جوابیه‌ی تورکی زینل خان شام‌لی به مکتوب مصلحانه‌ی حافظ احمد پاشا، و قتل زینل خان توسط شاه صفی

جوابیه‌ی تورکی زینل خان شام‌لی به مکتوب مصلحانه‌ی حافظ احمد پاشا، و قتل زینل خان توسط شاه صفی

 

مئهران باهارلی

در این نوشته چهارمین نامه‌ی تورکی زینل‌خان بیگدلی شام‌لی (Zéynel Xan – Zeynel Han Şamlı, Synal Chaen, Zeynal Khan Shamlou)، اولونویان (سپه‌سالار - فرمانده‌ی کل) قیزیل‌باشیه (صفوی) به احمد حافظ پاشا فرمانده‌ی اوردوی عثمانلی در حین محاصره‌ی بغداد (از ١٣نووامبر ١٦٢٥ تا ٣ جولای ١٦٢٦) را معرفی و به منظور مقایسه‌ی جواب زینل خان با نامه‌ی اصلی حافظ احمد پاشا، نامه‌ی او را هم نقل کرده‌ام.

 

نامه‌های تورکی زینل خان شام‌لو فرمانده‌ی کل اوردوی قیزیل‌باش (صفوی) معرفی شده در سؤزوموز:

قیزیل‌باش (صفوی) اوردوسو اولو نویانی (باش‌قوموتانی‌) زینل خان شام‌لی‌نین سؤزوموزده تانیتیلان تورک‌جه مکتوب‌لاری

Kızılbaş (Safevi) Ordusu Ulu Noyanı (Başkomutanı) Zeynel Han Şamlı’nın Sözümüz’de tanıtılan Türkçe mektupları

Turkish Letters From Zeynel Khan Shamlou, Chief Of Staff Of The Qizilbash (Safavid) Army introduced in Sözümüz 

نامه‌ای تورکی از فرمانده‌ی کل ارتش دولت قیزیل‌باش (صفوی) زینل‌خان بیگدلی شام‌لو

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_12.html

مکتوب تورکی دوم  اولونویان زینل خان بیگدلی شام‌لی – سپه‌سالار قیزیل‌باش - صفوی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_8.html

رقعه‌ی تورکی زینل‌خان شام‌لی‌ فرمانده‌ی کل اوردوی دولت قیزیل‌باش - صفوی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_31.html

مکتوب تورکی زینل خان شام‌لی در جواب به نامه‌ی مصلحانه‌ی حافظ احمد پاشا، و قتل زینل خان توسط شاه صفی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/06/blog-post_26.html

لحن و مضمون مکتوب حافظ پاشا و جوابیه‌ی زینل خان: این نامه‌ی حافظ احمد پاشا نیز مانند دیگر مکاتبات وی دارای لحنی موقرانه و محترمانه است. او زینل بیگ را همیشه به صورت جمع خطاب می‌کند. در حالی که نامه‌ی زینل پاشا لحنی محاوره‌ای داشته و در آن حافظ احمد پاشا را به صورت مفرد خطاب کرده است. مضمون نامه‌ی حافظ احمد پاشا خردمندانه و فرزانه‌وار، مصلحانه و خیرخواهانه، حاوی درس‌ها و مواعظی ذی قیمت در باره‌ی دولت‌داری و سیاست‌ورزی و حاکمیت اخلاقی و وظائف و مسئولیت‌های مقامات عالی‌رتبه و در راستای هم‌بسته‌گی و عطوفت بین مسلمانان و اجتناب از خون‌ریزی بی‌هوده است. جواب زینل پاشا فاقد این خصوصیات است.

