١- شهر ازندریان در جنوبی‌ترین بخش تورک‌ایلی در شهرستان ملایر از استان همدان قرار دارد. شهرستان ملایر به لحاظ زبانی و ملی، به همراه شهرستان تویسرکان، ناهمگن‌ترین شهرستان استان همدان می‌باشد. نام سابق شهر ملایر، دولت آباد است. این شهر در دوره‌ی دولت تورک قاجار ایجاد شده است. شهرستان ملایر با مساحت ٣٢١٠ کیلومتر مربع، ٢٢١ آبادی، ٣ شهر (ازندریان، سامن، ملایر)، ٣ بخش (جوکار، سامن، مرکزی) و ١٥ دهستان بزرگ‌ترین شهرستان استان پس از شهرستان همدان است. این شهرستان از شمال به همدان، از شرق به اراک، از جنوب به بروجرد و از طرف غرب به شهرهای تویسرکان و نهاوند محدود است. زبان‌های رایج در شهرستان ملایر تورکی، لوری-لکی، کوردی (و فارسی ؟) می‌باشد. جمعیت شهرستان ملایر ٢٩٧٠٦٢ نفر است که اکثریت در روستاها زندگی می‌کنند و به کشاورزی اشتغال دارند.
٢-بخش‌هاى تورک‌نشین شهرستان ملایر جزء «منطقه‌ی ملی تورک در شمال غرب ایران» و یا «تورک‌ایلی» است. بنا به منابع گوناگون شهرستان ملایر دارای جمعیت قابل ملاحظه‌ی تورک - بین یک سوم تا نصف اهالی شهرستان - می‌باشد. از مراکز جعمیتی تورک‌نشین شهرستان ملایر نقاط زیر را می‌توان نام برد: ازندریان، اسلام آباد، علوی، اوچ تپه، موسی خان بلاغی، کریم آباد، بور بور، طاس بندی، منگاوی، ینگی کند، آشاق قلعه، بیش آغاج، کند هلان، چشمه پهن، آشاقی قینجه، قشلاق، قشلاق ده نو، حسین آباد شاملو، قره تکین، زمان آباد، نجف آباد، علی‌جوق، شاه کندی، نهنجه، آوشاق، پیر میشان، طجر، حسن آباد علوی، امام زاده ابراهیم، مانیزان، پیر خداوردی، کمری ..... به لحاظ جمعیتی شهر ازندریان بعد از ملایر بزرگ‌ترین شهر شهرستان ملایر و تماماً تورک‌نشین می‌باشد. ناحیه‌ی ازندریان از نظر اقتصادی قطب مهم تولید سنگ و پودر سنگ صنعتی کشور می‌باشد.
٢-بنا به یک نظر نام شهر تورک‌نشین ازندیران، از تلفظ لهجه‌ای کلمه‌ی «اسه‌ن‌له‌ر» تورکی و یا «ازه‌ندور» که تلفظ موغولی آن است گرفته شده است (از ریشه‌ی «اسه‌ن» تورکی، «ازه‌ن» در لهجه‌های شمالی و شرقی زبان‌های تورکیک؛ به معنی سالم، مستحکم، در عافیت و مصون از بلا و بیماری و .... از این ریشه مشتقات بسیار در زبان‌های تورکیک وجود دارد: ازه‌نده‌ش (سلام)، ازه‌نده‌شمه‌ک (سلام‌لاشماق)، ازه‌نده‌شدیرمه‌ک (سلام‌لاش‌دیرماق)، ازه‌ندیک (اسه‌ن‌لیک، ساغ‌لیق)، ایزه‌ن (سلام)، ایزه‌ننه‌مه‌ک (اسه‌ن‌له‌مه‌ک، سلام وئرمه‌ک)، ایزه‌ننه‌شمه‌ک (اسه‌ن‌له‌شمه‌ک، سلام‌لاشماق)، ازه‌نده (گله‌جه‌ک گؤروشه‌دک، گله‌جه‌ک ایله دک). در لهجه‌های موغولی «ازه‌نده‌شمه‌ک»، «ازه‌نده‌شدیرمه‌ک»، «ازه‌ندیک»، «ازه‌نده‌ر»...).
نظری دیگر این نام را «ازه‌نده‌ر» و یا «ازه‌ندور» در زبان موغولی که معادل کلمه‌ی تورکی «اسه‌نده» است می‌داند (مانند «کوجوندور» که تلفظ موغولی کلمه‌ی «گوجونده»ی تورکی است).
