رقعه‌ی تورکی زینل‌خان شام‌لی‌ فرمانده‌ی کل اوردوی دولت قیزیل‌باش (صفوی)

رقعه‌ی تورکی زینل‌خان شام‌لی‌ فرمانده‌ی کل اوردوی دولت قیزیل‌باش (صفوی)

 

مئهران باهارلی

 

نامه‌های تورکی زینل خان شام‌لو فرمانده‌ی کل اوردوی قیزیل‌باش (صفوی) معرفی شده در سؤزوموز:

قیزیل‌باش (صفوی) اوردوسو اولو نویانی (باش‌قوموتانی‌) زینل خان شام‌لی‌نین سؤزوموزده تانیتیلان تورک‌جه مکتوب‌لاری

Kızılbaş (Safevi) Ordusu Ulu Noyanı (Başkomutanı) Zeynel Han Şamlı’nın Sözümüz’de tanıtılan Türkçe mektupları

Turkish Letters From Zeynel Khan Shamlou, Chief Of Staff Of The Qizilbash (Safavid) Army introduced in Sözümüz 

نامه‌ای تورکی از فرمانده‌ی کل ارتش دولت قیزیل‌باش (صفوی) زینل‌خان بیگدلی شام‌لو

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_12.html

مکتوب تورکی دوم  اولونویان زینل خان بیگدلی شام‌لی – سپه‌سالار قیزیل‌باش - صفوی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_8.html

رقعه‌ی تورکی زینل‌خان شام‌لی‌ فرمانده‌ی کل اوردوی دولت قیزیل‌باش - صفوی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_31.html

مکتوب تورکی زینل خان شام‌لی در جواب به نامه‌ی مصلحانه‌ی حافظ احمد پاشا، و قتل زینل خان توسط شاه صفی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/06/blog-post_26.html

 

زینل‌خان بیگدلی شام‌لی (Zéynel Xan – Zeynel Han Şamlı, Synal Chaen, Zeynal Khan Shamlou)، اوُلوُنوْیان (سپه‌سالار- فرمانده‌ی کل اوردو)، دولت‌مرد و دیپلومات عالی‌رتبه‌ی دولت قیزیل‌باشیه (صفوی) مراسلات و مکاتبات متعددی به زبان تورکی با احمد حافظ پاشا فرمانده‌ی اوردوی عثمانلی در حین محاصره‌ی بغداد (از ١٣نووامبر ١٦٢٥ تا ٣ جولای ١٦٢٦) داشت. (بغداد که قبلا تحت حاکمیت امپراتوری عثمانلی بود، با هماهنگی شاه عباس حقیر - دولت‌های اوروپایی و صلیبیان، پس از جنگی ٢٠ روزه در ٢٥ ژانویه ١٦٢٣ به تصرف قوای قیزیل‌باش در آمده بود. قوای احمد حافظ پاشا با محاصره‌ی بغداد قصد باز پس گرفتن آن را داشت). تاکنون دو نامه از مکتوبات تورکی مذکور که در یک جونگ بی‌نام خطی با عنوان «مراسلاتِ زینل‌خان بیگدلی شام‌لو سپهسالارِ ایران و حافظ احمد پاشا سردارِ روم که به تسخیر قلعه‌یِ بغداد آمده، بی نیلِ مقصود مراجعت نمود» آمده، در سؤزوموز منتشر شده‌اند. موضوع این مقاله، سومین آن‌هاست.

١- اسکندر بیگ تورکمان (محتملا منسوب به یکی از اویماق‌های موصول‌لو و یا پورناک از ایل تورکمان آق‌قویون‌لو، مسکون در آزربایجان، و ساوه و قوم از عراق عجم در تورک‌ایلی) در اثر خود به نام تاریخ عالم آرای عباسی به این نامه اشاره و مضمون آن به فارسی را نقل کرده است. بی آنکه ذکر کند اصل نامه‌ی زینل خان به تورکی و نقل وی ترجمه‌ی فارسی آن توسط اوست. این رفتار ناشایست اسکندر بیگ تورکمان، فی الواقع سنتی جاافتاده در طول تاریخ هزارساله‌ی دولت‌های تورک حاکم بر ایران بوده است. مولفین و مورخین بدون ذکر تورکی بودن اغلب مکالمات و بسیاری از مکاتبات سلاطین و حکام تورک و یا نقل متن اصلی تورکی آن‌ها، ترجمه‌ی فارسی‌شان را در آثار خود می‌آوردند و ترجمه بودن آن‌ها را هم ذکر نمی‌کرده‌اند. و بدین ترتیب تصویری غیر واقعی از هویت قومی - ملی دول و سلاطین تورک، موقعیت زبان‌های فارسی و تورکی در گذشته و ... مبنی بر فارسیت و فارسی‌گویی آن‌ها ایجاد کرده‌اند.

٢- طرفین جنگ، دو دولت و دو اوردوی تورک قیزیل‌باش و عثمانلی بودند. هر چند در مقیاس تاریخی قیزیل‌باشان متعصب و غافل به سبب فاناتیسم مذهبی (علوی‌گری قیزیل‌باشی از غلات شیعه) و خیانت شاه عباس حقیر و ... که با صلیبی‌یان بر علیه عثمانلی‌یان متفق و متحد شده بود، در عمل بر علیه تورک‌ها و مسلمانان حرکت کرده‌اند، اما هنوز دارای فرهنگ و هویت قومی تورک و کمابیش مقید به آن‌ها بودند. چنانچه در حین حرکت برای این نبردها سپاه قیزیل‌باش به آیین تورکی (یاسا، یوسون، تؤره، توزوک) به جنگ می‌پرداخت: « و سه مرتبه به آیین تورکی صف آرای لشکر ظفر لوا به دور همدان آمده، آتش محاربه بر افروختند». (تاریخ شاه صفی، تاریخ تحولات ایران در سال‌های ١٠٣٨-١٠٥٢ ه ق. ص ٤٢. ادیتور محسن بهرام نژاد).