حافظ احمد پاشا می‌گوید نامه‌ی دیروزی زینل خان که حاوی مضامین فتنه‌انگیز بود در شان او نیست. وظیفه و مسئولیت نزدیکان سلطنت و بزرگان دولت آن نیست که فتنه‌انگیز باشند، بلکه آن است که همیشه به خیر و صلاح راهنمایی کرده و به هنگام بروز خشم و غضب سلاطین، برای تسکین و مهار او بکوشند. خوار شمردن و تحقیر کردن اشخاص و خودستایی منتج به سفاهت و غرور می‌شود و خودبینی باعث اخلاق فاسد و پستی می‌گردد. بهتر بود زینل خان که مستظهر به مرحمت شاه است، به جای غرور و دشمنی، با محبت و دوستی قدم به پیش گذارده و برای خلاص کردن مسلمانان محاصره شده در داخل قلعه – به مصالحه و نه جنگ- اقدام می‌کرد. زینل خان در حالی از نیامدن اوردوی عثمانلی به پل سخن می‌گوید که آورنده‌ی مکتوب او هم مطلع است که ما داوطلبانه به استقبال زینل خان آمدیم. و این نبود جز به سبب احترامی که برای وی قائل هستیم. والا معلوم است که شاهین – کنایه از اوردوی عثمانلی - زمانی که شکار خود – کنایه از اوردوی قیزیل‌باش - را می‌یابد، به طعمه‌ی دیگری متوجه نمی‌شود. حافظ احمد پاشا در آخر دعا می‌کند که خداوند به همه‌ی مسلمانان خیر نصیب کرده و بزرگان را از امر الهی تلاش برای آسوده‌گی فقرا و ضعفا غافل نسازد.

ماهیت حاکمیت قیزیل‌باش: واقعیت آن است که دولت قیزیل‌باشیه، بر خلاف ادعاهای تاریخ‌نگاری ایران‌گرا و آزربایجان‌گرا، بیش‌تر از یک حاکمیت ملوک عادل و سلاطین عاقل و خردمند واقف بر اصول حکومت و دارای مهارت سیاسی که به امر آبادی و رفاه و تغذیه‌ی معنوی ممالک قلم‌روی خود و عدل و دادگری بپردازند، به حکم‌رانی دسته‌ای اشقیا و هایدوت و جنگ‌سالار و حکام تازه به دوران رسیده‌ی سفاک و ظالم و جنایت‌پیشه، و تفرقه‌انداز در میان جامعه‌ی اسلامی و جهان تورک شبیه بود که بلا انقطاع به چپاول و غارت و خون‌ریزی و کشت و کشتار همسایه‌گان و اتباع قلم‌روی خویش، برادرکشی و جنگ خانه‌گی در میان مقامات خود و سربه نیست کردن امیران حتی افراد خانواده‌ی خود می‌پرداختند. زینل خان شام‌لی فرمانده‌ی کل اوردوی قیزیل‌باش هم دچار این سرنوشت شد و بعدها توسط شاه صفی به وضعی فجیع به قتل رسید.

سفاکی و خون‌ریزی بسیاری از شاهان صفوی از معیارهای دسپوتیسم شرقی هم فراتر می‌رفت. به عنوان نمونه شاه اسماعیل اول صوفو و موسس دولت قیزیل‌باش، که یک بنیادگرای مذهبی فاناتیک بود، در مقابله با الوند میرزا در یک روز پانزده هزار امیر آق‌قویون‌لو را قتل عام کرد. سپس صرفا در شهر تبریز از پیر و جوان، و زن و مرد چهل هزار تورکمان آق‌قویون‌لو را کشتار نمود. در وحشیت و کینه‌ای جنون‌آمیز قبور اوزون حسن و گؤده‌جه احمد و دیگر سلاطین و امرای تورک را شکافته باقی‌مانده‌ی اجسادشان را به آتش کشانید. به این هم قناعت نکرده، مادر خود را که او را به اعتدال و میانه‌روی دعوت می‌کرد، به دست خود به قتل رسانید.....[1]. و این همه صرفا نمونه‌ای کوچک از وحشی‌گری‌ها و سفاکی‌های سادیستی او بود.

