله‌رین ده ‌بیزیم‌له‌ برابر گؤنده‌ریلمه‌ک‌ده ‌اولدوق‌لاری‌نی گؤردوک. و یکدیگریمیزله ‌بولوشاراق بیر آز متسلّی اولدوق.

-تیفلیس‌ده‌ن هانکی طریقی تعقیب ائده‌ره‌ک گلدینیز؟ روسیا احوالی حاققی‌ندا اثنایِ سیاحت‌ده ‌بعض معلومات ائدینمه‌ک قابل اولابیلدی می؟

-شؤمه‌ن‌دؤفئرده‌ پنجره‌له‌ری سیخی سیخی قاپانمیش واقون‌لار داخلی‌نده ‌سیاحت ائتمه‌ک‌ده ‌اولدوغوموز گیبی، توقف ائتدیییمیز محل‌له‌رده‌ ده ‌کیمسه ‌ایله‌ اختلاط ائده‌مه‌دیییمیزده‌ن طبیعی روسیا احوالی حاققی‌ندا معلومات آلینامازدی. یالنیز بانا تیفلیس‌ه ‌قده‌ر رفاقت ائده‌ن شهبندرخانه ‌ترجمانی‌نین که‌ کندی‌سی ایران‌لی‌دیر و روسجایا پک زیاده‌ واقف‌دیر- وئردییی معلومات‌دان اهالی‌نین همان عمومیت‌له ‌حرب علیهی‌نده‌ اولدوغو و عسکرله‌رین کمالِ مشکلات‌لا و عادتا جبراً مواقعِ حربیه‌یه ‌گؤنده‌ریلدییی آنلاشیلماق‌دادیر. روسیادا احوال و وقایعه ‌قارشی بویوک بیر خوشنودسوزلوق و اومیدسیزلیک موجود اولدوغو اهالی‌نین اطوار و حرکاتی‌نداکی علائمِ یاس و تردّدده‌ن استدلال اولونابیلیردی.

تیفلیس‌ده‌ن روستوف و موسقووا طریقی یله ‌پئتئرس‌بورق‌ا اورادان دا فینلاندییا حدودونا سوق ائدیلدیک. فیلاندییادا اشیالاریمیزی تکرار معاینه ‌ائتدیک‌له‌ری گیبی، اوزه‌ریمیزده‌کی پارالاری دا مصادره‌ ائیله‌دی‌له‌ر. فیلاندییا اراضی‌سی‌نده‌ن مروروموزدا داها سیخی بیر ترصّد و نظارته ‌معروض قالدیق. بورادا بیندیییمیز واقون‌لارین پنجره‌له‌ری کیرئچ‌له ‌سیوالی ایدی. دیشاری‌یا احاله‌یِ نظر ائده‌جه‌ک واقون داخلی‌نده‌ حتّی اوفاجیق بیر دلیک بیله ‌یوخ‌دو. هر حال‌دا فینلاندییالی‌لارین روس‌لاردان هیچ ممنون اولمادیق‌لاری‌نا دلالت ائده‌ن بیر حال. نیته‌ کیم ایسکیله‌یه‌ ایندیییمیز وقت، تماس‌دا بولونابیلدیییمیز بیر ایکی ذات بو حسیمیزی بیر حقیقت شکلی‌نده‌ تایید ائده‌جه‌ک بیاناتی‌ندا بولونموش‌لار و فوق العاده ‌روس علیهدارلیغی‌نی گؤستره‌میش‌له‌ردیر. ایسوئچ‌ده ‌پک صیمیمی بیر حُسنِ قبول گؤردوک. اهالی بیزیم عثمانلی مامورلاری اولدوغوموزو و روسیادان عودت ائیله‌دیییمنیزی اؤیره‌نینجه‌ حاققیمیزدا پک چوخ ماّثر مهمان‌نوازی ابراز ائیله‌دی. بیر چوخ‌لاری بیزی تلطیف ائدییور. چوجوق‌لاریمیزا شکرله‌مه‌له‌ر چیقولاتالار وئره‌ره‌ک مخالصت و مودّت گؤسته‌رییورلاردی. بالطّبع آلمانیا و آووستوریادان گئچه‌رکه‌ن ده‌ عین تظاهراتِ دوستانه‌یه‌ نائل اولدوق. الحاصل بو مملکت‌له‌رده‌ گؤردویوموز آثارِ خیرخواهی روسیادا اوغرادیغیمیز مشاق و اضطرابی خیلی تعدیله ‌سبب اولموش‌دور.  