در منابع وقت رجزخوانی زینل خان به زبان تورکی – مانند جنگاوران تورک باستان - برای تحریک و دعوت حافظ احمد پاشا به جنگ هم ذکر شده است: «وی در این مصافه توسط چاووش‌ها رجزخوانی می‌کرد و خود نیز که صدای رسایی داشت به زبان تورکی فریاد می‌کشید ای احمد پاشا کجایی، چرا خودت را نشان نمی‌دهی، چرا این قدر می‌ترسی؟ پس کجاست آن اؤلدوروم بولدوروم‌ها؟ [اؤیله‌ ائده‌ریم، بؤیله ائده‌ریم]» (تاریخ عالم آرای عباسی جلد ٣، ص ٨٤٨). در اینجا نیز اسکندر بیگ تورکمان متن اصلی تورکی رجزخوانی زینل خان و ترجمه بودن آنچه خود نقل کرده را ذکر نمی‌کند.

TÜRK MÛSİKÎ BİLGİNİ MARAĞALI HOCA ABDÜLKÂDİR'İN OTOBİYOGRAFİSİ, TASHİH EDİLMİŞ ORİJİNAL FARSÇA METNİ, DAKİK TÜRKÇE ÇEVİRİSİ

TÜRK MÛSİKÎ BİLGİNİ MARAĞALI HOCA ABDÜLKÂDİR'İN OTOBİYOGRAFİSİ, TASHİH EDİLMİŞ ORİJİNAL FARSÇA METNİ, DAKİK TÜRKÇE ÇEVİRİSİ, VE M. BARDAKÇI YAYININDA YAPILMASI GEREKEN DÜZELTMELER

Méhran Baharlı

 

AUTOBIOGRAPHY OF TURKISH MUSICOLOGIST HOCA ABDÜLKÂDİR MERÂĞÎ, RECTIFIED ORIGINAL FARSI TEXT, ITS ACCURATE TURKISH TRANSLATION, AND NECESSARY CORRECTIONS IN THE M. BARDAKÇI'S PUBLICATION 

تورک موسیقی بیلگینی ماراغالی خوجا عبدالقادرین اوتوبییوگرافی‌سی، تصحیح ائدیلمیش اوریژینال فارس‌جا متنی، دقیق تورک‌جه چئویری‌سی، و موراد بارداک‌چی‌نین اوخومالاری‌نداکی دوزه‌‌لتمه‌له‌ر

اوتوبیوگرافی موسیقی‌شناس تورک خوجا عبدالقادر مراغی، متن اصلی تصحیح شده، ترجمه‌ی دقیق تورکی آن، و تصحیح قرائت موراد بارداک‌چی

مئهران باهارلی

  

«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین یازقالاری توپلوسو» پیتییی،‌ بیرینجی جیلدده‌ن

“Sözümüz, Méhran Baharlının yazqalar toplusu” pitiyinden, cild I

از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران باهارلی» - جلد اول

 

mehranbahari1@yahoo.com

https://independent.academia.edu/MBaharli

https://sozumuz1.blogspot.com/

https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069

Özet

Türkili’nin Azerbaycan bölgesinde yerleşmiş Marağa kenti doğumlu Türk küy (mûsikî) bilgini Marağalı Hoca Abdülkâdir (1353-1435) 1430 yılında 80 yaşında iken, kendi manzum özgeçmişini (otobiyografisini) 80 Farsça beyitte yazmıştır. Hoca Abdülkâdir’in bu yapıtı Türk ve Moğol Hakanlarının uzluk (sanat) ve özellikle küy (mûsikî) ve küyçülere (müzisyenlere) verdikleri deyer ve kollama (destek) açısından da önemli bir öteksel (târîhî) kaynaktır. Bu manzûm özgeçmişi, ilk kez Sovyet Azerbaycanı’nda Letif Kerimov ve Süreyya Agayeva, Rusça çevirisini de vererek, bilim dünyasına tanıtmış, daha sonra Türkiye’de Murat Bardakçı Türkçe çevirisini yayınlamıştır. Ancak bu iki yayında Farsça koşağın (manzûmenin) bir sıra kelimesi okunmamış veya doğru okunmamış, kimi zaman da çeviride eksiklikler ve yanlışlıklara yol verilmiştir. Bu makâlede Marağalı Abdülkâdir’in Farsça manzum otobiyografisinin tashih edilmiş tam metni ile mot-a-mot Türkçe çevrisi, ve otobiyografide kullanılan Tükçe sözcükler, mûsikî terminleri ile adı geçen hükümdarlar hakkında açıklamalar verilmiştir. Makâlenin son bölümünde Bardakçı yayınında okunmamış, hatalı okunmuş veya anlamlandırılmış kelime ve mısralar ele alınmıştır.

Abstract

Turkish musicologist Hoca Abdülkâdir Marâğî (Abd al-Qadir Maraghi) (1353-1435), who was born in the city of Marağa in the Azerbaijan region of Türkili, penned his poetic autobiography in 1430. This work consists of 80 Persian couplets an was written when Marâği was 80 years old. Marağî's work is also an important historical source demonstrating the significance and support given by Turkish and Mongolian Sultans to art, particularly music and musicians. This poetic autobiography was introduced to the scientific world for the first time, alongwith its Russian translation, by Letif Kerimov and Süreyya Agayeva in Soviet Azerbaijan. Later Murat Bardakçı published its Turkish translation in Turkey. However, in these publications, some words of the autobiography could not be read or were not read correctly, and sometimes there were omissions and mistakes in the translation. In this article, I present complete and corrected text of Marağalı Abdulkadir’s autobiography in Persian, along with its word-for-word Turkish translation. I also provide explanations of Turkish words, musical terminology used in the autobiography, and the rulers mentioned in it. In the final section of the article, I discuss some necessary corrections that should be made regarding the unread and misinterpreted words in the Bardakçı publication.

اؤزه‌ت:

تورک‌ایلی‌نین آزه‌ربایجان بؤلگه‌سی‌نده یئرله‌شمیش ماراغا اورو (شه‌هه‌ری) دوغوم‌لو تورک کوی (موسیقی) بیلگینی ماراغالی خوجا عبدالقادیر (١٤٣٥-١٣٥٣) ١٤٣٠ ایلی‌نده ٨٠ یاشی‌ندا ایکه‌ن، که‌ندی منظوم اؤزگئچمیشی‌نی ٨٠ فارس‌جا بیت‌ده یازمیش‌دیر. خوجا عبدالقادیرین بو یاپیتی (اثری) تورک و موغول خاقان‌لاری‌نین اوزلوق (صنعت) و اؤزه‌ل‌لیک‌له کوی (موسیقی) و کوی‌چوله‌ره (موسیقی‌چی‌له‌ره) وئردیک‌له‌ری ده‌یه‌ر و قول‌لاما (ده‌سته‌ک) آچی‌سی‌ندان دا اؤنه‌م‌لی بیر اؤته‌ک‌سه‌ل (تاریخی) قایناق‌دیر. بو منظوم اؤزگئچمیشی ایلک که‌ز سوویئت آزه‌ربایجانی‌ندا لطیف کریموف و ثریا آغایئف روس‌جا چئویری‌سی‌نی ده وئره‌ره‌ک بیلیم آجونونا (دونیاسی‌نا) تانیتمیش، داها سونرا تورکییه‌ده مورات بارداق‌چی تورک‌جه چئویری‌سی‌نی یایین‌لامیش‌دیر. آنجاق بو ایکی یایین‌دا فارس‌جا قوشاغین (منظومه‌نین) بیر سیرا دئگی‌سی (کلیمه‌سی) اوخونامامیش و یا دوغرو اوخونمامیش، کیمی زمان دا چئویری‌ده اه‌کسیک‌لیک‌له‌ر و یانلیش‌لارا یول وئریلمیش‌دیر. ایشبو یازقام‌دا (مقاله‌م‌ده) ماراغالی عبدالقادرین فارس‌جا منظوم اؤزگئچمیشی‌نین اونالتیلمیش (تصحیح ائدیلمیش) فارس‌جا دولوق (تام) متنی ایله موت-ا-موت تورک‌جه چئوری‌سی‌نی، اؤزگئچمیش‌ده قول‌لانیلان تورک‌جه سؤزجوک‌له‌ر، کوی (موسیقی) ده‌ریم‌له‌ری (تئرمین‌له‌ری) ایله آدی گئچه‌ن یابغولارلا (حکمدارلارلا) ایلگی‌لی آچیق‌لامالار سونماق‌دایام. یازقانین سون بؤلومونده، بارداک‌چی یایینی‌ندا اوخونامامیش کلیمه‌له‌رله یاپیلماسی گه‌ره‌که‌ن بعضی دوزه‌لتمه‌له‌ری اه‌له آلماق‌دایام.

خلاصه:

موسیقی‌شناس تورک خوجا عبدالقادر مراغی (١٤٣٥-١٣٥٣) متولد شهر مراغه در منطقه‌ی آزربایجان از تورک‌ایلی، در ٨٠ ساله‌گی‌اش بیوگرافی منظوم خود را در ٨٠ بیت فارسی تالیف کرده است. این اثر مراغی به جهت نشان دادن ارزشی که سلاطین تورک و موغول به هنر و مخصوصا موسیقی قائل بودند و حمایتی که از اهل موسیقی می‌کردند یک منبع تاریخی مهم به شمار می‌رود. این بیوگرافی منظوم را برای اولین بار لطیف کریموف و ثریا آغایئف در جمهوری آزربایجان شوروی، با ترجمه‌ی روسی آن به جامعه‌ی علمی معرفی کرده و بعدها مورات بارداک‌چی ترجمه‌ی تورکی آن را در تورکیه منتشر کرده است. اما در این دو نشر، بعضی از کلمات متن فارسی خوانده نه‌شده و یا به اشتباه قرائت شده، در بعضی موارد هم در ترجمه اشتباهات و نقصان‌هایی روی داده است. در این مقاله‌ام، متن کامل و تصحیح شده‌ی بیوگرافی منظوم خوجا عبدالقادر مراغی به فارسی، ترجمه‌ی دقیق آن به تورکی، کلمات تورکی و اصطلاحات موسیقیایی و توضیحاتی در باره‌ی حکم‌داران ذکر شده در منظومه را داده‌ام. در قسمت پایانی مقاله، کلمات خوانده نه‌شده و موارد محتاج به تصحیح در نشر بارداک‌چی را بررسی کرده‌ام. 

ویلیام ویگرام: مجدالسلطنه، یکی از روشن‌فکرترین و آزاداندیش‌ترین اشراف ایران، نجیب‌زاده‌ای دانشور، فرمانده‌ای سلحشور و دلاور و رهبر قوای بومی تورک بر علیه متجاوزین آسوری-ارمنی و متحدین صلیبی آن‌ها

 ویلیام ویگرام: مجدالسلطنه، یکی از روشن‌فکرترین و آزاداندیش‌ترین اشراف ایران، نجیب‌زاده‌ای دانشور ، فرمانده‌ای سلحشور و دلاور و رهبر قوای بومی تورک بر علیه متجاوزین آسوری-ارمنی و متحدین صلیبی آن‌ها

مئهران باهارلی

در این مقاله بخش‌هایی مربوط به رهبر ملی-قهرمان ملی تورک جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی-مجدالسلطنه (١٩٤٠-١٨٦٤) را از دو کتاب ویلیام اینگر ویگرام («مهد نوع بشر»، «کوچک‌ترین متفق ما»)[1]، -کشیش و میسیونر بریتانیایی فرستاده شده بین سال‌های ١٩٠٢-١٩١٢ به جنوب شرقی آناتولی برای تربیت و تقویت کلیسا و جامعه‌ی آسوری منطقه- نقل کرده‌ام. وی در این بخش‌ها جمشیدخان مجدالسلطنه را به صورت یکی از روشن‌فکرترین و آزاداندیش‌ترین اشراف و نجبای ایران، فرمانده‌ای سلحشور و دلاور و رهبر پارتیزان‌ها-قوای مسلح بومی تورک در جنگ بر علیه قوای مسلحه‌ی مسیحی (اشغال‌گران و متجاوزین آسوری-ارمنی و متحدین صلیبی آن‌ها بریتانیا-روسیه-فرانسه، ....) معرفی کرده است. این بخش‌ها همچنین از جهت پرتوافکنی و دقیق‌سازی شخصیت و تطور افکار سیاسی و مراحلی از زنده‌گانی رهبر ملی-قهرمان ملی تورک جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی-مجدالسلطنه حائز اهمیت هستند. از جمله اینکه جمشیدخان مجدالسلطنه یک سکولاریست مطلق و مخالف جدی دخالت روحانیون شیعی در امور دولتی و حقوقی و قضایی، و در عرصه‌ی شهرداری و شهرسازی یک والی-مدیر اجرایی مودرنیست-نوآور بود. مولف همچنین اطلاعات ذی قیمت و جدیدی در باره‌ی دو نقطه‌ی عطف حیات جمشیدخان مجدالسلطنه می‌دهد: نخست اینکه علاوه بر ماجرای قتل لاباری میسیونر آمریکایی (که جمشیدخان مامور به بررسی و تهیه‌ی گزارشی در باره‌ی آن شده بود)، دلیل دیگر برای تبعید وی به تفلیس، کشمکش او با سیدها-روحانیون شیعی و دسیسه‌ی آن‌ها بود. نکته‌ی مهم دوم اشاره‌ی ویگرام به تشدید تمایلات تورک‌گرایانه‌ی جمشیدخان در حیات تفلیس است.