قتل زینل خان: زینل خان در ١٧ جولای ١٦٣٠ به فرمان شاه صفی به بهانه‌ی بی تدبیری و قصور و تسامح در مقابله با سپاه عثمانلی در نواحی همدان و درجزین تورک‌ایلی و شکستن محاصره‌ی بغداد در عراق عرب به قتل رسید. هر چند عامل اصلی، عدم رعایت آداب و سنت صوفی‌گری – یعنی عبودیت مطلق به خاندان صفوی - و انتقاد آشکار زینل خان از سفاکی‌های شاه صفی در مجالس عام و خاص و در حضور امرا و خان‌های قیزیل‌باش حتی دشنام و بدگویی به او، و در نهایت ادامه‌ی سیاست شاه عباس حقیر در تصفیه و سرکوب امرا و مقامات تورکمان - قیزی‌لباش، و بر عکس حمایت از مقامات لشکری و کشوری غیر تورکمان گورجی و ارمنی (نیز تاجیک، مازنی،...). صفی شاه دستور داد تا زینل خان را به خیمه‌ی او بیاورند. پس از سرزنش، به امر او غلامی به نام بایرام در حضور مادر شاه و دیگر امرای قیزیل‌باش، سر زینل خان پیر طایفه‌ی شام‌لی و سپه‌سالار اوردوی قیزیل‌باش را از تن جدا کرد.

جواب از جانب حافظ احمد پاشا

عزّت‌لی و رفعت‌لی خانِ ذی‌شان حضرت‌له‌ری‌نین حضورِ مکرمت موفورلارێ‌نا ادعیه‌یِ لایعدّ اهداسێ‌ندان سوْنرا، محبّانه اِنها اوْلوُنوُر کیم که:

دۆن‌کۆ مکتوبِ مرغوبِ غرورآمیزینیز[ین] مفهومِ فتنه‌انگیزی، شان‌لارێ‌نا دۆشمه‌زدی. مقرّبانِ سلطنت اوْلان وکلاءِ دولت[ین] فتنه‌انگیز اوْلمایێپ، همیشه خیره دلیل اوْلماق و پادشاه‌لارێن قهر و غضبی صدور ائتدیک‌جه تسکینی‌نه سعی قێلماق[لارێ] گه‌ره‌ک‌دیر.

و کیمسه‌[یی] خوار گؤرۆپ، تعریفِ نفس اﺋﯾﻟ[ه‌ﻣ]ه، خُدْبَه و غرور حاصل ائت‌مه‌ک‌دیر[2]. زیرا کیم خودبین‌لیک[ین] اخلاق[ێن] ذمیمه اوْلدوُغوُنا باعث، [و] خوارلێغا مستلزم اوْلدوُغوُ [معلوم]دوُر.

جنابِ عالی‌له‌ری[نین] سعادت‌لی شاهِ خورشیدکلاه حضرت‌له‌ری‌نین مرحمتی ایله غرور و عداوت ایله گه‌لمه‌ک‌ده‌ن، سرور و محبّت ایله گه‌لیپ، قلعه‌ده اوْلان مسلمان‌لارێ خلاص بوُیوُرمالارێ اولیٰ دئییل می‌دیر؟

هه‌مه‌ن جسرده‌ن چێخماز دییۆ سرزنش بوُیوُروُرسوُ[نوُ]ز. مکتوُبوُنوُز گه‌له‌ن‌ده بر میلْ استقبالێنێزا واصل اوْلدوُغوُ[موُزدان] حاملِ مکتوُبوُنوُز خبرداردێر. بوُ داخێ خاطرینیز رعایتی‌نه اوْلموُش‌دوُر. یوْخسا شاهین شکارێ بوُلار ایکه‌ن، غیره میل ائیله‌مه‌دییی معلوم‌دوُر.

حق تعالیٰ حضرت‌له‌ری جمیعِ مسلمان‌لارا خیر نصیب ائدیپ، جمله فقرا و ضعفانێن استراحت‌ده اوْلماق‌لارێ عمل‌[ین]ده‌ن آیێرمایا. اوْل که مقرّردیر ظهور ائده‌جه‌ک‌دیر.