بنا
به نظر سوم، کلمه‌ی ازه‌نده‌ر، ترکیب «اسه‌ن اؤنده‌ر» به معنی بلندی مستحکم (ساغلام
هوندور) است. معادل تورکی کلمه‌ی موغولی «هوندور» به معنای بلندی و ارتفاع، فورم‌های
«اؤنده‌ر» و «ایندیر» است که در نام‌های جوغرافیایی تورک هم بکار رفته است (مانند
نام روستای «ایندیرقاش» در حوالی سلماس).
٣- شعور ملی تورک در این ناحیه از تورک‌ایلی بویژه در میان نخبه‌گان قابل توجه است. این خطه موطن شعرای تورکی مانند علی اکبر محمودی ازندریانی است. علی رغم نزدیکی به مرکز ایران و شدت فوق العاده‌ی روند فارس‌سازی در این منطقه، به سبب دوری از تاثیرات مخرب هویت قومی – ملی «آزربایجانی»، مردم و نخبه‌گان همواره و قاطعانه خود را «تورک» و زبان خود را «تورکی» دانسته و اعلام کرده‌اند. اما متاسفانه هویت ضد تورک، استعماری و نژادپرستانه‌ی آزربایجانی باعث ایجاد غیریت بین تورکان این بخش از تورک‌ایلی و بخش آزربایجانی آن شده است. به نحوی که بسیاری از مردم در حالی که خود را تورک می‌نامند، بخش آزربایجانی و بویژه اهالی جمهوری آزربایجان را جدا از خود دانسته و «آزری» می‌نامند.
٤-در این شعر شاعر در چند بیت از روند فارس‌شونده‌گی نسل جدید شکایت و انتقاد می‌کند: دنیا را در آغوش می‌کشیم، دنیای جدید را. می‌خواهیم بافرهنگ و هماهنگ با پیشرفت باشیم. به «بیرجه»ی تورکی «یک دانه»ی فارسی، به «گؤی اوت» «جوانه»، به «خولی» «دیوانه» می‌گوید. می‌گویم حالت چطور است؟ می‌گوید مرسی خوب است. پانزده ساله شده است، اما برادر فارسی صحبت می‌کند. می‌گوید تورکی نمی‌دانم و نمی‌خواهم هم بدانم. از تورکی بدم می‌آید، فارسی را دوست دارم. افسوس که زبانم قاصر است و سخن برای خر در حکم پسته. او خود مانند خر ادراک ندارد اما می‌گوید که دیگران خرند .... (قوجاخلیره‌ک دونیانئ- یئنگه اوله‌ن دونیانئ - ایسه‌ک اوله‌ک بافرهنگ- پیشره‌فتینه‌ن هماهه‌نگ- «بیججه»یه دیر «یئ دونئ» -«گؤی اوت»ه دیر «جوونه»- «خولی»یه دیر «دیوونه»- دیره‌م: «حالین نه جوردئ»- دییه‌ر کی: «مئرسی، خوبدئ»- اولوبدئ اون بئش یاشئ- فارسی دییه‌ر قارداشی- تورکی دییه‌ر بیلمیره‌م- ایسته‌میره‌م ده بیله‌م- تورکی‌‌ده‌ن آجوغوم وار- فارسی‌یه خوشلوغئم وار- حئیف، حئیف کی دیلیم قیسسه‌دئ- ائششه‌گه سؤز پئسته‌دئ- آینه‌مه‌ز او ائششئدئ- دییه‌ر یارو ائششئدئ)
٥-لهجه‌ی ازندریان متعلق به گروه لهجه‌های «اه‌لیی-گه‌لیره‌ی» زبان تورکی است. در این شعر: یاتمیشه‌ی (یاتمیشان، یاتمیش‌سین)، آللانمیشهی (آلدانمیشان، آلدانمیش‌سین)، گؤره‌ن (گؤره‌سین)، گؤزلویه‌ی (گؤزله‌یه‌سین)، باغلییهی (باغ‌لایاسین)، گئده‌ی (گئده‌سین)، یئمیشه‌ی (یئمیش‌سین)، نه جوره‌ی؟ (نه جوره‌ن، نه جورسون)، گؤرمیشه‌ی؟ (گؤرموشه‌ن، گؤرموش‌سون)، ائشیتمیشه‌ی؟ (ائشیتمیشه‌ن، ائشیتمیش‌سین)، باش صفی چی (باش صفی ایچین)، دییره‌ین (دیییرسین)، آله‌ی (آلاسین)، یئمییه‌ی (یئمه‌یه‌سین)، بوغئلله‌ین (بوغولاسین)، اؤله‌ین (اؤله‌سین)، الیی‌نه‌ن (اه‌لین‌ده‌ن)، ....