 

یک تانیق‌لیق - استشهاد‌نامه‌ی تورکی در بخشودن کابین - مَهریه نوشته شده در تورک‌ایلی در پایان عصر ایل‌خان‌لی، ١٣١٥-١٣٣٥ میلادی

یک تانیق‌لیق - استشهاد‌نامه‌ی تورکی در بخشودن کابین - مَهریه نوشته شده در تورک‌ایلی در پایان عصر ایل‌خان‌لی، ١٣١٥-١٣٣٥ میلادی

مئهران باهارلی

  

Geç İlhanlı döneminde (1315-1335) Ortak Eski Batı Oğuzcası’nda Başlık parasıyla ilgili Türkili’nde yazılmış Türkçe Tanıklık - beyannâme

A Turkish affidavit related to dowry written in Common Old Western Oghuz in Türkili from late Ilkhanid period (1315-1335)

MÉHRAN BAHARLI

«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین یازقالاری توپلوسو» پیتییی،‌ بیرینجی جیلدده‌ن

“Sözümüz, Méhran Baharlının yazqalar toplusu” pitiyinden, cild I

از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران باهارلی» - جلد اول

mehranbahari1@yahoo.com

https://independent.academia.edu/MBaharli

https://sozumuz1.blogspot.com/

https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069

خلاصه:

در این مقاله ‌یک تانیق‌لیق - استشهادنامه - بیان‌نامه به‌ زبان تورکی، از سال‌های پایانی حاکمیت امپراتوری موغول-تورک ایل‌خان‌لی (١٣١٥-١٣٣٥) را بررسی کرده‌ام. این استشهادنامه احتمالاً در قونقور اؤله‌نگ - سلطانیه، پایتخت دولت ایل‌خان‌لی در منطقه‌ی خمسه‌ از تورک‌ایلی و یا در مراغه مقرّ رصدخانه‌ی ایل‌خان‌لی در منطقه‌ی آزربایجان از تورک‌ایلی نوشته شده است. رونوشت این استشهادنامه در صفحه‌ی دوم  یک نسخه‌ی خطی قدیمی کتاب «زیج ایل‌خانی» نسخه‌برداری شده‌ بین سال‌های ١٢٧١-١٢٨٢ میلادی حفظ شده است. در استشهادنامه، هشت شاهد احتمالا از اخیان تورک گواهی می‌دهند که یک خاتون تورک شش هزار آقچا از هشت هزار آقچای مهریه‌ی خود را به شوهرش بخشیده است. لهجه‌ی این سند، تورکی مشترک اوغوز غربی قدیم رایج بین ١٢٠٠ تا ١٤٩٩ در تورک‌ایلی، عراق عرب، آناتولی و روم‌ائلی، دارای آمیخته‌گی زیاد با تورکی شرقی است. این سند حقوقی - مالی و غیر ادبی ‌که توسط مردم و اصناف عادی احتمالا در ارتباط با فتوت - اخوت نوشته‌ شده، نشان می‌دهد ‌در قرون ١٣-١٤ میلادی در تورک‌ایلی، یک زبان اداری مکتوب و نثر حقوقی جاافتاده ‌و استانداردیزه‌ شده‌ی تورکی وجود داشت، و تورکان زبان تورکی را در نگارش اوراق مالی و اقتصادی، عقدنامه‌ها، نکاح‌نامه‌ها و دیگر اسناد مربوط به ازدواج، مهریه‌ و ... به کار می‌بردند. در این مقاله متن تورکی این سند را قرائت و تصحیح و ترمیم کرده و ترجمه‌ی فارسی آن را داده‌ام. سپس خصوصیات سند و کلمات و نام‌های تورکی ذکر شده‌ در آن را تشریح نموده‌ام.

اؤزه‌ت:

بو یازقادا موغول – تورک ایل‌خان‌لی‌لار اه‌رکله‌تی‌نین (دولتی‌نین) سون ایل‌له‌ری‌نه‌ (١٣١٥-١٣٣٥) عایید تورک‌جه ‌بیر تانیق‌لیق – شهادت‌نامه‌نی اینجه‌له‌دیم. بو تانیق‌لیق احتمالن تورک‌ایلی‌نین خمسه بؤلگه‌سی‌نده‌کی ایل‌خان‌لی اه‌رکله‌تی‌نین باش‌که‌ندی «قونقور اؤله‌نگ»ده (سولطانیه‌ده)‌، یا دا تورک‌ایلی‌نین آزه‌ربایجان بؤلگه‌سی‌نده‌کی ایل‌خان‌لی گؤزله‌م‌ائوی‌نین (رصدخانه‌نین) مرکزی اولان ماراغادا یازیلمیش‌دیر. بو تانیق‌لیغین اوزو ١٢٧١-١٢٨٢ ایل‌له‌ری آراسی‌ندا ایستینساخ ائدیله‌ن زیج ایل‌خانی پیتییی‌نین (کتابی‌نین) اولدوقجا اه‌سکی بیر اه‌ل‌یازماسی‌نین ایکینجی صفحه‌سی‌نده ‌قورونموش‌دور. بو به‌لگه‌ده اخی‌لیک قوروموندان اولدوق‌لاری محتمل سه‌کیز کیشی، بیر تورک قادین‌ین باش‌لیغی‌نین سه‌کیز مین آقچاسی‌ندان آلتی مین آقچاسی‌نی اه‌ری‌نه‌ باغیش‌لادیغی‌نا تانیق‌لیق ائدیرله‌ر. به‌لگه‌نین لهجه‌سی، ١٢٠٠-١٤٩٩ ایل‌له‌ری آراسی‌ندا تورک‌ایلی، عرب عراق، آنادولو و روم‌ائلی‌ده ‌یایقین اولان و دوغو تورک‌جه‌سی‌یله‌ په‌ک چوخ قاریشیمی‌نین اولدوغو اورتاق اه‌سکی باتی اوغوز تورک‌جه‌سی‌دیر. سیرادان اینسان‌لار ساری‌ندان یازیلان بو گؤرکول (ادبی) اولمایان توزه‌ل (حقوقی) و آقچال (مالی) به‌لگه، ١٣-١٤ونجو یوز ایل‌له‌رده تورک‌ایلی‌ده ‌تورک‌جه‌نین یئرله‌شیک و اؤلچون‌له‌شدیریلمیش (استانداردلاشدیریلمیش) بیر توزه‌ل دیلی و توغراق (ایداری) یازی دیلی‌نه ‌یییه‌ اولدوغونو، تورک‌له‌رین ده‌ آقچال به‌لگه‌له‌ری، سؤزله‌شمه‌له‌ری، ائولی‌لیک، باش‌لیق وب. ایله ‌ایلگی‌لی باشقا به‌لگه‌له‌ری‌نی یازارکه‌ن تورک‌جه‌نی ایش‌له‌تدیک‌له‌ری‌نی گؤسته‌رمه‌ک‌ده‌دیر. بو یازقام‌دا به‌لگه‌نین تورک‌جه ‌متنی‌نی، اوخویوش، دوزه‌لتمه‌ و اونارما اؤنه‌ری‌له‌ریمی، و فارس‌جا چئویری‌سی‌نی وئردیم. داها سونرا به‌لگه‌نین اؤزه‌ل‌لیک‌له‌ری‌نی و ایچی‌نده‌ گئچه‌ن تورک‌جه‌ دئگی (کلیمه)‌ و آدلاری آچیق‌لادیم.

