اؤزگور، سیمگه، باغیمسیز، اولای و بیلیم‌سه‌ل
کلیمه‌له‌ری
مئهران باهارلی
تورکییه‌ده
دیل دئوریمی‌نده‌ن سونرا تؤره‌تیله‌ن بیر سیرا یئنی‌دئگی‌نین (نئولوژیسم‌ین)
یانلیش تؤره‌تی اولدوغو ساولانمیش‌دیر (ایددیعا ائدیلمیش‌دیر). بو یازقام‌دا (مقاله‌م‌ده)
بونلاردان «اؤزگور»، «سیمگه»، «باغیمسیز»، «اولای» و «بیلیم‌سه‌ل» کلیمه‌له‌ر
اینجه‌له‌نیپ، دوغرو اولدوق‌لاری گؤسته‌ریلمیش‌دیر.
١-اؤزگور Özgür: «آزاد» و «حرّ» قارشی‌لیغی
اولان اؤزگور کلیمه‌سی‌نین، نوروللاه آتاچ‌ین اویدوردوغو و یانلیش بیر تؤره‌تی
اولدوغو ساولانمیش‌دیر. اونو یانلیش بولان‌لارا گؤره، تورکجهده بؤیله بیر آنلام
و گؤره‌وی اولان .گور سون‌اکی یوخدور.
اویسا
(حالبوکی) اؤزگور کلیمه‌سی، آتاچ طره‌فی‌نده‌ن تؤره‌دیلمیش بیر یئنی‌دئگی
(نئولوژیسم) دئییل؛ خاقاس‌جا گیبی دوغو تورکیک دیللهرینده عئینی آنلام‌دا وار
اولان «اوسخیر Osxır» کلیمه‌سی‌نین تورکجه ده‌ییشگه‌سی‌دیر
(واریانتی‌دیر). اوسخیر؛ آزاد ائتمه‌ک، قورتارماق، بیراخماق، سالی‌وئرمه‌ک، سالماق
(رها کردن)، ارکین‌له‌شدیرمه‌ک، اؤزده‌ن‌لییه قاووشدورماق، ... آنلام‌لاری‌ندا
اولان «اوسخیرماق» فئعلی‌نین کؤکودور («ساواش» آدی‌نین «ساواشماق» فئعلی کؤکو
اولدوغو گیبی). «اوسخیرماق» عینی آنلام‌لاری داشییان «اوسماق» ایله باغلانتی‌لی‌دیر.
خاقاس‌جادا اوسOs فعلی ده، اؤزونو ارکین و آزاد و حرّ ائتمه‌ک، قورتارماق، سالماق،
بیراخماق، سالی وئرمه‌ک، نجات وئرمه‌ک، خلاص ائتمه‌ک، ... آنلام‌لاریندادیر.
سونوج: تورکییه‌ده دیل دئوریمی دؤنه‌می‌نده دوغو تورکیک دیللهرینده
وار اولان «اوسخیر» کلیمه‌سی آلینتی‌لاندیق‌دان (اقتباس ائدیلدیک‌ده‌ن) سونرا، «اؤزگور»
بیچیمینده یئنی تورک‌جه‌یه قازاندیریلمیش‌دیر. آزاد´ین قارشی‌لیغی و اوسخیر کلیمه‌سی‌نین
ده‌ییشگه‌سی اولان اؤزگور کلیمه‌سی‌نی -اسکی تورکجهده وار اولان ارکین Erkin و اؤزده‌ن Özden گیبی قارشی‌لیق‌لارلا
بیرلیکده -، حتتا «اؤزگورمه‌ک» فئعلی‌نی قول‌لانماق‌دا ساخینجا
یوخدور.
