دیل ساده‌لییی- ایسماعیل قاسپیرالی:
تورک‌چه او درجه ساده‌له‌شدیریلمه‌لی کی «ملّی» اولسون
یئنی‌ده‌ن
یازان-یایینلایان: مئهران باهارلی
دیل ساده‌لییی-
ایسماعیل قاسپیرالی[1]
هر قومون «قومی» (ناسیونال) دیلی اولدوغو و دیل ان بویوک و ان بیرینجی بیر سرمایه اولدوغو شو قده‌ر معلوم بیر شئی‌دیر که بو خصوص‌دا افکار آچمایا حاجت قالمامیش‌دیر. یالنیز شو قده‌ر سؤیله‌یه‌بیلیریز که ساده و عموم‌جا ال‌وئریش‌لی و ایش‌له‌نمیش دیله مالک اولمایان قومون ایله‌ری‌سی، پک شبهه‌لی و قارانغی‌دیر. چونکو نشرِ معارف و توسیعِ معاملات ایچون ان ابتدا لازم اولان آلت و واسطه، ساده و ملّی دیل‌دیر. بو حقیقتی دؤرت یوز سنه مقدّم «مکالمة اللغتین» نام اثری‌نده میر علی شیر نوایی سؤیله‌میش ایدی.
واقعاً تورک اوغلو ایچون ساده تورک‌چه جمله سائر دیل‌له‌رده‌ن افضل‌دیر. بؤیله اولدوغو حال‌دا زیاده قاریشمیش دیلیمیزی نه گیبی ساده‌له‌ندیره‌لیم؟ بنیم بیلدیییم بیلدیک ایسه، بو ایشین ایکی یولو واردیر:
بیری- تورک‌چه‌سی بولوندوغو حال‌دا سائر دیلین لغتی‌نی
قول‌لانمامالی؛ تورک‌چه‌سی بولونماییپ قبولونا مجبور بولوندوغوموز و یا که عموم‌جا
معلوم لغت‌له‌ری، تورک قواعدی‌نه تابع ائتمه‌لی. مثلاً صبر-صبرلی، صبرسیز، صبرلی‌له‌ر
گیبی.
ایکینجی‌سی- عباره‌یی ساده‌له‌ش‌دیرمه‌ک‌دیر که بیر سطر تورک‌چه ایله آنلاشیلاجاق بیر فیکری یا جمله‌یی، چام ساقیزی گیبی اوزاتمامالی‌دیر.
بو ایکی قاعده‌یی ال‌ده توتوپ و اؤلچو ائده‌ره‌ک اولدوقجا ساده‌له‌شمیش بوگون‌کو عوثمانلی دیلی‌نه بیر گؤز آتالیم، باخالیم بیرآز داها ساده‌له‌ش‌دیرمه‌ک ممکن اولماز می. بانا دئرله‌ر که «ائوئت، اولابیلیر. لاکین پک یاراشیق‌سیز و قابا اولور». خیر، اولماز!. چونکو هر دیلین کندی‌نه مخصوص یاراشیغی واردیر، ایچی‌نده گیزله‌ن‌میش‌دیر. ایش‌له‌نمه‌ک ایله میدانا چیخار، خارج‌ده‌ن لغت توپلاماق ایله دئییل. قرض ایله نه خزینه یاراشیر، نه لسان. قزئته جمله ایچون یازیلان بیر شئی‌دیر. بون‌دان بؤیله دیلی ان زیاد ساده‌له‌شمیش اولمالی درگه [درگی؟] قزئته‌له‌ر دیلی‌نده‌ن بیر ایکی مثال گتیره‌لیم.
عوثمانلی‌جا و ساده تورک‌چه
١-عوثمانلی‌جا: بو کره باتیق عوثمانی مامورلاری‌نین جمله‌سی‌نه تلقیحِ
جدری عملیاتی اجرا ائتدیریلمیش‌دیر.
ساده تورک‌چه: بو کره باتیق عوثمانی مامورلاری‌نین جمله‌سی‌نه چیچه‌ک آشی‌لانمیش‌دیر.
