مرتضی قلی خان شاملو - ظفرین تورک‌جه دیوانی اؤن‌سؤزو

مرتضی قلی خان شام‌لو - ظفرین تورک‌جه دیوانی اؤن‌سؤزو

 

تصحیح: مئهران باهارلی

 

دیوانِ ظفر

 

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيْمِ

شُکر و سپاسِ نامتناهی اوْل قادرِ بی‌چونا کیم چون عدم آسایش‌گاهی‌دین وجود آرایش‌گاه‌لارێ‌نا جلوه وئریپ، انسان‌ێ سایرِ مخلوقات‌دین برگُزیده ائدیپ، نُطقِ شریفی‌نه ممتاز قێلدێ. بوُ رباعی مضمونی‌یله:

رباعی

اوْل کیم بوُ جهان خلقتین آغاز ایتتی

صُنعی‌نی کیلکی [ایله] نقش‌ پرداز ایتتی

انسان‌ێ قاموُ نُطق ایله ممتاز ایتتی

نطق اهلی‌نی نظم ایله سراف[راز ایتتی]

[....] بی‌حدّ و قیاس اوْل صانعه کیم چون عبارتِ جواهر [....]قیل‌دان سوْنرا، اوْل گُلشنِ اِرَم ‌آیینی نظم اهلی‌نین خامه‌یِ [....] رشکِ نگارخانه‌یِ چین قێلێپ و غیرتِ خلدِ برین یاسادێ. « جَلَّتْ آلاءهُ وَ عَمَّتْ نَعْمَاءهُ وَ لا الَهُ غَيْرُهُ »

و درودِ نامعدود اوْل انبیاء حلقه‌سی‌نین خاتمی‌نه کیم « إِنَّ اَلشِّعْرَ لَحِكْمَةٌ وَ إِنَّ اَلْبَيَانُ سِحْرٌ » نکته‌سی‌یله شعرا پایه‌سی‌ن[ی] حکماء مرتبه‌سی‌نه یئتیردی. « صَلِّيَ اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ اُلْهَ وَ سَلَّمَ ».

و سلام صلوات و اکملِ تحیّات اوْنوُن وصی‌سی‌نین پاک روانێ‌نا کی مصدوقه‌یِ « اَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسي، اِلاّ اَنَّهُ نَبِيَّ بَعْدِي » [کی] امام، پیشوایِ کلِّ مخلوقات‌دێر. «عَلَيْهِ اَلصَّلَوةُ وَ اَلسِّلْمُ ».

امّا بَعْدْ

ناظمِ لُآلی حُلل و حُلی «مرتضی قوُلوُ متولّی» بوُ طرز ایله بیانِ حال و بوُ نهج ایله شرحِ ما فی البال ائده‌ر کی:

چون صفحه‌یِ روزگاردا قالماق ایچۆن، خاطره یئتیشدی کی فارسی اشعارێ قریبِ یۆز بینگ بیته یئتیشمیش ایدی، بیر نیجه ده «تۆرکی» گفتارێ انشاء اوْلوُنا. هوایِ روح‌افزایِ بوستانِ شوقا دۆشۆپ؛ بولبولِ شوریده‌ حال کیمی مست اوْلوُپ، بیر نیجه غزلِ شکسته بسته نظمه چکیپ، بوُ نادره مجموعه‌یه درج اوْلدوُ.

رحمتِ ازلی اوْل پاک‌نهاد یوْل‌داش‌لارا کی بوُ نوعروسِ شاهده مشاهده قێلدێق‌چا اعلاسێ‌نێن حِلیه‌سی‌نه تحسین ایله جمالِ کمالێ‌نا زینت یئتیره، و ادناسێ‌نێن شان[ین]ه مروّت بیرله زلفِ خطاسێ‌ندان عقده‌یِ عیوبوُن[و] چێخارێپ، آیینه‌یِ قدرتی‌نده‌ن صیقلِ احسان ایله نقصان غبارین[ێ] گؤتۆره.

 

MURTAZA QULU XAN ŞAMLI – ZEFER’İN TÜRKÇE DÎVÂNI ÖNSÖZÜ

TASHİH ÉDEN: MÉHRAN BAHARLI

Dîvân-ı Zefer

[Bağışlayıcı ve esirgeyen Tanrı’nın adıyla]

Şükür ve sipâs-ı nâmütenâhi ol qâdir-i bîçûna kim çün edem âsâyişgâhîdin vucûd ârâyişgâhlarına cilve vérip, insan’ı sâyir mexlûqâtdin bergüzîde édip, nütq-i şerîfine mümtaz qıldı. Bu rubâi mezmûnuyla:

Rubâi

Ol kim bu cahan xilqetin âğâz itti

Sün’ini kilki [ile] neqş perdâz itti

İnsânı qamu nütq ile mümtâz itti

Nütq ehlini nezm île serefrâz itti

[…] bîhedd ve qiyâs ol sâni’e kim çün ibâret-i cevâhir […] qıldan sonra ol gülşen-i irem âyîni nezm ehlinin xâme-i …. reşk-i nigârxâne-i Çin qılıp ve qéyret-i xeld-i berîn yasadı. [İyiliyi-yaxşılığı dışa vuruldu ve erinçleri yayıldı. Ve ondan başqa Tanrı yoxdur]

Ve durûd-i nâme’dûd ol enbiyâ helqesinin xâtemine kim [Qoşuq bilgelikdir ve kelecilik büyüdür] nüktesiyle şüerâ pâyesini hükemâ mertebesine yétirdi [Tanrı o ve uruğuna keleme éder]