Özet

Bu yazgada (makalede) Moğol-Türk İlhanlılar erkletinin (devletinin) son yıllarına (1315-1335) âit Türkçe bir Tanıklığı (yeminli beyan belgesini) inceledim. Bu tanıklık muhtemelen Türkili'nin Hamse bölgesindeki İlhanlı erkletinin başkenti Qonqur öleng (Qoñur Öleñ) - Sultaniye'de ya da Türkili'nin Azerbaycan bölgesindeki İlhanlı gözlemevinin merkezi olan Marağa'da yazılmıştır. Bu tanıklığın yüzü, 1271-1282 yılları arasında "Zeyc-i İlhâni" pitiyinin (kitabının) oldukça eski bir elyazmasının ikinci sayfasında korunmuştur. Bu tanıklıkta, Âhîlikle bağlantılı sekiz tanık bir Türk kadınının başlığının sekiz bin akçasından altı bin akçasını kocasına bağışladığını anlatıyor. Belgenin lehçesi, 1200-1499 yılları arasında Türkili, Irak-ı Arap, Anadolu ve Rumeli'de yaygın olan ve Doğu Türkçesiyle pek çok karışımın olduğu Ortak Eski Batı Oğuz Türkçesidir. Sıradan insanlar sarından (tarafından) yazılan bu görkül (edebi) olmayan tüzel (hukûkî) ve akçal (mâli) belge, 13-14. yüzyıllarda Türkili’de Türkçenin yerleşik ve ölçünleştirilmiş (istandartlaştırılmış) bir tüze (hukuk) dili ve tuğrak (idârî) yazı diline yiye (sâhip) olduğunu, Türkler'in de akçal (mâli) belgeleri, sözleşmeleri, evlilik, başlık vb. ile ilgili başka belgelerini yazarken Türkçeyi kullandığını göstermektedir. Bu yazgamda belgenin Türkçe metnini; okuyuş, düzeltme ve onarma önerilerimi ve Farsça çevirisini verdim. Daha sonra belgenin özelliklerini ve içinde geçen Türkçe kelime ve adları açıkladım.

Abstract

In this article, I examine a Turkish Testimony - affidavit document from the last years of the Mongol-Turk Ilkhanid state (1315-1335). This affidavit was likely written in Qonqur öleng (Qoñur Öleñ) - Sultaniye, the capital of the Ilkhanid government in the Khamse region of Türkili, or in Marağa, the headquarters of the Ilkhanid observatory in the Azerbaijan region of Türkili. The copy of this declaration was preserved on the second page of a very old manuscript of the book "Zeyj-i İlkhâni", which was copied between 1271-1282. In this affidavit, eight witnesses affiliated with Ahi-order testify that a Turkish woman donated six thousand akchas of her eight thousand dowries to her husband. This document is written in Common Old Western Oghuz Turkish, which was widely spoken in Turkili, Irak-ı Arab, Anatolia and Rumelia between 1200 and 1499. It also contains various influences from Eastern Turkish. This non-literary legal and financial document, written by ordinary people, dates back to the 13th-14th centuries. During this time, Turkish had an established and standardized legal language and administrative writing language. Local Turks utilized Turkish in various financial documents, contracts, marriage agreements, dowry records, and more. In this article, I have read the Turkish text of this document, corrected it, made repairs, and provided its Farsi translation. I have also explained the features of the document and the Turkish words and names used within it.

نامه‌ی تورکی نادر شاه‌ به ‌خط او و دوکترین اصلیت تورکمانی - ریشه‌ی تورانی مشترک افشاریه ‌و عوثمان‌لی در آن

نامه‌ی تورکی نادر شاه‌ به ‌خط او

و دوکترین اصلیت تورکمانی - ریشه‌ی تورانی مشترک عوثمان‌لی ‌و تورک‌های ساکن ایران در آن 

مئهران باهارلی

 

NADİR ŞAH AFŞAR’IN KENDİ ELYAZISIYLA İRAN TÜRKÎSİ’NDE YAZDIĞI MEKTUBU, VE ONDA VURGULADIĞI “OSMANLI İLE İRANDA YAŞAYAN TÜRKLERİN ORTAK TÜRKMAN SOYU - TURAN KÖKENİ DOKTRİNİ” 

NADER SHAH AFSHAR’S LETTER IN HIS OWN HANDWRITING AND IN TURKISH OF IRAN, EMPHASIZING “THE DOCTRINE OF COMMON TURKMAN DESCENT -TURANIAN ORIGIN OF OTTOMANS AND TURKS LIVING IN IRAN”

MÉHRAN BAHARLI

«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین یازقالاری توپلوسو» پیتییی،‌ بیرینجی جیلدده‌ن