باقی همیشه دولتِ خانی جاودانی

بالنّون والصّاد

جواب از زینل خان

دولت‌لی و سعادت‌لی صدراعظم

دستورِ مفخّم اعلي اللَّهِ تَعَالِي شَانَهُ جانبِ نامه‌یِ محبّت ختاما، عالی‌حضرت پادشاهی‌ده[ن] درج اولونوپ‌دور. و دیل‌له مذکور معتمدالسلطنه‌یه - بو درگاهِ همایونون قدیمی قوُل‌لاری‌ندان اولان رفعت‌مآب عمدة الأماثل والاقران موسیٰ بیگ ایلچیمیزه - پیغام ائتمیش‌یز.

گه‌ره‌ک‌دیر کیم دستورِ سابق اوزره ازدیادِ محبّت و اتّحادِ طرفین‌ه ساعی اولوپ؛ هر مطلب و مدّعا که وار ایسه عرض ائدیپ، الخّاصه مقرون بیله‌سین و علّامه‌یِ شریفه اعتماد قیلاسین.

سؤزلوک

بالنّون والصّاد: شاید نصّ؟ به معنی «ته‌ک بیر معناسی اولان کلیمه، آشکار ائتمه‌ک، معناسی‌ندا اصلا شبهه اولمایان کلام و دلیل و حجّت و برهان، بیر خبری اسناد ایله قائلی‌نه ده‌ک رفع ائیله‌مه‌ک، معانی‌یِ صریحه‌یی حاوی اولان آیاتِ قرآنیه‌ده‌ن، صراحتِ تامّه بولونان آیاتِ جلیله‌ده‌ن دلیل مقامی‌ندا ایراد اولونان آیت».

بر میل: گؤنول‌لو اولاراق، ایسته‌یه‌ره‌ک

بولار ایکه‌ن: تاپمیش ایکه‌ن، بولدوغو حال‌دا، ...

خَدْبَه، خُدْبَه، خَدَبْ، خَدِبْ، خَدِباء، خِدَّبَة، خَدّابْ، اَخْدَبْ، ...: اوزون و عقل‌سیز کیمسه؛ دراز؛ احمق، گول، گیج، ابله؛ شتاب‌کار؛ خودسر، خودرای؛ کذاب، دروغ‌گو، غدّار

دلیل: قیلاووز

دون‌کو: دونه‌ن‌کی

دییو: دییه

ذمیمه: زشت، مذموم، ناستوده، نامستحسن، نکوهیده

عمل: بیر آدام‌ین اوامر و مناهی‌ی مذهبیه‌یه گؤره ائتدییی حرکت، بیر قاعده و یا امر الهی‌نین موقع فعل و اجرایا وضعی

هه‌مه‌ن: درحال، فوراً، آنی‌ندا

Kızılbaş Ordusu Ulunoyanı (Başkomutanı) “Zeynel Bey Şamlı”nın Bağdat kuşatması sırasında Osmanlı Ordusu Komutanı “Hafız Ahmed Paşa”ya yazdığı Türkçe mektup

Cevap Ez Cânib-i Hafız Ahmed Paşa [Hafız Ahmed Paşa sarısından yanıt]

İzzetli ve ra’fetli Han-ı zîşan hazretlerinin huzûr-i mekrimet mevfurlarına ed’iye-i la yü’edd ihdâsından sonra, mühibbâne inha olunur kim ki:

Dünkü mektûb-i margûb-i gurûrâmiziniz[in] mefhûm-i fitneengîzi şanlarına düşmezdi. Mukarribân-ı saltanat olan vükela-ı devlet[in], fitneengîz olmayıp, hemîşe hayra delîl olmak ve pâdişahların kahr ve gazabı sudûr ettikçe teskînine sa’y kılma[ları] gerektir.

Ve kimse[yi] hâr görüp ta’rif-i nefs eyle[me], hudbe ve gurûr hâsıl etmektir. Zîra kim hudbînlik[in] ahlak[ın] zemîme olduğuna bâis, [ve] hârlığa müstelzem olduğu ma’lumdur.

Cenâb-ı âlileri[nin] saadetli şâh-ı hürşidkülâh hazretlerinin merhameti ile gurûr ve adâvet ile gelmekten, surûr ve muhabbet ile gelip, kalede olan müsülmanları hılas buyurmaları evlâ deyil midir?