٢-عوثمانلی‌جا: سیروز سانجاغی مدّعی یِ عمومی معاونی رزق‌الله افه‌ندی‌نین
وظیفه‌یِ ماموریتی‌نی سوءِ استعمال ائتدییی جهت‌له، تحتِ محاکمه‌یه آلینماسی
خصوصونا، عدلیه نظارتِ جلیله‌سی‌نجه ماذونیتِ لازمه اعطاء بویورولدوغو مسموع‌دور.
ساده تورک‌چه: سیروز سانجاغی مدّعی‌یِ عمومی معاونی رزق‌الله افه‌ندی‌نین خدمتی‌نده فنالیق گؤرولدویونده‌ن محاکمه‌یه چکیلمه‌سی‌نه عدلیه‌جه رخصت ائدیلدی.
٣-عوثمانلی‌جا: سئروم ادخال اولونوپ نبض یوز آلتمیش ایکی ضربات‌دا و
حرارت اوتوز دوقوز یئدی دیزیه‌م درجه‌ده ایکه‌ن، تکرار اون سانتی‌مئترو مکعّب
داها ائنژئکسییون ائدیلدیک‌ده‌ن سونرا ضرباتِ نبض یوز ییرمی بئشه و حرارت اوتوز
سکیز ایکی دیزیه‌م درجه‌سی‌نه، و اوچونجو ائنژئکسییون سونرا...
ساده تورک‌چه: سئروم ایچه‌ری آتیلیپ نبض یوز آلتمیش ایکی اوروش‌دا (یا که آتیش‌دا) و سیجاغی اوتوز دوقوز یئدی اون‌لوق درجه‌ده ایکه‌ن، تکرار اون سانتی‌مئترو مکعّب داها ایچه‌ری آتیلدیق‌دان سونرا نبض اوروشو یوز ییرمی بئشه و سیجاغی اوتوز سکیز ایکی اون‌لوق درجه‌سی‌نه، و اوچونجو آتیش‌دان سونرا ....
٤-عوثمانلی‌جا: لاله‌لی جواریندا کائن قیزیل‌داش جامعِ شریفی‌نین
مجدّداً انشاسی‌نا ابتدار ائدیلمیش‌دیر.
ساده تورک‌چه: لاله‌لی جواریندا بولونان قیزیل‌داش جامعِ شریفی‌نین یئنی‌ده‌ن یاسالماسی‌نا باش‌لانمیش‌دیر.
٥-عوثمانلی‌جا: ایپه‌ک سانجاغی متصرّفِ جدیدی سعادت‌لی مصطفا نائلی
به‌ی افه‌ندی حضرت‌له‌ری‌نین، بو گون‌له‌رده محلِّ ماموریتِ والالاری‌نا عزیمت
ائده‌جه‌ک‌له‌ری استخبار قیلینمیش‌دیر.
ساده تورک‌چه: ایپه‌ک سانجاغی‌نین یئنی متصرّفی سعادت‌لی مصطفا نائلی به‌ی حضرت‌له‌ری‌نین، بو گون‌له‌رده ایپه‌ک‌ه گئده‌جه‌ک‌له‌ری خبر آلینمیش‌دیر.
٦-عوثمانلی‌جا: اوّل‌کی گئجه مرمره آداسی جواریندا یک‌دیگری‌نه مصادمه
ائده‌ره‌ک زده‌له‌نمیش اولان (قنایت اوف سن جون) و (ایلتید) نام واپورلار، لِاجل
التّعمیر بو کره جسری‌نه داخل اولموش‌لاردیر.
ساده تورک‌چه: اوّل‌کی گئجه مرمره آداسی جواریندا بیر بیری‌نه اوروشوپ زده‌له‌نمیش (قنایت اوف سن جون) و (ایلتید) نام واپورلار، تعمیر ایچون کؤپروله‌ر آراسی‌نا گیرمیش‌له‌ردیر.
٧-عوثمانلی‌جا: آوروپا قزئتهلهرینده مصادفِ نظرِ مطالعه‌میز
اولان حوادث داخی، بر وجه‌ِ آتی نقل اولونویور.
ساده تورک‌چه: آوروپا قزئتهلهرینده گؤردویوموز حوادث، آشاغی‌دا نقل اولونویور.
