نطق تورکی شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی نووامبر ١٩١٠ و جایگاه او در نواندیشی دینی تورک

نطق تورکی شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی نووامبر ١٩١٠ و جایگاه او در نواندیشی دینی تورک

 

مئهران باهارلی

 

در زیر متن یک سخن‌رانی به زبان تورکی از «شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی» از رهبران تورک در مراحل آغازین حرکت مشروطیت ایران را آورده‌ام. وی این نطق را در یک کونفرانس منعقد شده در استانبول در اعتراض به اولتیماتوم ١٦ اوکتوبر ١٩١٠ بریتانیا به دولت قاجار  ایراد کرده است[1]. به تاکید ناشر آن نشریه‌ی صراط المستقیم استانبول، به سبب اهمیت موضوع، این متن نقل کلمه به کلمه‌ی سخن‌رانی شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی است («مساله‌نین اهمّیتِ فوق العاده‌سی‌نه مبنی، بوتون نطق‌لار عیناً ضبط اولوناراق، بر وجهِ آتی سیراسی‌یلا درج اولوندو»)[2].

شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی یک مجتهد شیعی تورک؛ از اعضای موثر «انجمن سعادت ایرانیان »در استانبول؛ رابط مجتهدین و خادمین دینی (روحانیون) شیعی مستقر در نجف با ایرانیان مقیم استانبول، تبریز، اوروپا و قفقاز-روسیه؛ شیخ الاسلام شیعیان منصوب شده از سوی سلطان عثمانلی؛ همبند جمعیت اتحاد و ترقی عثمانلی بود. وی در زمره‌ی نسل اول نواندیشان دینی تورک در دوران مودرن، مدافع جدی لائیسیسم و جدائی دولت از دین، و ضرورت عدم دخالت مطلق خادمان دین (روحانیت) در امور دولتی و عرفی است.

بخش نخست این نقل، (قونفئرانس) مقدمه‌ی نشریه‌ی صراط المستقیم استانبول؛ بخش دوم آن (قارابیگ‌ین نطقو) تقدیم شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی از سوی دکتر قارا بیگ، مدیر کونفرانس و از منسوبین جمعیت اتحاد و ترقی؛ و بخش سوم (شیخ حاجی اسدالله افه‌ندی‌نین نطقو) متن سخن‌رانی تورکی شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی است. چند توضیح پس از نقل متن تورکی سخن‌رانی، از آن من است.

[قاپاق‌دا] بویوک بیر قونفئرانس

اینگیلیزله‌رین اولتیماتومو مناسبتی‌له ایران احوالی حاققی‌ندا

ایرادِ نطق بویوران ذوات: دوقتور قارا بیگ، ایران مجتهد علماسی‌ندان حاجی شیخ اسدالله افندی، ....

قونفئرانس

اینگیلیزله‌رین اولتیماتومو مناسبتی‌له ایران حاققی‌ندا قونفئرانس، تشرینِ اوّل‌ین اونونجو بازارگونو بگ‌اوغلوندا اودئون تییاتروسوندا آلاتورکا ساعت دوقوزدا وئریله‌جه‌یی اعلان اولونموش‌دو. داها سکیز بوچوق اولمادان بوتون قولتوق‌لار و لوجالار خینجا خینج دولموش‌دو: عوثمانلی‌لار، ایران‌لی‌لار، تاتارلار، ... بوتون اقوامِ مختلفه‌یِ اسلامیه‌یه منسوب منوّرالفکر، گزیده ذوات... بیر چوخ ضابطانِ محترمه‌یِ عثمانلیه .... ائرمه‌نی‌له‌رده‌ن و سائر اقوامِ شرقیه‌ده‌ن بعض ذوات ... اینگیلته‌ره و آمئریقا باش‌ترجمان‌لاری و داها بعض سفارت‌له‌ره منسوب ذوات ... بیر خیلی ده اجنبی قزئته مخبرله‌ری ....

قونفئرانس ساعت دوقوزدا باش‌لادی. آرادا بئش دقیقه‌لیک بیر فاصله ایله گئجه ساعت بیره قده‌ر دؤرت ساعت متمادیاً دوام ائتدی.

خطبایِ کرام قارا بیگ حضرت‌له‌ری طرفی‌نده‌ن بیره‌ر بیره‌ر حضّارِ کراما تقدیم اولونویوردو. هر بیری طرفی‌نده‌ن مهم مهم نطق‌لار ایراد بویورولدو. بوتون دردله‌ر اورتایا تؤکولدو. مساله‌نین اهمّیتِ فوق العاده‌سی‌نه مبنی، بوتون نطق‌لار عیناً ضبط اولوناراق بر وجهِ آتی سیراسی‌یلا درج اولوندو.