٢-باغیمسیز Bağımsız: تورکییه‌ده «مستقل»
کلیمه‌سی‌نه قارشی‌لیق تؤره‌دیله‌ن باغیمسیز کلیمه‌سی‌نین تورکجه دیل‌بیلگی‌سی‌نه
گؤره تارتیشمالی بیر تؤره‌تی اولدوغو ساولانیر. بو ایددیعانی ایله‌ری سوره‌ن‌له‌ر
تورکجهده فئعل‌ده‌ن آد یاپان -یم سون‌اکی اولدوغو حال‌دا، آددان آدیاپان –یم سون‌اکی‌نین
اولمادیغی‌نی سؤیله‌ییرله‌ر.
اویسا
تورکیک دیل و لهجه‌له‌ری‌نده آددان آد یاپان بیر – یم سون‌اکی وار اولموش‌دور.
اؤره‌نه‌یین چاغاتای‌جادا «گوجوم» (گوج‌لو)، «یولوم» (یول‌لو، بیر چئشیت یول)؛ و
شاید «قاپلوم‌باغا» (قابلی+م+باغا: لاک پشت)، «اوکتام» (دلاور، جنگاور)؛ «کؤسه‌م»
(بُزِ پیشرو)؛ ... تورکییه‌ده دیل دئوریمی سیراسی‌ندا دوغو تورک لهجه‌له‌ری‌نده‌ن
آددان آد یاپان بو –یم سون‌اکی آلینتی‌لانیپ، «باغ» (بند، گره، عقده) کؤکونه
آرتیراراق «باغیم» آدی (بیر چئشیت باغ، باغلی، باغی اولان آنلامیندا)، و بو آددان
دا «باغیم‌لی»، «باغیمسیز» کلیمه‌له‌ری‌نی تؤره‌تمیش‌له‌ر.
سونوج: تورکجهده آددان آد یاپان –م سون‌اکی یاردیمی ایله «باغ»دان
اوره‌تیله‌ن «باغیم»، و داها سونرا «باغیم»دان تؤره‌تیله‌ن «باغیمسیز»، تورک دیل‌بیلگی‌سی‌نه
گؤره یانلیش دئییل‌دیر. گرچی مستقل کلیمه‌سی اوچون داها اویقون تورکجه قارشی‌لیق، «باغیل‌سیز»دیر.
(-ل سون‌اکی آددان آد یاپار: قیزیل Qız.ıl، یاشیل Yaş.ıl، سوتول Süt.ül، باشیل Baş.ıl، قومول Qum.ul، اوسول Us.ul، آغیل Ağ.ıl، گؤنول Gön.ül، یونگول Yüng.ül گیبی).
٣-سیمگه Simge: چوخو کیمسه تورکییه‌ده «سمبول»
آنلامیندا تؤره‌دیله‌ن سیمگه سؤزجویونون یانلیش اولدوغونو سؤیله‌ییر. بو تؤره‌تی‌یه
قارشی چیخان‌لارا گؤره، تورکجهده بو آنلام‌دا سیم کؤکو یوخدور و بو کؤک آوروپا
دیل‌له‌ری‌نده‌ن آلینمیش‌دیر.
اویسا
(حالبوکی) سیمگه دئگی‌سی، سیم کؤکونده‌ن یاپیلماییپ، اویقورجا گیبی دوغو و اسکی
تورکجهده نشانه و نشان آنلامیندا اسکی‌ده‌ن وار اولان «سینجی Sinci» کلیمه‌سی‌نین یئنی ده‌ییشگه‌سی (واریانتی)دیر. ایلکین سینجی بیچیمی‌نین
سیمگه‌یه دؤنوشمه‌سی، تورک دیل‌بیلگی‌سی‌نه گؤره آچیقلانابیله‌ر: سینجی- سیمجی
(قونشو-قومشو گیبی)- سیمجی -سیمگه (ائلچی- ائلگه گیبی). آنجاق تورکجه «سین»
کؤکونون، دیل دئوریمی سیراسی‌ندا یینه ده تورکجه اولان «سیم»ه دؤنوشمه‌سی‌نی، بؤیوک
اولاسی‌لیق‌لا آوروپا دیللهرینده نشانه آنلامیندا وار اولان «سیم» (sym) کؤکو و «سمبول Symbol» کلیمه‌سی
ائتگی‌له‌میش‌دیر. (آوروپا دیل‌له‌ری‌نده‌کی «سیم» کؤکونون اؤزو ده، داها اسکی بیر
«سین» (syn) کؤکونون ده‌ییشگه‌سی‌دیر. عرب‌جه‌ده ده نشان و علامت آنلام‌لاری‌ندا
بنزه‌ر بیر «سیما» کلیمه‌سی واردیر).