[بیرینجی بؤلومون سونو.]
[ایکینجی بؤلوم:]
گئچه‌ن نسخه‌میزده درِ سعادت قزئته‌له‌ری‌نده‌ن آلیپ اوچ بئش مادّه درج ائتمیش ایدیک. بون‌لارین لسانی هر نه قده‌ر ساده ایسه ده، بیر درجه داها ساده‌له‌نمه‌سی ممکن اولدوغونو گؤسته‌رمه‌یه چالیشمیش ایدیک. اهلی الی‌نده مساله داها گؤزه‌ل صورت‌ده حلّ اولوناجاغی شبهه‌سیزدیر. قزئته و حوادث دیلی ناسیل ساده ایسه، «ادبیات و شعر» دیلی داخی، شو درجه ساده اولمالی که «ملّی» اولسون. مثلاً:
فروغِ حُسنو عالم‌سوز ایکه‌ن اوْل
ماهْ ناپیدا
جهان آتش‌پرستِ عشوه، آتش‌گاهْ ناپیدا
یا که
گلینجه صحوه بحرِ می‌ده استغراق‌دان
مینا
نه‌له‌ر اشراب ائده‌رمیش انفس و آفاق‌دان مینا
گیبی سطرله‌ر بلکه پک لذّت‌لی‌دیرله‌ر، پک درین و پارلاق فکرله‌ردیرله‌ر. لاکین «ملّی» (ناسیونال) دئییل‌دیرله‌ر. بون‌لاری ساده‌له‌ش‌دیرمه‌ک الیمیزده‌ن گلمه‌دی، چونکو ترجمه ائتمه‌ک لازم‌دیر. عربی فارسی قاریشدیریپ گؤزه‌ل دیل ترتیب ائتمه‌ک، بلکه بیر «هنردیر»؛ لاکین استفاده‌لی هنر دئییل‌دیر. ملّی دیلین گئری‌له‌مه‌سی‌نه سبب اولویور. ملّی دیل اونوتولور. هله تورک دیلی‌نه «قوللئکسییون»، «پروژه»، «آتاشه میلیتئر»، «شؤمه‌ن دؤ فئر» «بالانس»، «پارول» و امثالی لغتِ فیرانسوی‌نین قبولونا هیچ حاجت اولمادیغی قطعی اعتقادیم‌دیر. بو سؤزله‌رین هر بیری‌نه بیر «تورک‌چه» بولماق ممکن‌دور.
اگر «اسکی مونلالاریمیز» لسانا عربی و فارسی گیردیک‌له‌ری گیبی، «یئنی مونلالاریمیز» یعنی (سیو...یره‌له‌ر؟) فیرانسیزجادان، نئمسه‌جه‌ده‌ن لغت قبولونو مودا و عادت ائتسه‌له‌ر، ایله‌ری‌ده «لسانِ تورکی» جمله‌له‌ری‌نده‌ن اولاراق: «دون سوآر شؤمه‌ن دؤ فئر ایله ایزمیت‌ه پارتیر ائتدیم» [دون آخشام، دمیریولویلا ایزمیت‌ه ساری آیریلدیم]. یا که «مورگئن اوژوردوی کیرشواسسئر بوآ ائیله‌دیم (Morgen aujour’dui kirchwasser bois eiledim)». [بوگون ائرته، کیرازسویو ایچدیم]. گیبی جمله‌له‌ر گؤرولسه گره‌ک‌دیر! بو جومله‌له‌ر پک چیرکین، پک غریب گؤرونه‌جه‌ک‌دیر.
بویورون بیره‌ر آز اویغونجا صورت‌ده سؤیله‌یه‌لیم: «لسانِ مادرانه‌م دیرای دیل‌ده‌ن قومپوزه‌دیر» [آنادیلیم اوچ دیل‌ده‌ن اولوشماق‌دادیر] بونا آرتیق اؤیکه و سؤز سؤیله‌یه‌ن اولماسا گره‌ک‌دیر. چونکو بو جمله‌ده عرب‌جه، فارسی‌جه، آلمان‌جا، تورک‌چه و فیرانسیزجا بیره‌ر سؤز. تام مساوات!