قارا بیگ‌ین نطقو

محترم قارداش‌لار

بوگون سیز قارداش‌لاریمیزی بورایا دعوت ائدیشیمیزین سببی، اینگیلته‌ره حکومتی‌نین سون گون‌له‌رده ایران دولتی‌نه وئردییی اولتیماتوم‌دور. ایران‌ین ماضی‌سی و حالِ حاضری و اونا قارشی بسله‌نه‌ن فکرله‌ر، آوروپاجا با خصوص ایکی دولت معظّمه‌جه اؤیله قاریشیق بیر مساله تشکیل ائدییور که بو باب‌دا تنویرِ افکار ایچین بیر چوخ ایضاحات و معلومات اعطاسی‌نی مجبوری و الزم گؤرویوروز. بون‌دان دولایی بو مجسلی ترتیب ائده‌ره‌ک، ایران و شرق‌ین احوالی‌نا، آوروپالی‌لارین دسائسی‌نه وقوفو اولان قارداش‌لاریمیزدان فکریمیزی تنویر ایچین بیره‌ر قونفئرانس وئرمه‌له‌ری‌نی رجا ائتدیک.

ایلک اوّل ایرادِ نطق بویوراجاق ذات، ایران علمایِ کرامی‌ندان اولوپ، اوچ دؤرت سنه‌ده‌ن بری انقلاب ایچی‌نده حیات گئچیره‌ن و بویوک بویوک خدمت‌له‌ر ایفاسی‌نا موفّق اولان و نجفِ اشرف‌ده‌کی حرّیت‌پرور مجاهدله‌رین نماینده‌سی، تمثالِ فضل و حمّیتی بولونان «حاجی شیخ اسدالله افه‌ندی» حضرت‌له‌ری‌دیر. تقدیم ائدییوروم.... [آلقیش‌لار]

شیخ حاجی اسدالله افه‌ندی‌نین نطقو

افه‌ندی‌له‌ر، روحِ ملّت و وطنی تجسیم ائده‌ن نجف علماسی طرفی‌نده‌ن کرسیِ خطابته چیخاراق، بیر قاچ سؤز سؤیله‌مه‌ک ایچین مساعده‌نیزی استرحام ائدییوروم. افه‌ندی‌له‌ر، بنیم بو سؤزله‌ریمی همان هئیاتِ کرامین ترجمانِ افکار و حسّیاتی دییه تلقّی بویورمانیزی رجا ائیله‌ریم.

ایران احوالی‌نا، ماضی‌سی‌نه، تاریخی‌نه دائر سائر برادرانِ کرامیمیز طرفی‌نده‌ن نطق‌لار ایراد اولوناجاق‌دیر. بنده‌نیزین عرض ائتمه‌ک ایسته‌دیییم شودور که: اؤته‌ده‌ن بری آوروپا دولت‌له‌ری، عالمِ اسلام‌ین تعصّب و جهالت ایچی‌نده پویان اولدوق‌لاری‌نی هر زمان باشیمیزا اوراراق بیزی و دولایی‌سی‌یلا اسلامیت‌ی و بوتون مسلمان عالمی‌نی انواعِ تهمت ایله اتهام ائده‌رله‌ر و بو اتّهاماتین قسمِ اعظمی‌نی علمایا تحمیل ائیله‌رله‌ردی.

بو حالی گؤره‌ره‌ک متاثّر اولدوغوموز جهت‌له بو مسئولیتی اوزه‌ریمیزده‌ن قالدیرالیم و اسلامیت‌ین روح و اساسی عدالت و مشروطیت اولدوغونو بوتون جهانا گؤسته‌ره‌لیم دئدیک. و بونون اوزه‌ری‌نه مجاهداتا گیریشدیک. بو یول‌دا بوتون مشکلاتی اقتحاما عزم ائتدیک، هر تورلو فداکارلیغا آماده اولدوق. نه قده‌ر موانعه دچار اولدوق. فقط هیچ بیری عزمیمیزی قیرامادی، یولوموزدان بیزی چئویره‌مه‌دی. بیز هر تورلو ایجاباتِ زمانی نظرِ دقّته آلاراق، آوروپادان گله‌ن انسانیت و مدنیت جریان‌لاری‌نی استقبال ائده‌ره‌ک، بوتون موجودیتیمیز ایله تجدّد و تعالی‌یه چالیشدیق.

بیز ظنّ ائدییوردوق که بو خصوص‌دا آوروپا بیزه دستِ معاونتی اوزاداجاق، هر تورلو تسهیلاتی ابراز ائده‌جه‌ک، فقط مع الاسف بو ظنّمیزین بوس‌بوتون عکسی ظهور ائیله‌دی. بوتون چالیشدیق‌لاریمیز محو اولوپ گئتدی. بیز نه ایچین بو قده‌ر اوغراشییوردوق؟ بیز ایستییوردوق که وطنیمیز محفوظ قالسین، ملّتیمیز حرّ یاشاسین. لاکن اجنبی انتیریقه‌له‌ری مساعیمیزی عقیم بیراخدی.