٢-گزارشات شهبندرهای توقیف شده‌ی عثمانلی توسط ارتش روسیه به وزارت خارجه‌ی عثمانلی[2]

الف-از گزارش شهبندر عثمانلی در اورمیه

آلافرانکا ساعت ١٠ بوچوق راده‌له‌ری‌نده خارجیه نظارتی‌یله وان ولایتی‌نه وئریله‌جه‌ک معلوماتی شیفره یاپماق‌دا ایکه‌ن رومیه موقعی قوماندانی گئنئرال آ. قرئسیموف‌ون (؟) یاوری ملازم اول چئرناشوف (؟) امری‌نده اولدوغو حال‌دا، روس قطعاتی عسکریه‌سی‌یله بیرلیک‌ده شهبندرخانه‌یه تعرض‌لا قلم اوداسی‌نا گیره‌جه‌ک‌له‌ری سیرادا کندی‌له‌ری‌نی گؤردوم. عاجزله‌ری‌یله بیرلیک‌ده کاتب حسین افندی‌یی توقیف ائتدی‌له‌ر. خارجیه نظارتی‌یله داخلیه نظارتی‌نین شیفره‌له‌ری‌نی و تکمیل اوراقی ضبط ائتدی‌له‌ر. روس قوت‌له‌ری‌نین شهبندرخانه‌یه تعرضونو معلومات آلان قاواس‌لاریمیز طرفی‌نده‌ن روس‌لار اوزه‌ری‌نه آتش ائتمه‌یه باشل‌ادی‌لار. ایکی ساعت بلافاصله دوام ائده‌ن مصادمه نتیجه‌سی‌نده قاواس‌لاریمیزدان بیری شهید و بیری‌سی مجروح اولموش‌دور. روس‌لارین ایکی مقتول اوچ مجروح و تسلیح ائدیله‌ن نستوری چئته‌له‌ری‌نده‌ن بیر مقتول اولدوغو شهبندرخانه‌ده ملتجی بولونان سنی المذهب اهالی‌ده‌ن قیرخ عاییله او آن‌دا توقیف ائدیله‌ره‌ک روس قونسولوس‌خانه‌سی‌نه سوق و ایچ‌له‌ری‌نده‌ن آلتی‌سی او گئجه بلا سبب صالبا اعدام ائدیلدیک‌له‌ری و اشیالاری‌نی آلماق‌سیزین علی العجله عاییله‌م‌له برابر عسکری قیشلاسی‌نا سوق و اورادان دا محافظاً تیفلیس‌ه گؤتورولوپ، ١٢ گون توفیق‌ده‌ن سونرا روسیادان فینلاندییا طریقی‌یله ایستوقهولم‌ا ٦ نفر عاییله‌م‌له گلدیک.

ب-از گزارش باش‌شهبندر تبریز محمد عاطف بیگ:

گئچه‌ن تشرین اول رومی‌نین ٢٠نجی پازار ائرته‌سی گونو بیره‌ر تابور پیاده و سواری‌ده‌ن مرکب روس قوه‌ی عسکریه‌سی باش‌شهبندرخانه‌یه دخول ائده‌ره‌ک، بنده‌له‌ری‌نی توقیف ایله ضبط و مصادره اولونان باش‌شهبندرخانه اوراقی ایله برابر تیفلیس‌ه تحت الحفظ سوق و اعزام قیلینمیش، و تیفلیس‌ده تحمل‌فرسا عزا و جفالار تحتی‌نده ١٥ گون اولوندوقدان سونرا فیلاندییا حدودو اوزه‌ری‌نده کائن بئلوستروف ایستاسیونونا گؤنده‌ریلمیش و مذکور ایستاسیون‌دا تکرار اشیالاریمیز معاینه ائدیله‌ره‌ک اورایا قده‌ر قاچیرابیلمیش اولدوغوم ایکی عدد تورک‌جه مفتاح‌لار ایله ٤٣٣ روبله پارام مصادره ائدیلمیش و ایستوقهولم شهری‌نه بی تاب و محتاج اعانه بیر حال‌دا واصل اولموش اولدوغوموز عرض اولونور.