دئرله‌ر که- تورک‌چه قابادیر، گؤزه‌ل بیر شئی سؤیله‌نه‌مه‌ز. ظنّ ائتمه‌م. مثلاً-
«وار گتیر، وار گتیر.
گلمه‌زسه یالوار گتیر.
ال‌له‌نمه‌میش بوداق‌دان،
قوخلانمامیش گول گتیر ...»
قابا تورک‌چه‌دیر. فنا می؟ ظنّ ائتمه‌م.
بیلدیییم بیلدیک ایسه، دیلیمیزی ساده‌له‌شدیرمه‌لی‌دیر، صنف دیلی اولماسین. جمله‌نین دیلی اولسون. بونون ایچون ان ابتدا بیر «لغتِ تورکی» ترتیب و نشر ائتمه‌لی‌دیر و بعده ایشبو قاعده‌له‌ری گؤزه‌تمه‌لی‌دیر:
١-تورک‌چه‌سی بولوندوقچا، اجنبی‌ده‌ن
لغت آلمامالی‌دیر.
٢-اسکی‌ده‌ن دیلیمیزه قبول
اولونموش و تورک‌له‌ش‌میش لغت‌له‌ری، تورک قواعدی‌نه تابع ائتمه‌لی‌دیر.
٣-تورک‌چه‌سی بولونمادیغی حال‌دا، عربی‌ده‌ن آلیپ تورک قواعدی‌نه تابع ائده‌ره‌ک تورک‌له‌ش‌دیرمه‌لی.
سون
منیم اک‌له‌نتی‌له‌ریم- مئهران باهارلی
١-بویوک بیلگه و اؤنجو دوشونور ایسماعیل قاسپیرالی‌نین اؤنه‌ردییی اوچونجو (بیر قاورامین تورک‌جه‌سی بولونماز ایسه، عرب‌جه‌ده‌ن کلیمه آلما ...) قورالی یئری‌نه، تورک‌جه‌ده وار اولمایان بیر کلیمه‌یه قارشی‌لیق ایلک اؤنجه خالق دیلی ایله تورک‌جه اسکی یازی‌لی متین‌له‌رده‌ن اویقون کلیمه‌له‌ر آرانیپ بولونمالی‌دیر. اویقون بیر کلیمه تاپیلمازسا، باشقا تورکیک دیل‌له‌رده‌ن دوغرودان آلینتی یاپمالی، بو دا اولاسی دئییل‌سه تورک‌جه کؤک و اک‌له‌رله یئنی کلیمه – یئنی‌دئگی- یارادیلمالی‌دیر.
٢-قاسپیرالی‌نین تورک‌جه قارشی‌لیق‌لاری بولونابیلیر دییه‌ره‌ک وئردییی فیرانسیزجا کلیمه‌له‌ر یئری‌نه منیم ایش‌له‌تدیییم قارشی‌لیق‌لار بون‌لاردیر:
«قوللئکسییون» ← درله‌م (درله‌مه‌ک‌ده‌ن)، «پروژه» ← چێنێق، چێنلاتێ (چینیقماق، چینلاتماق فعلی‌نده‌ن: بیر تاساری‌نی گئرچه‌ک‌له‌شدیرمه‌ک، تحقق ائتدیرمه‌ک)، «آتاشه میلیتئر» ← ایلیجی‌سۆ (ایلیجی: ایلمه‌ک فعلی‌نده‌ن - متصل و ضمیمه کردن، سو: عسکر، اوردو ایله ایلگیلی)، «شؤمه‌ن دؤ فئر» ← دمیریوْلوُ، «بالانس» ← دنگه، «پارول» ← سؤزلۆ (شفاهی)
٣- قاسپیرالی‌نین یازی‌سی‌ندا ایش‌له‌تدییی بیر سیرا عرب‌جه و فارس‌جا کلیمه‌له‌رین تورک‌جه قارشی‌لیق‌لاری ایش‌له‌دیله‌ره‌ک، یازی‌سی بیر کرته داها ساده‌له‌شدیریله‌بیلیر:
ادبیات ← گؤرک‌سؤز،
شعر ← قوْشوُق، هنر ← اوُزلوُق، اعتقاد ← اینام، صبر ← دؤزۆم، صبیرسیز ← دؤزۆم‌سۆز؛