“Sözümüz, Méhran Baharlının yazqalar toplusu” pitiyinden, cild I

از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران باهارلی» - جلد اول

 

mehranbahari1@yahoo.com

https://independent.academia.edu/MBaharli

https://sozumuz1.blogspot.com/

https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069

خلاصه

در این نوشته ‌اصل تورکی و ترجمه‌های فارسی و انگلیسی سندی مهم مربوط به ‌دوره‌ی نائب السلطنه‌گی «نادر شاه» افشار، زمانی که‌ وی هنوز «تهماسب‌قلی خان» بود را عرضه‌ کرده‌ام[1]. در این سند که بخشی از کتاب قوجا راغب محمد پاشا افندی[2] رئیس هئیت عوثمان‌لی در مذاکرات رسمی ‌مصالحه ‌با هئیت تهماسب‌قلی خان است ذکر می‌شود که او ‌به‌ خط خود یک نامه‌ی رسمی‌ و سرّی به ‌زبان تورکی مرسوم در ایران یعنی تورکی تورکمانی (در کتاب: «ایران تورکی‌سی» - تورکی ایران) خطاب به ‌حکیم‌اوغلو علی پاشا صدراعظم عوثمان‌لی نوشت و فرستاد. راغب پاشا سپس مضمون این نامه‌ی تورکی ‌به ‌قلم تهماسب‌قلی خان و یا نادر شاه بعدی را نقل می‌کند که‌ در آن او ‌به‌ تبار و قومیت تورکمانی مشترک عوثمان‌لی و تورک‌های ساکن در ایران، ریشه‌ گرفتن هر دوی آن‌ها از توران‌زمین – تورکستان اشاره‌کرده‌ و تنها تفاوت بین این دو را اسکان گروه ‌نخست در روم - آناتولی و گروه ‌دوم در ایران می‌داند و این تبار و منشاء و هویت قومی‌ مشترک تورکمانی - تورانی را شاهدی مقنع و مبنائی کافی برای عقد مصالحه ‌بین دو دولت تورک عوثمان‌لی و قیزیل‌باش که نادر نائب‌السلطنه‌ی آن بود می‌شمارد. این سند از جهت نشان دادن رسمی ‌بودن زبان تورکی در آن دوره، تورکی‌نویسی تهماسب‌قلی خان و یا نادر شاه‌ افشار بعدی، استفاده‌ از «مشروعیت تورکی» برای موجه نشان دادن حاکمیت تورک بر ایران، و تز «اصلیت و تبار مشترک تورانی - تورکمانی» عوثمان‌لی‌ها و تورک‌های ساکن در ایران برای دعوت امپراتوری عوثمان‌لی به‌ اتحاد، آن هم زمانی که ‌وی هنوز به‌ شاهی نه‌رسیده ‌و نائب السلطنه‌ی آخرین شاه قیزیل‌باش بود؛ و  نشان دادن این مطلب که‌ تهماسب‌قلی خان و یا نادر شاه‌ افشار بعدی ‌نخستین حاکم و فرمان‌روای رسما و آشکارا «قاماق تورک» (پان‌تورک) در تاریخ مودرن می‌باشد، دارای اهمیت فوق العاده‌ی تاریخی و سیاسی است. بر اساس مضمون این نامه‌ی تورکی که آشکارا به ‌قلم و خط خود تهماسب‌قلی خان و یا نادر شاه‌ افشار بعدی ‌و به ‌تورکی رایج در ایران (ایران تورکی‌سی، لهجه‌ی تورکمانی زبان تورکی) نوشته‌ شده‌، او حتی قبل از رسیدن به‌ پادشاهی، مشغول به ‌تدوین و تکمیل ایده ‌و کانسپت اصلیت و تبار مشترک تورکمانی (و یا پان‌تورکمانیسم) و استفاده ‌از آن در سیاست خارجی به منظور نزدیکی و اتحاد با عوثمان‌لی و دیگر دول تورک وقت بوده‌است . 

Özet

Bu makalede, Nadir Şah Afşar'ın henüz Tahmasb Kulu Han adıyla bilindiği ve Kızılbaş (Safevi) devletinin genel valisi olduğu dönemiyle ilişkin önemli bir belgenin Türkçe aslını, ayrıca Farsça ve İngilizce çevirilerini sunuyorum. Bu belge, Tahmasb Kulu Han (Nadir Şah Afşar) heyetiyle yapılan resmî uzlaşma görüşmelerinde Osmanlı heyetinin başkanı olan Koca Râğıb Mehmed Paşa Efendi'nin Tahkik ve Tevfik adlı kitabında yer almaktadır. Râğıb Paşa, Nadir Şah'ın kendi el yazısıyla İran'da yaygın olarak kullanılan "İran Türkisi" (İran Türkçesi, Türkçenin Türkman lehçesi) ile Osmanlı Sadrazamı Hekimoğlu Ali Paşa'ya hitaben resmi ve gizli bir mektup yazıp gönderdiğini anlatıyor. Râğıb Paşa, daha sonra Nadir Şah'ın Türkçe yazdığı mektubun içeriğini aktarıyor. Nadir Şah, mektupta Osmanlılar ve İrandaki Türklerin arasında ortak olan Türkman soy ve etnik kökenine atıfta bulunuyor. Bunların ikisinin kökenlerinin Turan-Türkistan'dan kaynaklandığını belirtir ve iki grup arasındaki tek farkın Osmanlıların Anadolu'ya, İrandaki Türklerin ise İran'a yerleşmiş olması olduğununun altını çiziyor. Nadir Şah bu ortak Türkman-Turan köken ve etnik kimliği, Osmanlı ve İrandaki Türk devleti arasında uzlaşma için ikna edici bir kanıt ve yeterli bir temel olarak görür. Bu belge, olağanüstü tarihi ve siyasi öneme sahiptir. Zira o dönemde İranda Türkçenin defakto resmi statüsüne sahip olduğunu, Nadir Şah Afşar'ın Türkçe yazma konusundaki ustalığını ve eğilimini, iktidarını meşrulaştırmak için "Türk meşruiyeti" kavramına güvendiğini, ve Osmanlı ile birleşmeyi gerekli göstermek için "Osmanlılar ve İrandaki Türkler arasındaki ortak Turan-Türkman köken ve soy" tezini stratejik olarak kullandığını gözler önüne sermektedir. Üstelik bütün bunları yaparken, Nadir Şah henüz saltanat tahtına oturmamış ve sadece son Kızılbaş Şah'ın genel valise idi. Belge ayrıca, Nadir Şah’ın modern tarihin ilk resmen ve alenen "Kamak Türk" (Pan-Türk) sultan ve padişahı olduğunu gösteriyor. Nadir Şah'ın kendi el yazısıyla ve İran'da yaygın olan Türkçe (İran Türkçesi) ile yazıldığı görülen bu Türkçe mektubun içeriğine bakıldığında, Nadir Şah'ın tahta çıkmadan önce bile ortak Türkman kökeni ve soyu (veya Pan-Türkmanizm) fikrini ve kavramını formüle edip tamamlamakla uğraştığı açıkça anlaşılmaktadır. Nadir Şah bu kavramı dış politikada, Osmanlılar ve dönemin diğer Türk devletleriyle yakınlaşma gayretlerini teşvik etmek ve sağlamlaştırmak, ve ittifaklar kurmak amacıyla kullanmayı planlıyordu.