معلومونوزدور که ایران ملّتی مدنیته و انسانیته خدمت ائتمیش بین‌له‌رجه سنه‌لیک قدمه مالک بیر ملّت‌دیر. ماضی‌ده مدنیته خدمتی سبق ائتدییی گیبی، استقبال‌دا دا انسانیته چالیشماغا آماده‌دیر. و محضاً بونون ایچین مجاهداتا قیام ائتدی. بیزله‌ر نه قده‌ر چالیشدیق که اجنبی بویوندوروغو آلتی‌نا گیرمه‌یه‌لیم، مع التّاسف مجاهداتیمیزی عقیم بیراخماغا قالخدی‌لار. ایران نه ایچین مجاهده ائدییوردو؟ ایران حرّیت‌ده‌ن، عدالت‌ده‌ن باشقا نه ایستییوردو؟ ایران بو عاقبته لایق می ایدی؟

فقط داش اوزاق‌دان گلمه‌ز دئرله‌ر. حقیقت اؤیله‌دیر. بیز اینگیلته‌ره‌یی دوست، حرّیت‌پرور ظنّ ائدییوردوق. انسانیت‌پرور بیلییوردوق.... نه قده‌ر آلدانمیشیز. قوجا حرّیت‌پرور دولت نه اولدوغونو اثبات ائتدی. بیزه بیر اولتیماتوم وئردی: اوچ آیا قده‌ر اغتشاشین اؤنونو آلمازساق ایران‌ا گیره‌جه‌کمیش... گویا جنوب‌دا اغتشاش وارمیش. ایشته ایران وقایعی گؤز اؤنونده جریان ائدییور. بوتون دنیا بیلیر که جنوب‌دا اجنبی مداخله‌سی‌نی موجب اولاجاق بیر اغتشاش اولمامیش‌دیر.

فقط مقصد بللی‌دیر: استقلالیمیزی محو ائتمه‌ک، وطنیمیزه تعرّض ائیله‌مه‌ک ایستییورلار. لاکن بو متعرّض‌له‌ر و بوتون جهان بیلمه‌لی‌دیر که ایران اؤلمه‌یه‌جه‌ک‌دیر. ایران اسیر اولمایاجاق‌دیر. بونو بوتون ایران ملّتی‌نین، بوتون ایران علماسی‌نین ترجمانِ افکاری اولاراق سؤیلویوروم. مع مافیه ظنّ ائدییوروم که حرّیت و استقلال اوغروندا میلیون‌لارجا قربان وئره‌ن و وطن‌له‌ری‌نه به حق مهدِ حرّیت عنوانِ مفخرتی‌نی قازاندیران قوجا اینگیلته‌ره ملّتِ نجیبی بو وحشته اشتراک ائتمه‌یه‌جه‌ک‌دیر. چونکه اشتراکی تاریخ و روحونا قارشی بیر حرکتِ درکه‌[دیر]. بیز انگیلیزله‌ری بو درکه‌ده‌ن عالی گؤرمه‌ک ایسته‌ریز.

خلاصه یئدی سکیز بین سنه استقلالی‌نی محافظه ائتمیش بیر قوم هیچ بیر زمان اسارت آلتی‌نا گیره‌مه‌ز. دائما حرّ یاشامیش ملّتیمیز هر تورلو فداکارلیغا حاضردیر. بیز استقلالیمیز اوغروندا اؤلوروز. قادین‌لارا، چوجوق‌لارا وارینجایا قده‌ر بوتون افرادِ ملّت بو خصوص‌دا یک‌وجود و متّحددیر. بر مقتضایِ دیانت، تک بیر وجود قالینجایا قده‌ر بوتون ملّت دشمن‌له پنجه‌له‌شیر، یینه وطنی، استقلالی‌نی ترک ائتمه‌ز. ایران‌ی ماکل اتّخاذ ائیله‌مه‌ک ایسته‌یه‌ن آج‌لار بیلمه‌لی‌دیر که ایران قان دریاسی‌نا تحوّل ائتمه‌دیکجه، هر تورلو استفاده‌ن محروم بیر خرابه‌زارا دؤنمه‌دیکجه دشمن الی‌نه گئچمه‌یه‌جه‌ک‌دیر..... [شدّت‌لی آلقیش‌لار]

چند توضیح:

١-زبان تورکی نطق. سخن‌رانی شیخ حاجی اسدالله ا‌فندی ممقانی به تورکی است. در ربع آخر قرن نوزده و ربع اول قرن بیستم، نه تنها نخبه‌گان تورک، بلکه بسیاری از محررین و سیاسیون غیر تورک در ایران نیز مسلط به زبان تورکی گفتاری و آشنا به تورکی مکتوب و ادبیات سیاسی تورک بویژه عثمانلی بودند.(بدون شبهه، اگر جنبش مشروطه به حرکتی فارس‌محور و ضد تورک تبدیل نشده بود، اکنون، به حکم تاریخ و به طور طبیعی، زبان تورکی زبان رسمی –دولتی سراسری در ایران بود). شیخ حاجی اسدالله ا‌فندی ممقانی هم از دوران تحصیل خود در نجف که جزئی از قلمروی عثمانلی بود، با محررین عثمانلی از جمله سلیمان نظیف مراوده و در نتیجه با ادبیات سیاسی تورکی آشنائی داشت. این آشنائی پس از مهاجرت او به استانبول پایتخت عثمانلی، انتصاب به مقام شیخ الاسلامی شیعیان از طرف سلطان عثمانلی و بعدها تحصیل علم حقوق در تورکیه به مراتب گسترده‌تر و عمیق‌تر شد.