Ve selam selevât ve ekmel-i tehiyyât onun vesîsinin pâk revânına ki mesdûqe-i [Hârûn Mûsâ’ya ne idiyse, sen de mene öylesin, tekce o menden sonra yalavacdır] ki imâm pîşvâ-i küll-i mexlûqâtdır. [Keleme ile barış onun üzerine olsun]

Amma be’d, nâzim-i luâli hülel ve hüli “Murtaza Qulu Mütevelli” bu terz ile beyân-ı hal ve bu nehc ile şerh-i mâ fî-l-bâl éder ki:

Çün sefhe-i rûzîgârda qalmaq içün, xâtıra yétişdi ki Fârsî eş’ârı qerîb-i yüz biñ béyte yétişmiş idi, bir nice de Türki güftârı inşâ oluna, hevâ-i rûhefzâ-i bûstân-ı şovqa düşüp, bülbül-i şûrîde hâl kimi mest olup, bir nice qezel-i şikeste beste nezme çekip, bu nâdire mecmûeye derc oldu.

Rehmet-i ezelî ol pâknihâd yoldaşlara ki bu nov erûs-i şâhide müşâhide qıldıqça e’lâsının hülyesine tehsîn ile cemâl-ı kemâlına zînet yétire, ve ednâsının şe’nine mürüvvet birle zülf-i Xatasından üqde-i uyûbun çıxarıp, âyine-i qüdretinden séyqel-i ihsân ile nüqsan qubârını götüre.

 

سؤزلوک

اه‌رینج: نعمت

اه‌سیرگه‌یه‌ن: رحم ائده‌ن، آجییان

اوْل: او

اۇرۇق: خاندان

ایتتی: ائتدی

بۆیۆ: جادو، سحر

بیرله: ایله، بیرلیک‌ده

بیلگه‌لیک: فرزانه‌گی

بینگ: مین، هزار

خطا: قسمت شمالی و شمال غربی چین امروزی منطبق بر تورکستان شرقی و یا شخص منسوب به‌ آن. در کتب اسلامی و ادبیات قدیم تورک و عرب و دری - فارس تا آن قسمت از خاک چین را که ‌می‌شناختند ختا یا کاته، خاتای، ختای، خیتای، خطای، خاتا، قاتا، ... می‌خواندند و آن قسمت از چین را که ‌از آن خبر نداشتند ختن یا خیتان، بارخان، ... می‌گفتند.

قامۇ: هامی، بارچا

قوْشوُق: شعر

قۇل: بنده، عبد

قێل: ائت، یاپ، ائیله

که‌له‌جی‌لیک: بلاغت

که‌له‌مه: دعا

کیلْکْ: نی، قلم نی (کیلک و یا کۆلْکْ به معنی نخ نتابیده، ابریشم نتابیده، ابریشم خام، پشم تر که به شانه از بن موهای بز برآرند و ازآن شال و امثال آن بافند و تکیه و نمد و کلاه و کپنک و مانند آن مالند، پشم نرمی خاصه در کشمیر که ترمه گویند، پشم کوتاه، پشم بونجال، پورز، کورک، .... یک کلمه‌ی تورکی از مصدر آرخائیک کیلمه‌ک – کولمه‌ک به معنی بافتن، در هم شدن و گره خوردن و بند شدن است. کلمات کپنک – که‌په‌نه‌ک، ترمه – تیرمه - تورمه، بونجال - مونجال، پرز – پورز و کرک - کورک در این توضیح نیز همه‌گی تورکی هستند).

کیم: که، آنکه

نیجه: نئچه، بیر چوخ، په‌ک چوخ، چوخ آرتیق

یاسادی: دوزه‌نله‌دی، دوزه‌ن وئردی، تاسارلادی

یالاواج: پیغمبر

یول‌داش: یول‌دا ائش، هم‌راه

 

حُلَلْ: جمع حله؛زیورها، پیرایه‌ها

حُلی: زیور؛ زینت

حِلْیَه: آرایش، پیرایه، زیب، زینت

لآلی: جمعِ لؤلؤ، مرواریدها

مافی البال: مافی الضمیر، مافی الفؤاد، هرآنچه در دل کسی باشد، قصد، نیت، اراده؛ تصور، گمان؛ اندیشه و فکر

اشتباهات نشرها:

در نشر محمدزاده‌ی صدیق؛ در راستای آزربایجانیزه کردن اثر، «-دین» (از) به «-ده‌ن» تحریف، و نام او از شاملو به اردبیلی تغییر داده شده است (دیوان اشعار تورکی مرتضی قلی ظفر اردبیلی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دوکتور حسین محمدزاده صدیق).

یاسادی: در نشر آکادمی علوم ملی جمهوری آزربایجان (کریموف، رمضانوف)، فعل تورکی «یاسادی» به معنی طرح کرد به صورت نادرست «یا سدّی» عربی قرائت شده است.

مرتضی قلی خان شاملو - ظفرین تورک‌جه دیوانی اؤن‌سؤزو

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/08/blog-post_27.html

ZAFER DİVANI (DÎVAN-I TÜRKÎ-İ ZAFER). Ord. Prof. İsmail Hikmet Ertaylan

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/08/ord.html

اوچ وفالی کیمسه: «گاه فرقت، گاه محنت، گاه غم»، شعری تورکی از شاه عباس ثانی

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/06/blog-post_19.html