Abstract

In this article, I present the Turkish original, as well as the Farsi and English translations of an important document related to the period of the viceroyalty of Nader Shah Afshar, when he was still known as Tahmasb Gholi Khan. This document is part of a book by Koca Ragib Mehmed Pasha Efendi, who was the head of the Ottoman delegation in the official reconciliation negotiations with the Tahmasb Gholi Khan delegation. Ragib Pasha mentions that Tahmasb Gholi Khan (Nader Shah) wrote and sent an official, secret letter in his own handwriting in the Turkish language commonly used in Iran, mentioned in the book as "Iran Türkisi" (Iranian Turkish, Turkmani dialect of Turkish) addressed to Ottoman Prime Minister Hekimoglu Ali Pasha. Ragib Pasha then quotes the contents of Nader Shah’s Turkish letter. In the letter, Nader Shah refers to the common Türkman (Turcoman) descent and ethnicity shared by the Ottomans and Turks living in Iran. He mentions their roots in Turan-Türkistan, and states that the only difference between the two groups is the settlement of the Ottomans in Rum-Anatolia and Turks living in Iran in that land. He considers their common Türkman -Turanian descent, origin, and ethnic identity as convincing evidence and a sufficient basis for reconciliation between the two Turkish states of Ottoman and Qizilbash. This document holds extraordinary historical and political significance. It showcases the official status of the Turkish language during that period, Nader Shah Afshar’s proficiency and inclination towards writing in Turkish, his reliance on "Turkish legitimacy" to justify the rule of Turks in Iran, and his strategic use of the thesis of the "common Turanian origin and Türkman descent of both Ottomans and Turks living in Iran” to propose unification with the Ottoman. Even though he had not yet attained the status of king and was only the viceroy of the last Qizilbash Shah. The document also indicates that Nader Shah was the first officially and openly "Qamaq Turk" (Pan-Turk) figure and sultan in modern history. Based on the content of this Turkish letter, which was clearly written in Nader Shah's own handwriting and in the Turkish language common in Iran (Iranian Turkish), it is evident that Nader Shah was already busy formulating and perfecting the idea and concept of a common Türkman origin and descent (or Pan-Türkmanism) even before attaining the throne. He intended to use this concept in foreign policy to foster rapprochement and form alliances with the Ottomans and other Turkic states of the time.

ترور ناصرالدین شاه‌ قاجار توسط تروریست‌های بابی-ازلی و قهرمان‌سازی از قاتل او توسط تاریخ‌نگاری آزربایجانی, قومیت‌گرایی فارس، و دولت ایران

ترور ناصرالدین شاه‌ قاجار توسط تروریست‌های بابی-ازلی و قهرمان‌سازی از قاتل او توسط تاریخ‌نگاری آزربایجانی, قومیت‌گرایی فارس، و دولت ایران 

مئهران باهارلی

MÉHRAN BAHARLI 

«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین یازقالاری توپلوسو» پیتییی،‌ بیرینجی جیلدده‌ن

“Sözümüz, Méhran Baharlının yazqalar toplusu” pitiyinden, cild I

از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران باهارلی» - جلد اول 

mehranbahari1@yahoo.com

https://independent.academia.edu/MBaharli

https://sozumuz1.blogspot.com/

https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069

خلاصه:

خاقان تورک ناصرالدین شاه ‌قاجار در تاریخ اول ماه‌ می ١٨٩٦ در ۶۵ ساله‌گی توسط یک فارس به اسم میرزا رضا کرمانی به ‌قتل رسید. در این مقاله‌ به ‌این ترور، و یک ترور ناموفق او ٤٤ سال پیش از آن در ١٥ آوگوست ١٨٥٢ پرداخته‌ام. هر دوی این ترورها توسط تروریست‌های بابی-ازلی انجام شدند و در هر دوی این سوء قصدها چند تن تورک تبریزی دخیل بودند. سوء قصد به‌ جان ناصرالدین شاه نخستین مورد ‌تلاش سازمان یافته‌ی یک جریان مذهبی متعصب - سیاسی افراطی برای براندازی دولت از طریق شاه‌کُشی (Regicide) به ‌سبک اوروپایی در تاریخ مودرن ایران است. دولت قاجار حرکت بابی را یک حرکت مورد پشتیبانی دولت‌های استعمارگر اوروپایی و نیروی نیابتی آن‌ها مخصوصا بریتانیا برای گسترش ناامنی و مختل نمودن امنیت ملی، ایجاد جنگ داخلی و تخریبات و هرج و مرج‌ به‌ قصد کسب اقتدار سیاسی، برانداختن دولت قاجار، و نهایتا یک دین‌سازی آگاهانه‌ی استعماری در جهان اسلام می‌دید. در واقع نیز بابیه یک حرکت مذهبی خشونت‌طلب و تاریخ آن پر از ‌اقدامات تروریستی و شورش‌های خونین و قیام‌های مسلحانه‌ برای تاسیس دولت بابی است. شورش‌های پی درپی خونین و مسلحانه‌ی بابی‌، باعث گسترش ناامنی و تخریبات، وارد شدن آسیب فراوان به ‌شهرها و اموال مردم و کشته شدن هزاران نفر گشت، و بالاخره دولت قاجار را مجبور به حذف فیزیکی راس فتنه کرد. علی‌محمد باب از زندان به ‌تبریز آورده شد‌، در آنجا محاکمه و تیرباران شد. پس از اعدام سید علی‌محمد باب، ازلی‌ها که در میانشان بسیاری تورک بودند، کینه‌ و نفرتی عمیق از دولت تورک قاجار به‌ دل گرفتند و پس از آن از هر وسیله و متودی برای برای ساقط کردن دولت قاجار و تغییر رژیم استفاده کردند. آن‌ها از یک طرف اقدام به ترور سیستماتیک مقامات قاجاری و مخالفین خود، و برپا کردن شورش‌های شهری خونین نمودند، و از طرف دیگر در رهبری جنبش انگلیسی و ضد تورک مشروطیت، و تشکیلات پان‌ایرانیستی – تروریستی انجمن آزربایجان در تهران، و ... جای گرفتند. مطبوعات مودرن فارسی و نهضت تاسیس مدارس جدید فارسی‌زبان آن دوره هم به درجه‌ی بسیار تحت کونترول ازلی‌ها بود. این اقدامات و تدابیر، روند تغییر رژیم در ایران، سقوط دولت قاجار و تاسیس دولت پهلوی را مهیا و تسهیل کرد. محمدعلی فروغی ایدئولوگ پان‌ایرانیست و تئوریسین اصلی رضا شاه، یک بابی ازلی بود.