سونوج: تورکییه‌ده دیل دئوریمی زامانی‌ندا دوغو و اسکی تورکجهده
ایشله‌ک اولان «سینجی» کلیمه‌سی، «سیمگه» بیچیمینده یئنی‌ده‌ن تورک‌جه‌یه قازاندیریلمیش‌دیر.
دولایی‌سی ایله یانلیش ساییلماز. گرچی بو کلیمه‌نین دوغو و اسکی تورکجهده وار
اولان ایلکین «سینجی» بیچیمی‌نی ایشله‌تمه‌ک، داها اویقون‌دور. بو کؤکه‌ن‌ده‌ن «سینجیل
Sincil» یئنی‌دئگی‌سی سمبولیک، و «سینجی‌ته‌ی Sincitey» کلیمه‌سی بلیرتی‌لی و نشانه‌لی آنلامیندادیر.
٤-اولای: کیمی‌له‌رجه تورکییه‌ده فئعل‌له‌ره –ای، –ه‌ی سون‌اکی آرتیریلاراق
یاپیلمیش اولان اولای Olay، یاتای Yatay، یاپای Yapay، بوکئی Bükey گیبی سؤزجوک‌له‌ر یانلیش‌دیر. اوچرا (زیرا،
چونکه) بو سون‌اک، فئعل‌ده‌ن دئییل، یالنیز آددان آد یاپان و یؤن بیلدیره‌ن (قوزئی
Quzéy ، گونئی Günéy) بیر سون‌اک
ایمیش.
اویسا
بو کلیمه‌له‌رین -ای، -ه‌ی بؤلومو، یؤن بیلدیره‌ن و آددان آد یاپان «ه‌ی-ای» سون‌اکی
دئییل؛ فئعل‌ده‌ن آد یاپان –ه‌و، -آو (اسکی –آغو، -اگو؛ بیزده –ؤو، -وْو) سون‌اکی‌نین
آنادولو ده‌ییشگه‌سی‌دیر: بوته‌و Bütev (بیزده بوتؤو)، بیله‌و Bilev (بیزده بیلؤو)،
قاشاو Qaşav (بیزده قاشوو)، سایلاو (نماینده). فئعل‌ده‌ن
آد یاپان –ه‌و، -او سون‌اکی بیزده و آنادولودا سیئره‌ک اولماق‌لا بیرلیکده –ه‌ی،
-ای بیچیمی‌نی ده آلیر. اؤرنه‌یین قاشاو یئرینه قاشوی Qaşoy (قاراپاپاق
لهجه‌سی‌نده)، و اسکی کودئگو یئرینه گووئی Güvey. دیل دئوریمی‌نده‌ن
سونرا یئنی تورکجهده فئعل‌ده‌ن آد یاپان –ه‌و، -آو سون‌اکی‌یله چوخ سایی‌دا یئنی‌دئگی
یاپیلمیش‌دیر: اؤده‌و Ödev، گؤره‌و Görev، سیناو Sınav، .... اولای، یاتای، یاپای، بوکئی گیبی سؤزجوک‌له‌ر ایسه –ه‌و،
-آو سون‌اکی‌نین –ه‌ی، -ای ده‌ییشگه‌سی‌یله یاپیلان کلیمه‌له‌ردیر.