افضل ← اۆستۆن‌ره‌ک، چیرکین ← گؤرک‌سۆز، اجنبی ← یاد، یابانجێ، ساده ← قوْلای، گنه‌ز، یالێن؛ قزئته ← اته‌رگی، درجه ← کرته، ممکن ← اوْلاسێ، محکمه ← یارقێ، خبر ← سالێق، معلوم ← بیلینه‌ن، بللی، حاجت ← گره‌کسینیم، مالک ← یییه، ابتدا ← باش، باش‌لانقێج، واسطه ← آراج، حقیقت ← گئرچه‌ک، سنه ← یێل، مقدّم ← اؤنجه، قاباق، نام ← آد، آدلێ، اثر ← یاپێت، واقعاً ← گئرچه‌ک‌ده‌ن، دوغرودان، جمله ← بۆتۆن، قاموُ، سائر ← باشقا، اؤته‌کی، زیاده ← کؤپ‌جه، چوْخ‌لوُ، چوْخ‌جا؛ حال ← دوُروُم،
قواعد ← قوُرال‌لار، تابع ← اوُیقوُن، اوُیار، فکر ← دۆشونجه، لاکین ← آنجاق، خیر ← یوْخ، مخصوص ← اؤزه‌ل، خارج ← دێش، دێشارێ،
قرض ← بوْرج، لسان ← دیل، حرارت ← اێسێ، سێجاق‌لێق،
تکرار ← یئنی‌ده‌ن، یینه، جواری ← یاخێنێ، یاخێن‌لێغێ، تعمیر ← اوْنارێم، حوادث ← اوْلای‌لار، مساله ← سوْروُن، صورت ← بیچیم، شبهه ← قوُشقوُ، مثلاً ← اؤرنه‌یین، ترجمه ← چئویری، لازم‌دیر ← گره‌کیر، استفاده‌لی ← یارارلێ، سبب ← نه‌ده‌ن، گره‌ک‌چه، امثالی ← بنزه‌رله‌ری، قطعی ← کسین، عادت ← آلێشقان‌لێق، مساوات ← ائشیت‌لیک، ظن ائتمه‌ک ← سانماق، ترتیب ← دۆزه‌ن‌له‌مه، نشر ← یایێم‌لاما، یایێن، بعده ← داها سوْنرا، اوندان سوْنرا، ملی ← اوُلوُسال...
برای مطالعه‌ی بیشتر:
انتقاد گاسپیرالی از انتشار
روزنامه‌ی ناصری در تبریز به زبان فارسی و آزربایجان تورکستان ایران است
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_22.html
تحصیل تورکی در مدارس اصول جدید
تهران، ده-١٠ سال قبل از امضای فرمان مشروطیت به گزارش ترجمان-قاسپیرالی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_29.html
دیل ساده‌لییی- ایسماعیل قاسپیرالی:
تورک‌چه او درجه ساده‌له‌شدیریلمه‌لی کی «ملّی» اولسون
DİL SÂDELİYİ - İSMAYIL GASPIRALI: TÜRKÇE O DERECE SÂDELEŞTİRİLMELİ Kİ “MİLLİ” OLSUN.
YENİDEN YAZAN – YAYIMLAYAN: MÉHRAN BAHARLI
DİL SÂDELİYİ - İSMAYIL GASPIRALI
Her kavmin kavmî (nasyonal) dili olduğu ve dil en büyük ve en birinci bir sermâye olduğu şu kadar mâ’lum bir şeydir ki bu hususta efkar açmaya hâcet kalmamıştır. Yalnız şu kadar söyleyebiliriz ki sâde ve umumca elverişli ve işlenmiş dile mâlik olmayan kavmın ilerisi, pek şupheli ve karangıdır. Çünkü neşr-i maârif ve tevsî-i muâmilat için en ibtida lâzım olan âlet ve vâsıta, sâde ve milli dildir. Bu hakikatı dört yüz sene mukaddem “Mükâlimet ül lugateyn” nâm eserinde “Mir Ali Şir Nevâi” söylemiş idi.