٦-برخی دیگر از خصوصیات لهجه‌ی ازندیران و دیگر مناطق در جنوب تورک‌ایلی:
الف-کسره‌ی هجای اول کلمات بویژه در افعال به شکل باستانی «ی» تلفظ می‌شود: مانند دیمه‌ک، ییمه‌ک به جای دئمه‌ک، یئمه‌ک. در این شعر: دیر (دیییر، در تورکیه: دئر)، دیمه (دئمه)، دیره‌م (دیییره‌م)، دییره‌ین (دیییرسین).
ب-تاثیر از دستور زبان فارسی: پسوند مالکیت به جای افزوده شدن به اسم، به آخر فعل افزوده می‌شود. مانند «کتاب واریم» به جای «کتابیم وار». در این شعر: کند واریم (به جای که‌ندیم وار)، شهر یوخئ (شه‌هه‌ری یوخ)، یول یوخئ (یولو یوخ)، ایمان وارئ (ایمانی وار)، گومان واریم (گومانیم وار)، اثه‌ر یوخئ (اثری یوخ)، میکروب وارئ (میکروبو وار)، ...
ج-پسوند ضمیر فعلی اول شخص جمع به جای چهار حالت (-یک، -وک-،-اق، -وق)، در فورم –ه‌ک است. در این شعر: توتمورهک (توتموروق)، ایسته‌میره‌ک (ایسته‌میریک)، قوجاخلیره‌ک (قوجاق‌لیریق)، گیرمیشه‌ک (گیرمیشیک)، اؤلچیره‌ک (اؤلچوروک)، دئیشیره‌ک (ده‌ییشیریک).
چ-پسوند اول شخص «قالب آرزو» به جای دو حالت (-اق، -ه‌ک)، در فورم –ه‌ک است. در این شعر: اوله‌ک (اولاق)، اوتاینه‌ک (اوتاناق)، دولاینه‌ک (دولاناق).
د-مشدد
شدن حروف (تشدید، ایکی‌له‌مه) گسترده است و محدود به کلمات تورکی نیست. در این
شعر: ایککی (ایکی)، بیججه (بیرجه)، سققئز (ساقیز)، قیسسه (قیسا)، ائششه‌گه (ائشه‌ک)،
تاززه (ته‌زه)، آججی (آجی)، گممیره‌ک (گه‌میره‌ک).
سایین
ح. ا. ازندریانی‌یه قوشوغون سس‌لی فایلی‌نی ساغلاماق و اونو یازی‌یا کؤچوره‌رکه‌ن
بیر سیرا آنلاشیلماز کلیمه‌له‌رین چؤزومو اوچون مه‌نه ائتدییی کؤمه‌ک اوچون، شکران‌لاریمی
سونور و اؤودوله‌ییره‌م (تشکر ائدیره‌م).
مئهران
باهارلی
آی سنی کی یاتمیشه‌ی- یاتما، دور، آللانمیشهی
قوشار ؟
آی
سنی کی یاتمیشه‌ی
یاتما
دور آللانمیشهی
گئدیب
الیی‌نه‌ن زمان
عؤمرئ
گئچیرتدین یامان
دونیاده
هئش گزمه‌دین
یاخچئ
یامان گؤرمه‌دین
ایندئ
کئ فورصه‌تین یوخ
قولاخ
وئر و دیمه یوخ
باش
وور منیم کندیمه
[من اورئمئ سیندئمه]
گل
تا گؤره‌ن کندیمی
اه‌یری،
چه‌وه‌ل بختینئ
بیر
کند واریم بئهئشتدئ
بئهئشت
یانینده هئشدئ
شهر
یوخئ، شهردار وارئ
یول
یوخئ، مئیدان وارئ
باغ
یوخئ، بوغبان وارئ
بو
بیججه‌نئ دوز دیره‌م
خودایه
ایمان وارئ
اؤزون
گره‌ک گؤزلویه‌ی
یئماخ
یولئ باغلییهی
اه‌یرئ
گئده‌ی، یئمیشه‌ی
دوز
گئده‌ی، آللانمیشهی
ایندی
گؤره‌م نه جوره‌ی؟
بیر
بئله زاد گؤرمیشه‌ی؟
هئش
یئرده ائشیتمیشه‌ی؟
گنه
بولار یاخچیدئ
بو
سؤزله‌ریم دادلیدئ
بیر
عئدده واردئ اه‌ی وای
اولارده‌ن
آغله های های
اذان
سسی چیخه‌نده
مچچیده
اوزه‌نیلله‌ر
هر
نه ده اوسسون اولمه‌ز
باش
صفی چی گئدیلله‌ر
[او وقت؟ گه باخ چؤلونه]
گئدیبدئ
خخ یئرینه
بیر
قریش ایککی ارشین
گووهان
سالیب بو یانه
سن
دیییره‌ین حاجیدئ
زار
اولماقده‌ن عاریدی
جینس
اگه‌ر آله‌ی اوننه‌ن