سونوج: تورکییه‌ده دیل دئوریمی دؤنه‌می‌نده هم فئعل‌ده‌ن آد یاپان
–ه‌و، -او سون‌اکی (اؤده‌و Ödev، گؤره‌و Görev، سیناو Sınav، ....)، هم ده اونون اولدوقجا سیئره‌ک ایشله‌دیله‌ن
بیر ده‌ییشگه‌سی اولان–ه‌ی، -ای بیچیمی (یاتای Yatay، اولای Olay، یاپای Yapay، ....) یایقین‌لاشدیریلمیش و اونلارین یاردیمی
ایله چوخ سایی‌دا یئنی آدلار یاپیلمیش‌دیر. –ه‌ی، -ای ده‌ییشگه‌سی ایله یاپیلان بو
یئنی‌دئگی‌له‌ر، اؤزه‌ل‌لیک‌له آناتولو لهجه‌له‌ری اوچون، یانلیش ساییلماز. گرچی داها
اویقون یؤنته‌م، چوخ سئیره‌ک ایشله‌دیلمیش –ه‌ی یئرینه، داها یایقین اولان –ه‌و بیچیمی‌نی
قول‌لانماق ایدی: یاتاو Yatav، اولاو Olav، یاپاو Yapav، .....
٥-بیلیم‌سه‌ل: تورکییه‌ده دیل دئوریمی‌نده‌ن سونرا –سه‌ل، -سال سون‌اکی‌نین،
فارس‌جا-عره‌ب‌جه یای نسبیت یئرینه آد و فئعل کؤکونه آرتیریلماسی‌یلا بیلیم‌سه‌ل Bilimsel (علمی) و گؤرسه‌ل Görsel (دیداری)،
پاراسال (پولی)، ... گیبی چوخ سایی‌دا یئنی‌دئگی یاپیلمیش‌دیر. بو یئنی‌دئگی‌له‌ر
بویوک تارتیشمالار یارادیپ، بیر چوخ آراشدیرماجی تورکجهده بئله بیر سون‌اکین وار
اولمادیغی‌نی و بو یئنی‌دئگی‌له‌رین یانلیش اولدوغونو ساوونموش‌دور.
اویسا
اسکی قایناق و لهجه‌له‌رده، کؤکه‌ن و یاپی‌سی تارتیشمالی اولسا بیله، –سال، -سه‌ل بیچیم‌لی
بیر سون‌اک‌له یاپیلمیش کلیمه‌له‌ر واردیر. اؤرنه‌یین آددان: قومسال، بای‌سال
(آسایش، سکون)، سویسال (اصالت‌لی)؛ و داها سئیره‌ک اولاراق فئعل‌ده‌ن: اویسال (مطیع)،...
آنجاق بو –سال، -سه‌ل سون‌اکی، فارس‌جا-عرب‌جه یای نسبیت آنلامیندا اولماییپ،
بللی بیر نسنه و یا اؤزه‌ل‌لییه صاحیب اولماق آنلامیندادیر. اؤرنه‌یین قومسال، قوما
منسوب و ریگی (قومول) آنلامیندا دئییل، قوم‌لو، قوم‌لاق و ریگ‌زار آنلامیندا؛
سویسال سوی و اصالته منسوب دئییل، سوی‌لو و اصیل آنلامیندادیر وس.
-سییاسال
(سیاسی) و اولوسال (ملی) گیبی بیر سیرا یئنی‌دئگی‌ده وار اولان سال بؤلومو، سؤزو
ائدیله‌ن -سال سون‌اکی دئییل‌دیر، کلیمه‌نین سونوندا وار اولان س حرفی ایله نسبت
بیلدیره‌ن –ل سون‌اکی بیرله‌شمه‌سی‌دیر: سییاسال: سییاسا-ل، اولوس-ال، ...
-ساوسال
(سرسام)، کپسه‌ل (ناشی در تفریحات عمومی)، قاوسال (پوسته‌ی گندم)، ...گیبی کلیمه‌له‌رده‌کی
سال بؤلومو، -سال سون‌اکی دئییل؛ فئعل کؤکونده اولان –سه ایله –ل سون‌اکی‌نین
بیرله‌شمه‌سی‌نده‌ن اولوشموش؛ آرتی هئچ بیری‌نده یای نسبیت آنلامی یوخدور: ساوساماق
(ساوسا-ل)، کپسه‌مه‌ک (کپسه –ل)، قاوساماق (قاوسا-ل)، ...
