ديل ياراسی: اوماق، آلی اوماز- آلاماز- آلامماز- آلانماز، آلا بيلمه‌ز- آلابيلمه‌ز

ديل ياراسی: اوماق، آلی اوماز- آلاماز- آلامماز- آلانماز، آلا بيلمه‌ز- آلابيلمه‌ز

مئهران باهارلی

Saturday, April 07, 2012

تورکجه‌ده یئته‌رلیک فئعلی‌نین- اوچونجو شخص تکیل اولومسوز (فعل اقتداری، سوم شخص مفرد-منفی) - نئچه بیچیمی واردیر: «آلاماز» (تورکییه)؛ «آلامماز»، «آلانماز»، «آلا بیلمه‌ز»، «آلابیلمه‌ز» (آزه‌ربایجان، ایران). بونلارین کؤکه‌نی نه‌دیر و هانکیسی دوغرودور؟ بو سورونو نئچه آشامادا یانیتلاماق گره‌کیر:

١-«اوماق» فئعلی

اسکی تورکجه‌ده «اوماق» بیچیمینده و آنلامی یاپابیلمه‌ک، ائده‌بیلمه‌ک، موقته‌دیر اولماق (فارسجاسی توانستن) اولان بیر فئعل وار ایدی. اوماق فئعلی اسکی تورکجه‌ متینله‌رده چوخ ساییدا بیله‌شیکده ایشله‌دیلمیشدیر. اؤرنه‌یین: «او.دیلار» (توانستند)، «او.یورلار» (می‌توانند)، «او.قای» (می‌تواند)، «او.قایلار» (می‌توانند)، «او.داچی» (توانا)، «او.ماز» (نمی‌تواند)، «او.مازلار» (نمی‌توانند)، «او.سارلار» (اگر بخواهند بتوانند)، «او.قوچا ارسه‌ر»، ....

تورکجه‌ده تانری‌نین آدلاریندان بیری اولان و هر شئیی یاپابیله‌ن، قادیر آنلامی داشییان «اوغان-اوقان» کلیمه‌سی «او.ماق» کؤکه‌نینده‌ندیر: «او» (فئعلین کؤکو) + «قان» (چالیش+قان گیبی). مقتدر و یوجا آنلامیندا اولان «اولو- اولوق» دا «او.لو -او.لوق» یعنی قدرتلی، گوجلو و توانا بو کؤکه نده ندیر. آلتاییستیک دوئرفئر`ه گؤره تورکجه «اوز» (ماهیر آنلامیندا) کلیمه‌سی‌نین ایلکین بیچیمی ده، اسکی «اوماق» فئعلینده‌ن تؤره‌میش «او.ر»دور: «او» (فئعلین کؤکو) + «ر». (یاشا.ماق تؤره‌وی اولان یاشا.ر گیبی). «اور» کلیمه‌سی ایسه داها سونرا «ر» حرفی «ز»`یه دؤنوشه‌ره‌ک «اوز» اولموشدور: او.ر-او.ز (روتاسیسم  اولایی). بورادان «اوزمان» (اوز + مان) متخصص آنلامیندادیر.

-اوماق فئعلی‌نین اولومسوز کیپی «اوماماق»، و آنلامی یاپابیلمه‌مه‌ک، ائده‌بیلمه‌مه‌ک، موقته‌دیر اولماماقدیر.

-اوماق فئعلی گونوموزده- بیر سیرا آنادولو آغیزلاری دیشیندا - اونودولموشدور.

-اوماق فئعلی‌نین گئنیش زامان چکیمی: «او.ی.ار.ام» (می‌توانم)، «او.ی.ار.سین» (می‌توانی)، «او.ی.ار» (می‌تواند)، «او.ی.ار.یق» (می‌توانیم)، «او.ی.ار.سینیز» (می‌توانید)، «او.ی.ار.لار» (می‌توانند) (مانند یو.ماق- شستن: یویارام، یویارسین، یویار؛ یویاریق، یویارسینیز، یویارلار)

-اوماق فئعلینین گئچمیشزامان چکیمی: اودوم، اودون، اودو؛ اودوق، اودونوز، اودولار (مانند یوماق-شستن: یودوم، یودون، یودو؛ یودوق، یودونوز، یودولار)