Hemen cesrden çıkmaz diyü serzeniş buyurursu[nu]z. Mektûbunuz gelende ber meyil istikbalınıza vâsıl olduğu[muzdan] hâmil-i mektûbunuz haberdardır. Bu dahi hâtırınızın rıâyetine olumuştur. Yoksa şâhin şikârı bular iken, gayre meyil eylemediyi ma’lumdur.

Hak taala hazretleri cemi’-i müsülmanlara hayır nasip edip, cümle fukara ve zu’afânın istirâhette olmakları amel[in]den ayırmaya. Ol ki mukarrardır zuhûr edecektir.

Bâki, hemîşe devlet-i hâni câvidâni

Bi-nnün ve-ssad

Cevap ez Zeynel Han [Han’dan yanıt]

Devletli ve saâdetli sadrazam

Destûr-i müfehhem-i e’liyellah ta’ala şanihi cânib-i nâme-i mühabbet hitâma, âli hazret-i pâdişâhide[n] derc olunuptur. Ve dille mezkûr mü’temid üs-Saltanaya - bu dergâh-ı hümâyûnun kadîmi kullarından olan ra’fetmaâb ümdet ül-emâsil ve-l-akran Mûsa Bey elçimize - peygam etmişiz.

Gerektir kim destûr-i sâbık üzre izdiyâd-ı muhabbet ve ittihâd-ı tarafeyne sâ’i olup, her metlep ve müddea ki var ise arz edip, el-hassa makrûn bilesin ve ellâme-i şerîfe i’timad kılasın.

---

[1]شاه اسماعیل صفوی الوند میرزایا مقابل اولدوق‌دا، بیر گون‌ده اون بئش بین آق‌قویون‌لو دلاوری قتل ائتمیش، آن‌دان تبریزه توجه ائده‌ره‌ک، پیر و جوان، عورت و اوغلان قیرخ بین مقداری آق‌قویون‌لویو دا یالنیز تبریز شه‌هه‌ری‌نده هلاک ائتمیش‌دیر. [اوزون] حسن خان ایله [گؤده‌جه] میرزا احمدده‌ن باشقا، امرا و سلاطینی مقابری‌نده‌ن چیخاریپ اودا یاخمیش‌دیر. شاه اسماعیل بونونلا دا قناعت ائتمه‌ییپ، که‌ندی‌سی‌نه توصیه‌ی اعتدال ائده‌ن والده‌سی‌نی ده که‌ندی اه‌لی‌یله قتل ائتمیش‌دیر....

علی امیری. حسنکیف ایوبیه حکومتی؛ تاریخ عثمانی انجمنی، بشنجی سنه، نومرو ٢٦، ١ حزیران ١٣٣٠؛ صص ٦٥-٨٣

Şah İsmâyil Safevi, Elvend Mirza’ya mukâbil olarak, bir günde onbeş bin Akkoyunlu dilâveri katl etmiş, andan Tebriz’e teveccüh ederek, pîr ü cavan, avrat ve oğlan kırk bin mikdârı Akkoyunluyu da yalnız Tebriz şehrinde helâk etmiştir. [Uzun] Hasan Han ile [Gödece] Mirza Ahmed’den başka, ümera ve selâtîni mekâbirinden çıkarıp oda yakmıştır. Şah İsmâyil bununla da kanaat etmeyip, kendisine tavsiye-i îtidâl eden vâlidesini de kendi eliyle katl etmiştir.

Ali Emiri. Hasankeyf Eyyûbiye Hukumeti, Târîh-i Osmâni Encümeni, Beşinci sene, Numro 26, 1 Haziran 1330, S 65-83

[2] بو جومله اوناریلدی. اه‌ل‌یازماداکی بیچیم پوزوق و آنلاشیلماز‌دیر: «و کیمسه خوار گؤروپ تعریفِ نفس ایله و خودبه غرور حاصل ائتمه‌ک‌دیر».