٢-تورکی معیار و نطق شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی: در ایران زبان معیار-ادبی تورکی به تدریج در حال فورم گرفتن است. هرچند عده‌ای از فعالین سیاسی آزربایجان‌گرا از مرکز و شرق آزربایجان که اغلب اهل قلم نبوده و ناآشنا با ادبیات تورک و سنن تورکی نویسی‌اند، به سبب قرب جوغرافیایی، تورکی‌گریزی و برخی دلائل دیگر، زبان معیار رسپوبلیکای آزربایجان (آزربایجان‌جا) را که توسط دولت و حزب کومونیست شوروی در سال ١٩٣٧ ایجاد شده به عنوان زبان معیار-ادبی خود بر گزیده‌ و تبلیغ می‌کنند؛ اما اینگونه اقدامات گذشته‌ای ندارد. آینده‌ای نیز نخواهد داشت. زبان معیار و ادبی تورکی ادامه‌ی همان زبان ریشه‌داری است که در سیر طبیعی تاریخ بویژه در اواخر قرن نوزده در ایران و قفقاز فورم گرفته و مورد استعمال بود. در ایران این تورکی معیار را شخصیت‌هایی چون سمع افشار اورومی، جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی، حسن بیگ روشنی بارقین، محمود غنی‌زاده سلماسی، محمودخان اشرف‌زاده تبریزی، تقی رفعت، سعید سلماسی، عبدالرزاق سلماسی، حتی کاظم‌زاده ایرانشهر و صادق رضازاده شفق و حیدرخان عموغلو و تقی‌زاده و عبدالبهاء و ... دیگران بکار برده‌اند. اکنون به نمونه‌های این تورکی معیار دیرپا، نطق تورکی شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی را هم باید افزود.

٣-حذف ادبیات تورک مشروطیت توسط تاریخ‌نگاری‌های فارس‌محور  و روس‌محور. شخصیتی محرر و ناطق و تئوریسین چون شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی، که سال‌های متمادی در عثمانلی-تورکیه زیسته و در آنجا به تحصیلات عالی پرداخته، بی شک صاحب تالیفات متعدد به زبان تورکی است. اما تاکنون هیچ‌کدام از این تالیفات تورکی -به جز این نطق که برای اولین بار معرفی می‌شود- در ایران منتشر نشده است. اساسا در ایران به عنوان یک قاعده آثار تورکی هیچ‌کدام از شخصیت‌های تورک ربع اول قرن بیستم (دوره‌ی مشروطیت و سپس جنگ جهانی اول) منتشر نمی‌گردد. یکی از دلائل این امر، تورکی‌زدائی، حذف عنصر تورک و بازنویسی تاریخ معاصر ایران و تورک‌ایلی-آزربایجان اتنیک توسط دو تاریخ‌نگاری ضد تورک فارس‌محور (پان‌ایرانیستی، نگرش رسمی دولتی ایران، آزربایجان‌گرایی ایران‌گرا، ...) و روس‌محور (و آزربایجان‌گرایی استالینیست) و در این میان انکار وجود سنت تورکی مکتوب توسط آن‌ها (به سبب وجود نام «تورکی» در اسم زبان آن‌ها و ارتباطشان با زبان و ادبیات تورکی عثمانلی-تورکیه) است. حال آنکه نه تنها در ربع اول قرن بیستم (مخصوصا سال‌های جنگ جهانی اول) یک ادبیات سیاسی تورک در ایران و تورک‌ایلی وجود داشت؛ بلکه حتی به راحتی می‌توان از وجود ادبیات مکتوب تورکی مشروطیت در ایران هم، سخن راند.