Vâkıan Türk oğlu için sâde Türkçe cümle sâir dillerden afzaldır. Böyle olduğu halde ziyâde karışmış dilimizi ne gibi sâdelendirelim? Benim bildiyim bildik ise, bu işin iki yolu vardır:
Biri- Türkçesi bulunduğu halde sâir dilin lugatını kullanmamalı, Türkçesi bulunmayıp kabûluna mecbur bulunduğumuz ve ya ki umumca mâlum lugatları Türk kavâidine tâbi etmeli. Mesela Sabır → Sabırlı, Sabırsız, Sabırlılar gibi.
İkincisi- İbâreyi sâdeleşdirmekdir ki bir satır Türkçe ile anlaşılacak bir fikri ya cümleyi, çam sakızı gibi uzatmamalıdır.
Bu iki kâideyi elde tutup ve ölçü ederek oldukça sâdeleşmiş bugünkü Osmanlı diline bir göz atalım, bakalım bir az daha sâdeleştirmek mümkün olmaz mı? Bana derler ki evet, olabilir. Lâkin pek yaraşıksız ve kaba olur. Hayır, olmaz! Çünkü her dilin kendine mahsus yaraşığı vardır, içinde gizlenmiştir. İşlenmek ile meydana çıkar, hâriçten lugat toplamak ile deyil. Karz ile ne hâzine yaraşır, ne lisan. Gazete cümle için yazılan bir şeydir. Bundan böyle dili en ziyâde sâdeleşmiş olmalı dergi? Gazeteler dilinden bir iki misal getirelim:
Osmanlıca ve Sâde Türkçe
1-Osmanlıca:
Bu kere batık Osmanlı me’murlarının cümlesine talkih-i cedri ameliyatı icra
edilmiştir
Sâde
Türkçe: Bu kere batık Osmanlı me’murlarının cümlesine çiçek aşılanmıştır.
2-Osmanlıca:
Siroz Sancağı müddei-yi umûmi muâvini Rızkullah Efendinin vazîfe-yi me’mûriyetini
sû-i isti’mâl ettiyi cihetle, taht-i muhâkimeye alınması hususuna Adliye Nezâret-i
celilesince me’zûniyet-i lâzime îta’ buyurulduğu mesmû’dur.
Sâde Türkçe: Siroz Sancağı müddei-yi umûmi muâvini Rızkullah efendinin hizmetinde fenalık görüldüyünden muhâkimeye çekilmesine Adliyece ruhsat edildi.
3-Osmanlıca:
Serum ithal olunup nabız yüz altmış iki zerebatta ve hararet otuz dokuz yedi
diziyem derece iken, tekrar on santimetru mükeep daha enjeksiyon edildikten
sonra zerebati nabız yüz yirmi beşe ve hararet otuz sekiz iki diziyem
derecesine ve üçüncü enjeksiyon son ....
Sâde Türkçe: Serum içeri atılıp nabız yüz altmış iki uruşta (ya ki atışta) ve sıcağı otuz dokuz yedi onluk derece iken, tekrar on santimetru mükeep daha içeri atıldıktan sonra nabız uruşu yüz yirme beşe ve sıcağı otuz sekiz iki onluk derecesine, ve üçüncü atıştan son....
4-Osmanlıca:
Lâleli civârında kâin Kızıltaş Câmi-i şerifinin müceddeden inşasına ibtidar
edilmiştir.
Sâde Türkçe: Lâleli civârında bulunan Kızıltaş Câmi-i şerifinin yeniden yasalmasına başlanmıştır.
5-Osmanlıca:
İpek Sancağı müteserrif-i cedidi saadetli Mustafa Nâili bey efendi
hazretlerinin bu günlerde mahal-ı me’muriyet-i vâlalarına azimet edecekleri
istihbar kılınmıştır.
Sâde Türkçe: İpek Sancağının yeni müteserrifi saadetli Mustafa Nâili bey hazretlerinin bu günlerde İpek’e gedecekleri haber alınmıştır.