-باشقا
بیر سیرا کلیمه‌له‌رده وار اولان سال بؤلومو، –سیل، -جیل، -چیل (-چین؛ -شین) سون‌اکی‌نین
زمان‌لا ده‌ییشمیش بیچیمی اولابیله‌ر: آرسال-آرسیل-آرچیل (قهوه‌ای)، یئرسه‌ل-
یئرسیل (محقر)، .... )
سونوج: -سال، -سه‌ل سون‌اکی‌نی فئعل کؤکو و آدلارا اکله‌یه‌ره‌ک
یئنی کلیمه‌له‌ر تؤره‌تمه‌ک دوغرودور. آنجاق بورادا نئچه ایلکه‌نی گؤز اؤنونده
بولوندورماق گره‌کیر:
٭-تورکجهده
یای منسوبیت گئنه‌ل‌ده -ل سون‌اکی (قومول- شنی، طبیعی-دوغال، فکری-دوشونجه‌ل،
تورکیک-تورکول، سمبولیک-سینجیل،...)؛ بللی دوروم‌لاردا دا –جه، -لی، .... (کوردی-کوردجه،
ارموی-اورمولو، ....) ایله آنلاتیلیر.
٭-سال،
-سه‌ل سون‌اکی‌نی فارس‌جا-عرب‌جه عائدیت و یای نسبیت آنلامیندا دئییل؛ بللی بیر
نسنه و یا اؤزه‌ل‌لییه صاحیب اولان آدلاری تؤره‌تمه‌ک اوچون ایشله‌تمه‌ک گره‌کیر.
اؤرنه‌یین قارسال (محل دارای برف)-قاریل (برفی).
٭-سال سون‌اکی‌نی عائدیت بلیتیرکه‌ن و یای نسبیت
آنلامیندا قول‌لانان‌لار آشیری‌یا قاچمامالی‌دیرلار. اؤرنه‌یین «اؤیره‌نجی‌سه‌ل
درگی» یئرینه «اؤیره‌نجی درگی‌سی»، «اینسان‌سال حاق‌لار» یئرینه «اینسان حاق‌لاری»،
«روح‌سال چؤکونتو» یئرینه «روح چؤکونتوسو»، ... یازیلابیله‌ر.
سؤزلوک
اؤزگۆرÖzgür : آزاد، حرّ
اؤزگۆرمه‌کÖzgürmek : آزاد کردن
اؤزده‌نÖzden : آزاده
ارکینErkin : آزاد، حرّ
باغBağ
: بند، قید، گره
باغێمBağım : بند، قید، گره
باغێم‌لێBağımlı : وابسته، مقید
باغێم‌سێزBağımsız : مستقل، ناوابسته
باغێل‌لێBağıllı : وابسته، مقید
باغێل‌سێزBağılsız : مستقل، ناوابسته
سینجیSinci : سمبول
سینجیلSincil : سمبولیک
سینجی‌ته‌یSincitey : سمبول‌دار
سیمگهSimge : سمبول
سیمگه‌سه‌لSimgesel : سمبولیک
قایناق‌لار:
١-بررسی
تاثیر متقابل زبان سوغدی و تورکی بر یکدیگر در یک سند تورکی
2-KHAKAS-TURKISH-ENGLISH
DICTIONARY. Os ve Osxir maddeleri
3-Janos
Eckmann, ÇAĞATAYCA EL KİTABI, istanbul üniversitesi edebiyat fakültesi
yayınları, no 3412. 16-m, ım, um, üm maddesi
4-Ferdinand
D. Lessing, MOĞOLCA-TÜRKÇE SÖZLÜK. Cilt iki. Sinci maddesi
5-Haydar
Ediskun. YİNE –EL, -İL, -SEL EKLERİ ÜZERİNE, Türk Dili, sayı 184, Ocak,
s. 264-272
No comments:
Post a Comment