 

پ-از گزارش باش‌کاتب شهبندرخانه‌ی تبریز، مظفر بیگ:

 

محکمه‌ی شهبندری روس قوه‌ی عسکریه‌سی طرفی‌نده‌ن باسیلاراق عاجزله‌ری توقیف، و محکمه‌ی شهبندری اوراق رسمیه‌سی ایله ٢٠٠ لیرایی متجاوز قالی و ذی قیمت اشیای ذاتیه‌م مصادره و ضبط اولوناراق، باش‌شهبندر بیگ افندی ایله برابر تحت الحفظ تیفلیس‌ه اعزام، ١٥ گون محل مذکوره‌ده توقیف اولوندوقدان سونرا فینلاندییا طریقی‌یله ایستوقهولم‌ا پریشان بیر حال‌دا گلیندی.

د-از گزارش شهبندر خوی نائل بیگ:

پازار ائرته‌سی گئجه‌سی ساعت ٧ بوچوق راده‌له‌ری‌نده شهبندر اطرافی ١٥٠یی متجاوز روس قوه‌ی عسکریه‌سی طرفی‌نده‌ن محاصره و قاپی‌لار قیریلاراق ایچه‌ری‌یه دخول ائدیله‌ره‌ک اوراق موجوده‌ی رسمیه و قیودات ایله خارجیه‌نین عتیق شیفره مفتاحی و داخلیه شیفره مفتاحی داخی مصادره و کندیم ده توقیف ائدیله‌ره‌ک تیفلیس و فینلاندییا طریقی‌یله ایستوقهولم‌ا سوق ائدیلدیم. ذاتیما عاید اشیا ایله ١٨٠ تومان‌دان عبارت نقد موجود داخی شهبندرخانه‌ده قالمیش‌دیر.

برای مطالعه‌ی بیشتر:

گزارشی از به دار آویختن حاجیان شهید بالو-کؤتالان توسط روس‌ها: درگیری‌ها در اورمیه، مظالم موسقوف‌ها و جنایات نستوری‌ها

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post.html

به خاطره‌ی ٩ شهید شهبندری اورمیه که مظلومانه توسط قوای روسیه-آسوری به دار آویخته شدند.

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_31.html

س. م. توفیق به‌ی همدانی: میتینگ میدان سلطان احمد ایرانیان در پیوستن به جهاد سلطان عثمانی و اعتراض به به دار آویختن یک صد و یازده تن در اورمیه توسط روس‌ها

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_11.html

نزاع سنی – شیعی، سیاست تفرقه بیانداز و حکومت کن روسیه، سنی‌ستیزی دولت مشروطه‌ی ایران و کامنت تخریبی قاس. ترک.

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_11.html

---

[1] قاواس، قوّاس: همراهان مسلح مقامات دولتی، اوخ‌لا مجهز عسکر، اوخ‌چو، چاووش‌لارین آلتی‌نا معیت‌ده‌ قول‌لانیلان مسلح افراد، دوائر رسمیه‌ده‌ مباشر و سفرا و قونسولوس گیبی مامورین اجنبیه ‌معیتی‌نده‌ استخدام اولونان افرادا تحریف و تخفیف ایله‌ قواص دئنیلیر.

[2] BOA. HR.SYS. 2158/2: Stockholm Sefaretinden Hariciye Nezaretine 30 Kasım 1914. Birinci Dünya Savaşı odağında tarih boyunca savaş. Editörler Metin Ünver, Mustafa Tanrıverdi. S 178- Istanbul, hyperlink yayınları, 2018, 505 s. ISBN: 978-605-281-202-0, e-ISBN: 978-605-281-202-3

BOA, HR. SYS, 2161/2, lef 4. BİR OSMANLI DİPLOMATININ KALEMİNDEN BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI BAŞLARINDA KAFKASYA VE SARIKAMIŞ HAREKÂTI -REŞT ŞEHBENDER VEKİLİ TEVFİK BEY’İN,  RAPORU Mustafa BUDAK

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/264597

Rusya’nın Türkiye Siyasetinde Ermeni Kartı (1878-1918)- Russia’s Armenian Card in its Turkish Policy (1878-1918). Doç. Dr. Yusuf Sarınay

https://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423881169.pdf