6-Osmanlıca:
Evvelki gece Marmara Adası civârında yekdigerine musâdime ederek zedelenmiış
“Knight of Saint Jones” ve “Iltid” nam vapurlar li-ecel üt-tâmir bu kere
cisrine dâhil olmuşlardır.
Sâde Türkçe: Evvelki gece Marmara Adası civârında birbirine uruşup zedelenmi “Knight of Saint Jones” ve “Iltid” nam vapurlar, tâmir için köprüler arasına girmişlerdir.
7-Osmanlıca:
Avrupa gazetelerinde musâdif-i nazar-ı mutâliamız olan havadis dahi, ber
vech-i âti nakl olunuyor.
Sâde Türkçe: Avrupa gazetelerinde gördüyümüz havadis, aşağıda nakl olunuyor.
[İlk bölümün sonu]
[İkinci bölüm]
Geçen nushamızda Der-i Saadet gazetelerinden alıp üç beş madde derc etmiş idik. Bunların lisanı her ne kadar sâde ise de, bir derece daha sâdelenmesi mümkün olduğunu göstermeye çalışmış idik. Ehli elinde mesele daha güzel sûrette hall olunacağı şüphesizdir. Gazete ve havadis dili nasıl sâde ise, “edebiyat ve şiir” dili dahı, şu derece sâde olmalı ki milli olsun. Mesela
Furûğ-i
Hüsnü âlemsûz iken, ol mâh nâpeyda
Cihan âteşperest-i işve, âteşgâh nâpeyda
Ya ki
Gelince
sahve bahr-i meyde istiğrâktan mînâ
Neler işrâb edermiş enfüs ü âfaktan mînâ
Gibi satırlar belki pek lezzetlidirler, pek derin ve parlak fikirlerdir. Lâkin milli (nasyonal) deyillerdir. Bunları sâdeleştirmek elimizden gelmedi. Çünkü tercüme etmek lâzımdır. Arabî Fârsî karıştırıp güzel dil tertip etmek belki bir hünerdir. Lâkin istifâdeli hüner deyildir. Milli dilin gerilemesine sebep olur. Milli dil unutulur. Hele Türk diline koleksiyon, Proje, Ataşe Militer, Şömendöfer, Balans, Parol ve emsâli lugat-i Fıranseviyenin kabûluna hiç hâcet olmadığı kat’î î’tikâdımdır. Bu sözlerin her birine bir Türkçe bulmak mümkündür.
Eger eski Monlalarımız lisana Arabî ve Fârsî girdikleri gibi, yeni Monlarımız yani siv...ireler? Fıransızcadan, Nemseceden lugat kabûlunu moda ve âdet etseler, ileride “Lisan-i Türki” cümlelerinden olarak:
Dün suare şömendöfer ile İzmit’e partir ettim [Dün akşam demiryoluyla İzmite sarı ayrıldım].
Ya ki
Morgen ojurdvi kirşvasser bua eyledim (Morgen aujour’dui kirchwasser bois eiledim). [Bugün erte, kiraz suyu içtim]
Gibi cümleler görülse gerektir! Bu cümleler pek çirkin, pek garip görünecektir. Buyurun birer az uygunca sûrette söyleyelim:
Lisân-i mâderânem Tıray dilden Kompozedir [Anadilim üç dilden oluşmaktadır]
Buna artık öyke ve söz söyleyen olmasa gerektir. Çünkü bu cümlede Arapça, Fârsîce, Almanca, Türkçe ve Fıransızca birer söz bulunuyor. Tam musâvat!
Derler ki Türkçe kabadır, güzel bir şey söylenemez. Zannetmem. Mesela:
Var
getir, var getir.
Gelmezse
yalvar getir
Ellenmemiş
budaktan
Koklanmamış gül getir
Kaba Türkçedir. Fena mı? Zannetmem.
Bildiyim bildik ise, dilimizi sâdeleştirmelidir. Sınıf dili olmasın. Cümlenin dili olsun. Bunun için en ibtida bir Lugat-i Türki tertip ve neşr etmelidir ve bedehu işbu kâideleri gözetmelidir:
Türkçesi
bulundukça ecnebîden lugat almamalıdır
Eskiden
dilimize kabul olunmuş ve Türkçeleşmemiş lugatleri Türk kavâidine tâbi
etmelidir
Türkçesi bulunmadığı halde, Arabîden alıp Türk kavâidine tâbi ederek Türkleştirmeli.