٤-حیات عثمانلی شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی (۱۲۶۰ ش – ۱۳۵۰ش): حاج شیخ اسدالله ممقانی در سال ۱۸۸۵ در شهر ماماغان (ممقان) واقع در جنوب غربی شهر تبریز به دنیا آمد. تحصیلات خود در ادبیات فارسی و عربی و فقه و اصول و حقوق اسلامی را در تبریز آغاز کرد و سپس برای ادامه‌ به نجف اشرف در عراق عرب که بخشی از قلمروی امپراتوری عثمانلی بود رفت. در آنجا با محررین و ادبا و فضلای تورک عثمانلی مانند «سلیمان نظیف» رفاقت و مراودت پیدا نمود و از آن طریق با ایده‌های مشروطیت عثمانلی، دولت عرفی و نواندیشی دینی تورک آشنا شد. وی به همراه «احمد تاجر شبستری» رهبری «جمعیت ایرانیان بغداد و عتبات عالیات» را- که پس از احیای رژیم مشروطه در عثمانلی، تحت حمایت‌ جمعیت اتحاد و ترقی به فعالیت‌های خود افزوده بود- بر عهده داشت. وی پس از کسب درجه‌ی اجتهاد به تبریز آمد و به صف مشروطه‏خواهان پیوست. بعد از به توپ بستن مجلس به عنوان نماینده‌ی مجتهدین و روحانیون مشروطه‌خواه نجف از راه حلب و شام عازم استانبول پایتخت امپراتوری عثمانلی شد. پس از ورود به استانبول[3]، به ریاست «انجمن سعادت ایرانیان» انتخاب شد. انجمن سعادت روابط صمیمانه‌ای با حزب «اتفاقی و ترقی» عثمانلی و «ژون تورک‌ها» داشت، تحت حمایت آن‌ها بود و به صورت واسطه‌ بین استانبول با تهران تبریز، نجف و ممالک اوروپائی عمل می‌کرد[4]. شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی خود با رجال عثمانلی مخصوصا انورپاشا (از قهرمانان تورک اسلام) و طلعت پاشا مرتبط بود. با افزایش اعتبار و قدرت انجمن سعادت، وی از سوی سلطان عثمانلی به مقام شیخ‏الاسلامی مذهب شیعه در باب عالی منصوب شد. در کل فعالیت‌های شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی به عنوان نماینده‌ی خادمان دینی شیعی نجف و رئیس کولونی ایرانیان در «در سعادت» (استانبول) سبب شد تا دولت عثمانلی نسبت به ایرانیان و حرکات آزادی‌خواهانه‌ی آن‌ها از خود نرمش و سمپاتی نشان دهد. پس از جنگ جهانی اول، شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی به تبریز بازگشت و در مسجد حاج سید المحققین به امامت جماعت وعظ پرداخت. در دوران وزارت دادگستری معاضدالسلطنه پیرنیا به سبب اجتهاد در فقه برای عضویت دیوان‌عالی دعوت شد. اما پس از اشتغال به مدتی کوتاه، به سبب نداشتن اطلاعات حقوقی جدید، احتمالا برای تکمیل تحصیل حقوق بار دیگر به استانبول رفت و وارد مدرسه‌ی حقوق دارالفنون عثمانلی شد. سپس به پاریس رفت و چندی در آنجا به تحصیل و مطالعه در علم حقوق اشتغال داشت. در سال ۱۹۲۷ به دعوت علی اکبر خان داور به ایران آمد و به کادر عدلیه‌ی جدید پیوست ....

٥- هویت ملی ایرانی در نطق شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی: وی در نطق خود، مفهوم ملت ایران را به صورتی که در آغاز مشروطه از سوی بسیاری از نخبه‌گان تورک بکار می‌رفت، به دور از بار اتنیک-ملی-زبانی، به معنی مجموع اتباع ایران بکار می‌برد. در این سال‌ها در عثمانلی هم، هنوز هویت ملی تورک شکل نگرفته بود. به عنوان مثال نشریه‌ی صراط مستقیم در معرفی این سخنرانی از حاضرین «عثمانلی» و «ایرانی»، و «تاتار» به معنی تورک روسیه سخن می‌گوید.

می‌توان گفت شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی فاقد شعور ملی تورک بوده است. این نبود خودآگاهی ملی تورکی، تقریبا در مورد همه‌ی شخصیت‌های تورک ایرانی ساکن در استانبول در آن دوره صادق است. به عنوان نمونه علی رغم آنکه موسسین و اکثریت مطلق اعضای انجمن سعادت را تورکان تشکیل می‌دادند، روزنامه‌ی «شمس» اورگان انجمن سعادت به مدیریت «سید حسن تبریزی» که خود یک تورک بود، به زبان فارسی منتشر می‌شد[5]. حال آنکه در همان زمان بسیاری از فارس‌ها و رهبران تورک مانقورت مشروطیت، در داخل و خارج کشور از مفهوم ایرانی و ملت ایران، یک هویت ملی بر اساس زبان فارسی و نژاد آریائی و تاریخ باستانی پیش از اسلام و ... را مد نظر داشتند. به عنوان نمونه در همین کونفرانس، «حسین دانش» که یک ناسیونالیست افراطی فارسی بود، از تاریخ ساسانیان و انوشیروان و «لو أن العلم فی الثریا لتناوله رجل أو رجال من أبناء فارس».... سخن می‌راند.