-اوماماق فئعلی‌نین ز`لی گئنیش زامان چکیمی: «اومازام» (نمی‌توانم)، «اومازسین» (نمی‌توانی)، «اوماز» (نمی‌تواند)، «اومازیق» (نمی‌توانیم)، «اومازسینیز» (نمی‌توانید)، «اومازلار» (نمی‌توانند). (مانند یوماق-شستن: یومازام،  یومازسین، یوماز؛ یومازیق، یومازسینیز، یومازلار)

٢-ايکی فئعلين بيرله‌شمه‌سينده‌ن اولوشان بيرله‌شيک فئعلله‌ر:

تورکجه‌ده ایکی فئعلین بیرله‌شمه‌سینده‌ن اولوشان بیرله‌شیک فئعلله‌ر واردیر. اؤرنه‌یین: «آل.ی قویماق»، «سال.ی وئرمه‌ک»، «اوْل.و وئرمه‌ک» گیبی. بورادا ایکینجی گله‌ن فئعل، تمه‌ل (وئرمه‌ک، قویماق، دورماق، یازماق، گلمه‌ک، گؤرمه‌ک، قالماق، ...) و ایلک گله‌ن فئعل کؤمه‌کچی دوروموندادیر. بو قورولوشداکی بیرله‌شیک فئعلله‌رده ایکینجی گله‌ن تمه‌ل فئعل اؤز آنلامینی قورورکه‌ن، ایلک گله‌ن کؤمه‌کچی فئعلله‌ر تمه‌ل فئعلین آنلامینا یئته‌رلیک، تئزلیک، سوره‌کلی‌لیک، یاخلاشما گیبی تصویر ائدیجی یئنی بیر آنلام اؤزه‌للییی قاتار.

-بو قالیبین ایلکین بیچیمی «فئعل+ی فئعل» ایدی: «آل.ی وئرمه‌ک». ایلک فئعلین سونوندا –ی سون‌اکی گلیر و ایکی فئعل آرالی ایدی.

-زامانلا ایکی فئعل بیر بیرینه بیتیشیک اولموشدور: «آلی‌وئرمه‌ک»

-زامان آخیشیندا اورتایا چیخان ایکینجی ده‌ییشیک‌لیک، کؤمه‌کچی فئعلین سونونداکی –ی (-ێ، -ۇ، -ۆ) سون‌اکی‌نین بیر چوخ دورومدا –ه (-ا) سون‌اکینه دؤنوشمه‌سی اولموشدور:

گئدی دورماق- گئدی‌دورماق، گئده‌دورماق

دوشو یازماق- دوشویازماق-دوشه‌یازماق

باخی قالماق- باخی‌قالماق-باخاقالماق

یالواری گؤرمه‌ک- یالواری‌گؤرمه‌ک- یالواراگؤرمه‌ک

سؤیله‌نی گلمه‌ک- سؤیله‌نی‌گلمه‌ک-سؤیله‌نه‌گلمه‌ک

٣-بيلمه‌ک فئعلی ايله اولوشان بيرله‌شيک فئعل- يئته‌رليک قاليبی:

ایکی فئعللی بیرله‌شیک فئعل قالیبینی اولوشدوران فئعلله‌رین بیری ده «بیلمه‌ک» اولموشدور. بورادا بیلمه‌ک فئعلی اؤز آنلامینی ایتیرمیش و یئته‌رلیک آنلامی قازانمیشدیر. «بیلمه‌ک»له یاپیلان بیرله‌شیک فئعل آشاغیداکی سوره‌جی یاشامیشدیر:

آلی بیلمه‌ک- آلی‌بیلمه‌ک- آلابیلمه‌ک

گؤرو بیلمه‌ک- گؤروبیلمه‌ک-گؤره‌بیلمه‌ک

بو قالیبدا «بیلمه‌ک»ده‌ن اؤنجه گله‌ن «–ه، -ا» حرفی، اصلینده اسکی و ایلکین «–ی» سون‌اکی‌دیر. کؤمه‌کچی فئعل سون‌اکی‌نین («-ی»)، اصل آنلامی داشییان ایکینجی تمه‌ل فئعلین «–مه‌ک» سون‌اکینه اویماسی، «–ی» سون‌اکی‌نین «–ه» سون‌اکینه دؤنوشمه‌سینه نده‌ن اولموشدور (گئرییه بنزه‌شمه).

-اورتایا چیخان «آلابیلمه‌ک» بیرله‌شیک فئعلی‌نین اولومسوز بیچیمی «–ما» سون‌اکی ایله یاپیلیر: آلابیلمه‌مه‌ک، گؤره‌بیلمه‌مه‌ک.