Son
Benim eklentilerim – Méhran Baharlı
1-Büyük bilge ve öncü düşünür Ismayıl Gaspıralı’nın önerdiyi üçüncü “Bir kavramıTürkçede karşılayacak kelime bulunmaz ise Arapça kelime alma ...” kuralı yerine, Türkçede var olmayan bir kelimeye karşılık ilk önce halk dili ile Türkçe eski yazılı metinlerde uygun kelimeler aranıp bulunmalı. Uygun bir kelime bulunmaz ise başka Türkik dillerden doğrudan alıntı yapılmalı, bu da olası deyilse Türkçe kök ve eklerden yeni kelime “yenidegi” yaratılmalıdır.
2-Gaspıralı’nın Türkçe karşılıkları bulunabilir diyerek verdiyi Fıransızca kelimeler yerine benim kullandığım karşılıklar söyledir:
Koleksiyon → Derlem (Derlemekten), Proje → Çınık, Çınlatı (Çınıkmak, Çınlatmak fiilinden: bir tasarıyı gerçekleştirmek, tahakkuk ettirmek), Ataşe milter → İlicisü (İlici İlmek filinden: Eklemek ve katmak; Sü, asker ve orduyla ilgili). Şömendöfer → Demiryolu, Balans → Denge, Parol → Sözlü
3-Gaspıralı’nın yazısında işlettiyi bir sıra Arapça ve Farsca kelimelerin Türkçe karşılıkları işledilerek yazısı bir kerte daha sâdeleştirilebilir:
Mâlik → Yiye; Efzel → Üstünrek; Ziyâde → Köpçe, Çoklu, Çokça; Sabır → Dözüm; Sabırsız → Dözümsüz; Edebiyat → Görksöz; Şiir → Koşuk; Hüner → Uzluk; Îtikad → İnam; Çirkin → Görksüz; Ecnebî → Yad, Yabancı; Sâde → Kolay, Genez, Yalın; Gazete → Etergi; Derece → Kerte; Mâlum → Bilinen, Belli; Hâcet → Gereksinim; İbtida → Baş, Başlangıç; Vâsıta → Araç; Hakikat → Gerçek; Sene → Yıl; Mukaddem → Önce; Nâm → Ad, Adlı; Eser → Yapıt; Vâkien → Gerçekten, Doğrudan; Cümle → Bütün, Kamu; Sâir → Başka, Öteki; Hal → Durum; Kavâid → Kurallar; Tâbi → Uygun, Uyar; Fikir → Düşünce; Lâkin → Ancak; Hayır → Yok; Mahsus → Özel; Hâriç → Dış, Dışarı; Karz → Borç; Lisan → Dil; Hararet → Isı; Tekrar → Yeniden, Yine; Civârı → Yakını, Yakınlığı; Tâmir → Onarım; Havâdis → Olaylar; Mesele → Sorun; Sûret → Biçim; Şüphe → Kuşku; Mesela → Örneyin; Tercüme → Çeviri; Lâzımdır → Gerekir; İstifâdeli → Yararlı; Sebep → Neden, Gerekçe; Emsâli → Benzerleri; Katî → Kesin; Âdet → Alışkanlık; Musâvat → Eşitlik; Zannetmek → Sanmak; Tertip → Düzenleme; Neşr → Yayımlama, Yayın; Ba’dehu → Daha Sonra, Ondan Sonra; Mümkün → Olası; Mahkeme → Yargı; Milli → Ulusal; Haber → Salık...
[1] Tercüman. Siyâset ve politikaya
ve maarif ve edebiyata mutaallik haftalık milli gazetedir. Mahall-i idâresi Bahçesaray’da
öz hânemizdedir …..
http://www.tufs.ac.jp/common/fs/asw/tur/htu/data/HTU2223/index.djvu
birinci bölüm: numero 17, s 36. 30 april 1895. İkinci bölüm: numero 18, s. 5. 7 may 1895
No comments:
Post a Comment