Özet

Türk Hakanı Nâsireddin Şah Kacar, 1 Mayıs 1896'da 65 yaşındayken Mirza Rıza Kermâni adlı bir Fars tarafından öldürüldü. Bu makâlede, bu suikastı ve 44 yıl öncesinde, 15 Ağustos 1852'de Şah’a yönelik gerçekleştirilen başarısız başka bir suikast girişimini ele alacağım. Her iki suikast da Ezelî Bâbi teröristler tarafından gerçekleştirildi ve her iki girişimde de Tebrizli birkaç Türk yer alıyordu. Nâsireddin Şah'a yönelik suikast girişimi, yakın İran târîhinde aşırı dinci-siyâsî bir hareketin, devleti Avrupa tarzı bir “kral öldürme” yöntemiyle yıkmayı amaçlayan ilk organize girişimdir. Kacar devleti, Bâbîliği, başta İngiltere olmak üzere Avrupalı ​​emperyal güçler tarafından desteklenen, onların vekil güçü olan, ve ulusal güvenliği bozmayı amaçlayan bir hareket olarak görüyordu. Kacar devletine göre Bâbîliğin amacı, siyâsî güç kazanmak ve devleti devirmek için iç savaş, yıkım ve kaos çıkarmaktı. Kacarlar için Bâbîlik, Batı sömürgeciliğinin İslam dünyasında sahte dinler ve mezhepler yaratma stratejisinin bir ürünüydü. Gerçekten de Bâbîlik, şiddet yanlısı bir aşırı dinci hareketti. Bâbîliğin târîhi, bir Bâbi devleti kurmak yolunda yapılan sayısız terör eylemleri, kanlı isyanlar ve silahlı ayaklanmalarla doludur. Peş peşe yapılan kanlı ve silahlı Bâbî isyanları, güvensizliğin ve yıkımın yayılmasıyla birlikte şehirlere ve halkın mallarına büyük zararlar vermiş, binlerce insanın ölümüne yol açmıştır. Bütün bunlar da sonunda Kacar devletini isyanın liderini fiziksel olarak ortadan kaldırmaya zorladı. Ali Muhammed Bab hapishaneden Tebriz'e götürüldü, burada yargılandı ve kurşuna dizildi. Bab'ın idam edilmesinin ardından, çoğu Türk olan Ezelîler, Türk Kacar Devleti'ne karşı derin bir nefret ve kin beslediler ve ondan sonra Kacar Devleti'ni devirmek için her türlü yolu ve yöntemi kullandılar. Bâbîler bir yandan Kacar yöneticilerini ve kendi muhaliflerini sistematik olarak katledip kanlı şehir isyanları çıkardılar. Diğer yandan, İngilizlerin yönettiği anti Türk Meşrûte hareketinde ve Tahran'daki Azerbaycan Encümeni adlı Pan-İranist terör örgütünde liderlik rolleri üstlendiler. O dönemde, modern Farsça basın ve yeni Farsça okulları kurma hareketi de büyük ölçüde Ezelîlerin kontrolü altındaydı. Bâbîlerin bütün bu aktiviteleri, İran'da rejim değişikliği, Türk Kacar devletinin devrilmesi ve Pan İranist Farsçı Pehlevi devletin kurulması sürecini hazırlandırıp kolaylaştırdı. Pan-İranist bir ideolog ve Rıza Şah'ın başlıca teorisyeni olan Muhammed Ali Furuği, bir Ezelî Bâbî'ydi.

Abstract

The Turkish Khagan Nasser al-Din Shah Qajar was assassinated on May 1, 1896, at the age of 65, by a Persian named Mirza Reza Kermani. In this article, I will discuss this assassination and a previous unsuccessful attempt on his life 44 years earlier on August 15, 1852. Both assassinations were carried out by Babi-Azali terrorists, and several Turks from Tebriz were involved in both of these attempts. The assassination attempt on Nasser al-Din Shah was the first organized attempt by an extremist religious-political movement to overthrow the government through European-style regicide in modern Iranian history. The Qajar government viewed Babism as a movement supported by European imperial powers and their proxy forces, particularly Britain, aimed at spreading insecurity and disrupting national security. The goal was to ferment civil war, destruction, and chaos in order to gain political power, overthrow the Qajar government. For the Qajars, Babism was seen as a product of Western colonialism’s strategy to create false religions and sects in the Islamic world. In fact, Babism was a violent religious movement. Its history is filled with terrorist acts, bloody riots, and armed uprisings aimed at establishing a Babi state. The bloody and armed Babi rebellions, along with the spread of insecurity and destruction, caused extensive damage to cities and people's property, resulting in the killing of thousands of people. Ultimately, these events forced the Qajar government to physically eliminate the leader of the sedition. Ali Mohammad Bab was taken from prison to Tabriz, where he was tried and shot. After the execution of Sayyid Ali Muhammad Bab, the Azalis, many of whom were Turks, harbored a deep hatred and resentment towards the Turkish Qajar state. They utilized every possible means and method to overthrow the Qajarid state. On one hand, they systematically assassinated Qajar officials and their own opponents, and instigated bloody urban riots. On the other hand, they took leadership roles in the British and anti-Turkish constitutional movement, as well as the Pan-Iranianist terrorist organization of the Azerbaijan Association in Tehran, among others. During that period, the modern Farsi press and the movement to establish new Persian-language schools were largely under the control of the Azalis. These measures and arrangements facilitated the process of regime change in Iran, leading to the fall of the Qajar government and the establishment of the Pahlavi government. Mohammad Ali Foroughi, a Pan-Iranian ideologue and the main theoretician of Reza Shah, was an Azali Babi.