گومان
واریم پیس یانه‌ن
خورد
ائلیر چئک حئسابی
[یارئ فییئننه‌ن سالی]
یالان
دییئم لال اولئم
درده
گئرئفتار اولئم
دییه‌ر
اوشاخله‌ر منه
ساغ
باشئ سققئزله‌مه
خطه‌ر
یولئ گؤزله‌مه
قئزئل
دیلین دولاتمه
گؤی
باشه قان بوله‌تمه
تیک
یئره سن گؤزله‌رین
گئت
گل و باغله دیلین
اثه‌ر
یوخئ سؤزله‌ری
آچچئ
ائله وئردیی
نمه
دیییم کی اولمیر
نمه
ائلیم کی اولمیر
باشده‌ن
بو فئکر اوتئرمیر
[سؤگیشه؟ یاغلئیه‌م من]
سؤزله‌ریمئ
دیره‌م من
عاقئل
اولوب دیریلوخ
آره‌له‌ره
آیرئلوخ
بیربیریینه‌ن
اوتاینه‌ک
طایئفه‌ده‌ن
دولاینه‌ک
[توتمورهک ال؟ آتانی]
ایسته‌میره‌ک
آنانئ
قوجاخلیره‌ک
دونیانئ
یئنگه
اوله‌ن دونیانئ
ایسه‌ک
اوله‌ک بافرهنگ
پیشره‌فتینه‌ن
هماهه‌نگ
«بیججه»یه دیر «یئ دونئ» [یه دونه=یک دانه]
«گؤی اوت»ه دیر «جوونه»
«خولی»یه دیر «دیوونه»
دیره‌م:
«حالین نه جوردئ»
دییه‌ر
کی: «مئرسی، خوبدئ»
اولوبدئ
اون بئش یاشئ
فارسی
دییه‌ر قارداشی
تورکی
دییه‌ر بیلمیره‌م
ایسته‌میره‌م
ده بیله‌م
تورکی‌‌ده‌ن
آجوغوم وار
فارسی‌یه
خوشلوغئم وار
حئیف،
حئیف کی دیلیم قیسسه‌دئ
ائششه‌گه
سؤز پئسته‌دئ
[آینه‌مه‌ز او ائششئدئ]
[دییه‌ر یارو ائششئدئ]
کاشکی
ائیله بو اولسئن
آیری
زاده چاتمه‌سین
تاززه
چاتئب ائوله‌ره
ایش
دوشوب آروادله‌ره
دیییب
بونئ کارشئناس
سن
ده اونه قولاغ آس
یئماغیزی
دؤنده‌رین
دیریلیگی
آیرئ ائدین
تورش
آشئ میکروب وارئ
[ائسپاگئتی قئیدیرین]
آججی
چایئ ایش کی قند
وورئر
بده‌نه مین فند
یاغ
یئمییه‌ی بوغئلله‌ین
[دا اوّل؟ آشقام اؤله‌ین]
آز
هئی غذایه دوز سپ
[فقه‌ط یئ و کئرین؟ چک]
داوار
اتی آز آلون
هفته‌ده
بیر بالوخ یییئن
اوننه‌ن
سورا یازوغه‌ی
گره‌ک
سوسیس گممیره‌ک
دانیشمییه‌ک،
آغلییه‌ک
آغلامییه‌ک،
آنقیره‌ک
هر
نه دیییم توکه‌نمه‌ز
دیلیم
گنه دولانمه‌ز
پیس
گیرمیشه‌ک بلایه
قورخه‌م
دوشه‌ک خلایه
هر
جور گلیر اؤلچیره‌ک
رسم-و
روسوم دئیشیره‌ک
قورتاریره‌م،
باغیشلین
دالین
سورا دانیشمیم
برای مطالعه‌ی بیشتر:
آیا باخ اولدوزا باخ، دام‌دا دوران قیزا باخ. ترانه‌های مردمی تورکی از روستای ازندریان ملایر- تورک‌ایلی
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_26.html
آی
سنی کی یاتمیشه‌ی- یاتما، دور، آللانمیشهی. شعری از ازندریان- شهرستان ملایر،
استان همدان، تورک‌ایلی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/11/blog-post_15.html
«اه‌سه‌ن»: عره‌ب‌جه «سلام» ایله «مرحبا» و فارس‌جا «درود»ون تورک‌جه‌سی
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/10/blog-post_59.html
همدان
بیزیم یوردوموز
http://hamadan.arzublog.com/yarpaq/59464
شورای
شهر ازندریان
http://www.azandaryan.loxblog.com/
http://azandaryani.persianblog.ir/post/2/
قوشوغا
قولاق آسماق اوچون آشاغی‌داکی ایزله‌یه تیخلایین:
No comments:
Post a Comment