با پیش‌رفت ماجرای مشروطیت، مفهوم «ملت ایران» به معنی یک هویت ملی بر اساس زبان فارسی و نژاد آریائی و تورک‌ستیزی و ... بر آن غلبه کرد و حرکت مشروطیت را تبدیل به یک روند ملت‌سازی استعماری (ملت ایران با زبان ملی فارسی و ...) نمود. به موازات این دگرگونی، گروهی پرشمار از رهبران تورک مشروطیت به ناسیونالیسم ایرانی، دولت-ملت ایران و ملت مودرن فارس‌محور ایران با تمایلات شدید ضد تورک معتقد گشتند (ایرانشهر، غنی‌زاده، شفق، ناصح ناطق، کسروی و ...). عده‌ای مانند علی هئیت و حاجی میرزا بلوری و ... همچنان وفادار به مفهوم ایران آغاز دوران مشروطه به معنی تابعیتی مرکب از تورک و فارس و .... باقی ماندند. شمار بسیار قلیلی از آن‌ها مانند جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی، رسول‌زاده، آقااوغلو و ... به ناسیونالیسم تورک پیوستند و صراحتا مدافع هویت ملی تورک و منافع ملی و سیاسی ملت تورک شدند.

پاسخ دقیق و صحیح این سوال که شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی در رابطه با هویت ملی جدید ضد تورک «ملت ایران» چه موضعی اتخاذ کرد، پس از تدقیق و بررسی دقیق حیات او در دوره‌ی پهلوی می‌تواند داده شود. هر چند مخالفت‌های مصرانه‌ی او در دوران حیات عدلیه‌اش با باستان‌گرایی و پارسی‌گرایی و تورک‌ستیزی کسروی، همچنین پیشگامی وی در تاسیس چند انجمن مانند کلوب آزربایجان، جمعیت آزربایجانی‌های مرکز، .... [6]نشان می‌دهد که شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی هم مانند علی هیئت و حاجی بیگ میرزا بلوری و ... به مفهوم ایران قبل از مشروطه به معنی کشوری مرکب از تورک و فارس و .... معتقد و دارای نوعی ابتدائی از شعور ملی تورک –در وجه سلبی مخالفت با پارسی‌گرایی – بوده است.

٦- جایگاه شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی در نواندیشی اسلامی تورک: شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی از مجتهدین اصلاح‌طلب، متجدد و نوگرای شیعی و (مانند فاطمه برغانی طاهره قره العین، سیدجمال الدین اسدآبادی، شیخ هادی نجم‌آبادی، سید اسدالله خرقانی، شیخ الرئیس قاجار تبریزی، میرزا ابوطالب زنجانی، ...) از پیشگامان نسل دوم نواندیشان اسلامی تورک است. هر چند تجددگرایی این نسل از متولیان اسلام به جز قره العین، بیشتر از آنکه مانند نادرشاه در عرصه‌ی نظری و بازنگری و اصلاحات در اساس اعتقادات اسلام و تشیع باشد، در عرصه‌ی عملی و معطوف به جوامع مسلمان و شیعی و از بین بردن مخصوصا فرقه‌گرایی و تعصبات و فاناتیزم و خرافات شیعی و نزدیک ساختن آن‌ها به جامعه‌ی اسلامی اهل تسنن و خلافت عثمانلی است (اساسا کلمه‌ی اسلام در نام جریان سیاسی-ایدئولوژیک تورک «اتحاد اسلام» ، به معنی مسلمانان است و نه دین اسلام).

شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی نظریه‌ها و برداشت‌های تازه‌ای از دین، رابطه‌ی دین و خادمان دینی (روحانیون) با حکومت، مخصوصا در لزوم بازنگری و تجدید و تغییر تلقی و اعتقادات شیعه در این عرصه را ارائه داده است. او در این موضوعات عموما در خط اسلام تورکی حرکت کرده و مدافع لائیسیسم و جدایی مطلق صنف خادمان دین (روحانیون) از دولت و مسائل حکومتی است. در این سخن‌رانی نیز می‌گوید اوروپائیان- بدرستی- عالم اسلام را غرق تعصب و جهالت و عامل اصلی آن را روحانیون به حساب می‌آورند. برای رفع این اتهامات، و با توجه به ضرورت‌های زمانه وی به نماینده‌گی از مجتهدین شیعه جریانات مدنیت و انسانیت و تجدد و تعالی که از اوروپا در حال وزیدن است را خوش‌آمد گفته و اعلام می‌کند روح و اساس اسلامیت را عدالت و حکومت مشروطه تشکیل می‌دهد.

از آنجائیکه در نوشته‌ی دیگری به جایگاه شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی در نواندیشی اسلامی تورک پرداخته‌ام، در اینجا تیتروار چند اندیشه‌ی کلیدی او را ذکر می‌کنم:

- دولت حقه، بر خلاف اعتقادات شیعی، منحصر به حکومت امام معصوم و فقیه جامع‌الشرایط نیست. نظریه‌ی  شیعی که معتقد است در عصر غیبت، باید مجتهد جامع‌الشرایط به عنوان نایب امام معصوم حکومت کند، نادرست است. زیرا پس از پیغمبر و در عصر غیبت امامان، حکومت (چه سلطنت، چه جمهوری و چه نوع دیگر) در اختیار مردم است و اگر حاکم مورد تأیید مردم باشد، بر اساس اصل قرآنی شورا، حاکمیت او مشروعیت پیدا می‌کند؛ در نتیجه مورد تائید اسلام بوده، یک حاکمیت اسلامی است. تا هنگامی که مسلمانان و مخصوصا شیعیان تابعیت حاکمیت عرفی و قوانین اجتماعی آن را نپذیرند، نمی‌توان آن‌ها را «متدین حقیقی» دانست. غصبی و جائر دانستن حکومت در زمان غیبت از سوی روحانیون شیعی، فتوا دادن به تعطیلی تمامی احکام عمومی اسلامی است.  

- با مرور بر حیات جامعه‌ی روحانیت شیعی، سطح آگاهی مراجع تقلید، دور بودن آنان از صحنه‌ی اجتماع و تحولات عصر جدید و ... معلوم می‌شود که آنان فاقد شرایط لازم برای کسب موقعیت رهبری هستند. مراجع و علمای اعلام به هیچ دلیل عقلی و نقلی، به هیچ عنوان و به هیچ بهانه صلاحیت و حق دخالت در امور غیر شرعی، مخصوصا در امور حکومتی را ندارند.

-مسأله‌ی اجتهاد و تقلید در شیعی‌گری، صرفا در حد رجوع جاهل به عالم مجاز بوده؛ هر نوع تسلط فقیه بر مقلدین بی موضوع است. صلاحیت و وظایف عالم دینی، محدود به مرجعیت احکام راجع به این صنف است؛ مانند محاکمات شرعیه، نکاح و طلاق، نصب قیم، بیان احکام عبادیه از قبیل مسائل صوم، صلواه و غیر ذالک. محاکم شرع صلاحیت مداخله در امور عرفی را ندارند.

-اختلافات فقهی میان فقها و به ویژه در عبادات منشأ اختلاف میان جماعت مسلمانان و موجب اختلال امور مسلمین شده است. برای برچیدن همیشه‌گی این اختلافات فقهی می‌باید لزوم تاسیس مرجعیت شورایی فرامذهبی اندیشیده شود.

قیسا سؤزلوک:

آلاتورکا: بورادا دوزه‌ن‌سیز، اویقون اولمایان یؤنته‌م‌له

اقتحام: قاتی سالدیری، یوگوروپ آخین ائتمه

انتیریقه: دسیسه، گیزلی گودوله‌ن آماج

اوراراق: ووراراق

با خصوص: اؤزه‌ل‌لیک‌له

بوچوق: بیرده‌ن آرتیق اولان یاریم

بوس‌بوتون: بوتونویله، تمامی‌یله

پنجه‌له‌شیر: پنجه پنجه‌یه توتوشوپ ساواشیر

تورلو: چئشیت‌لی، جورلو

حرّیت‌پرور: اؤزگورلوک‌سئوه‌ر

حمّیت: دوروشمه، غیرت

خینجا‌خینج: آغزینا تکین، تیخا باسا، تیخلیم تیخلیم دوپ‌دولو

دَرَکه: آشاغی‌یا اینه‌ن باساماق، یوخاری‌یا چیخان درجه‌نین قارشیتی

ذوات: ذات‌لار، کیمسه‌له‌ر

سَبَق: گئچمه، ایله‌ری‌ده بولونماق

ضابط: (گئنه‌لده) عسکری گؤره‌ولی

قاچ: نئچه

قِدَم: اسکی اولما

قولتوقلار: کاناپه

لوجالار: لوژ

ماکل: ییه‌جه‌ک شئی‌له‌ر

---

[1] اولتیماتوم را سیر جرج بارکلی (Sir George Barclay) نماینده‌ی دولت بریتانیا در هماهنگی با دولت تزاری روسیه در تاریخ ١٦ اوکتوبر ١٩١٠ به دولت قاجار داد. این دو دولت در آن هنگام به ترتیب جنوب و شمال ایران را تحت اشغال خود داشتند. اولتیماتوم به دولت قاجار سه ماه مهلت می‌داد تا در جنوب کشور امنیت را تاسیس نماید. در غیر این صورت، دولت بریتانیا تهدید می‌نمود راسا به تاسیس نیروی پولیس امنیتی در جنوب ایران که هزینه‌ی آن از درآمد گومروک جنوب و دیگر درآمدهای ایالت فارس تامین خواهد شد اقدام خواهد کرد. اولتیماتوم بریتانیا در بین مشروطه‌خواهان بازتاب بسیار نامطلوبی داشت. انجمن سعادت استانبول نیز به آن اعتراضات جدی کرد، و از جمله کونفرانس مورد موضوع این نوشته را در تئاتر مشهور اودئون شهر استانبول برگزار نمود.

[2] منبع: صراط مستقیم، عدد ١١٢، ٢٣ شوال پنجشنبه ١٥ تشرین اول ٣٢٦، ١٠ تمز ٣٢٤، بئشینجی جلد

Şeyh Hacı Esedullah Efendi'nin Nutku: Sırât-ı Müstakîm Sayı: 5. Cilt 112. Sayı: 27 Ekim 1910 Sayfa: 132

[3] در آن سال‌ها، علاوه بر صدها هزار کارگر و تاجر ایرانی که برای کار و تجارت به عثمانلی سرازیر می‌شدند، سیل بلاانقطاع روشنفکران و نخبه‌گان و خادمان دین (روحانیون) و نظامیان ایرانی مخالف نیز در شکل تبعیدی، پناهنده، فراری، ... به عثمانلی جاری بود. اکثریت مطلق این افراد که به لحاظ ملیت تورک و از اهالی تورک‌ایلی –آزربایجان اتنیک بودند، در شهر استانبول اقامت می‌گزیدند (سید جمال الدین اسدآبادی –اصلا از افشارهای کابل افغانستان، سید اسدالله خرقانی، جمشیدخان افشار اورومی، سید حسن تقی‌زاده، میرزا محمدخان تربیت، میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی، سعید سلماسی، محمود غنی‌زاده، دهخدا، میرزاده عشقی، علی مسیو، حاج رسول صدقیانی، حسین طاهرزاده بهزاد، و ...). استانبول، پایتخت امپراتوری عثمانلی به دلیل قرارگرفتن در خاک اوروپا، نفوذ فوق العاده‌ی تمدن اوروپایی و مظاهر وابسته به آن، و حضور مردمانی از سرتاسر آسیا و اوروپا؛ حلقه‌ی واسط بین دنیای شرق و جهان غرب و مرکز ثقل مبادلات و تقابل و تعامل افکار و عقاید آن دوره، و یک «مادر شهر» به حساب می‌آمد. مهاجرین ایرانی در استانبول با نهضت تورک‌های جوان آشنا می‌شدند و از تنظیمات و مشروطیت عثمانلی الهام می‌گرفتند؛ و در نتیجه‌ی تماس با روشن‌فکران و آزادی‌خواهان عثمانلی و سایر ممالک؛ مطالعه‌ی جراید و روزنامه‌های متفاوت و متنوع، و به مرور زمان دارای افکار آزادی‌خواهی می‌گردیدند.

[4] انجمن سعادت ایرانیان در استانبول تشکیلاتی بوجود آمده تماما توسط تورک‌های آزربایجانی و غیر آزربایجانی تورک‌ایلی بود. مؤسس انجمن سعادت شخصیت تورک «سید اسدالله خرقانی» (از ناحیه‌ی خرقان، استان قزوین، تورک‌ایلی) است که خود از شاگردان «شیخ هادی نجم‌آبادی» (از ناحیه‌ی تنکمان نظرآباد، استان البرز، تورک‌ایلی) بود. «سید اسدالله خرقانی» از نخستین نواندیشان و اصلاح‌گران دینی تورک است که به بازنگری و نوسازی برخی از عقاید شیعه‌ی امامی پرداخته است. «شیخ هادی نجم‌آبادی» عضو برجسته‌ی «اتحاد اسلام» در تهران عصر ناصری بود و با «سیدجمال الدین اسدآبادی» شخصیت دیگر تورک و بانی نهضت‌های اصلاحی در جهان اسلام همکاری داشت. «آغابیگم نجم‌آبادی» دختر نجم‌آبادی، از زنان روشن‌فکر در دوره‌ی مشروطیت و از نخستین فمینیست‌های تورک است که در سال ١٩١٠ «انجمن مخدرات وطن» را تأسیس کرد.

[5] پیشتر از آن، زبان روزنامه‌ی «اختر»، آغازگر انتشار مطبوعات برون‌مرزی ایران که به مدت بیست‌ و ‌دو سال‌، بین سال‌های ۱۸۷۵ تا ۱۸۹۶ در استانبول منتشر می‌شد، هم فارسی بود. در حالیکه این روزنامه به تشویق «میرزا نجف قلی‌خان تبریزی» یکی از مأموران دولت ایران در پایتخت عثمانلی، حمایت «میرزا محسن خان معین‌الملک» (مشیرالدوله بعدی) سفیر ایران در عثمانلی، پشتوانه‌ی مالی «میرزا‌مهدی تبریزی» تاجر ایرانی مقیم پایتخت عثمانلی، مدیریت «محمدطاهر تبریزی قراچه‌داغی» که در بیست‌و‌چهار ساله‌گی برای تجارت از تبریز به استانبول مهاجرت و در آنجا اقامت گزیده بود و سردبیری «میرزا نجف‌علی خان خویی» مترجم و نایب سفارت ایران و با کومک مالی دولت تورک قاجار منتشر می‌شد. همه‌ی این اشخاص تورک و اما بلا استثناء فاقد شعور ملی تورک بودند.

[6] ميرزا علی آقا هئيت تبريزی: يک شخصيت ملی تورک

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_15.html