-گونوموزده «بیلمه‌ک»لی بیرله‌شیک فئعلی تورکجه‌نین عیراق، آزه‌ربایجان و ایراندا اولان لهجه‌له‌رینده (تورکمان لهجه‌له‌رینده) اولدوقجا یایقیندیر.

-تاریخ سوره‌جینده گلیشه‌ن «بیلمه‌ک»لی بیرله‌شیک فئعلی، تک بیر کلیمه اولاراق ائوریلمیشدیر. دولاییسی ایله بو قالیبی آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسیندا اولدوغو گیبی ایکییه بؤلوپ، ایکی آیری تیکه و «گله بیلمه‌ک» اولاراق یازماق یانلیشدیر. دوغرو اولان یازیم، بیتیشیک «گله‌بیلمه‌ک» بیچیمیدیر.

-بورادا ایکی فئعل و آرالارینداکی اکین بیرله‌شمه‌سی سؤزقونوسودور. بیر سیرا شخصله‌رین ایددیعا ائتدیکله‌ری‌نین ترسینه، «-ه‌بیلمه‌ک» دییه بیر فئعل اولایی یوخدور.

٤-«اوماق» فئعلی ايله اولوشان بيرله‌شيک فئعل-يئته‌رليک قاليبی:

اسکی تورکجه‌ده «اوماق» فئعلی ده ایکی فئعلده‌ن اولوشان بیرله‌شیک فئعل یاپیمیندا ایشله‌دیلمیشدیر.

اسکی تورکجه‌ده «اوماق»لی قالیبی «بیلمه‌ک»لی قالیبی گیبی هر زامان، «-ی» سون‌اکی ایله ایشله‌دیلمیشدیر: آرتیقالی او.یورلار، کؤرگه‌لی او.دیلار، ساناقالی او.قای، تیرگه‌لی او.قایلار، اونتورگه‌لی او.داچی، بوتورگه‌لی او.داچی، تورو او.ماز، توقورقالی او.ماز، توققالی او.ماز، ...

بورادا دا گینه عئینی سوره‌ج یاشانمیشدیر: «آلی اوماق- آلی‌اوماق-آلااوماق-آلاماق». «آلی‌اوماق» بیچیمی‌نین «آلاماق» بیچیمه دؤنوشمه‌سی، اوماق فئعلینده «–او» سسی‌نین اؤندان اؤنجه گله‌ن «–ا» اونلوسونون باسقین چیخماسی و اونلو اویومو دولاییسی‌یلادیر.

اورتایا چیخان «آلاماماق» بیرله‌شیک فئعلی‌نین اولومسوز بیچیمی «–ما» سون‌اکی ایله یاپیلیر: آلاماماق، گؤره‌مه‌مه‌ک، ...

اسکی تورکجه‌ده بو بیرله‌شیک فئعلین هم اولوملو و هم اولومسوز بیچیمله‌ری (آلااوماق، آلااوماماق) قوللانیلیردی.

بو بیرله‌شیک فئعلین اولوملو حالی (آلاماق) گونوموزده قوللانیلماز و اونون یئرینه تورکییه‌ده «یاپابیلمه‌ک» بیرله‌شیک فئعلی ایشله‌دیلیر. آنجاق بو قالیبین اولومسوز بیچیمی‌نین چکیمی (آلامام، آلامادی، ...) گونوموزده –بلکه ده سؤیله‌نیش قولایلیغی‌ندان دولایی- ایستانبول تورکجه‌سینده عئینه‌ن قورونموشدور.

بو قالیبین اولومسوز چکیمی (آلاماماق، گؤره‌مه‌مه‌ک، ..) دوغو-گونئی آنادولو ایله آزه‌ربایجان و ایران تورکجه‌سینده آشاغیداکی ده‌ییشیمله‌ره (سس ایکیله‌مه‌سی و اوره‌مه‌سینه) اوغرامیشدیر:

آلاماماق-آلامماماق («م« سسی ایکیله‌مه‌سی)-آلانماماق («ن» سسی اوره‌‌مه‌سی)

گؤره‌مه‌مه‌ک-گؤره‌ممه‌مه‌ک («م» سسی ایکیله‌مه‌سی)- گؤره‌نمه‌مه‌ک («ن» سسی اوره‌‌مه‌سی)

٥-اماز و –ابيلمه‌ز آراسينداکی فرق

١-«گئده‌بیلمه‌ز» یعنی تئوریک و یا تئکنیک اولاراق گئتمه‌سی ایمکانسیزدیر. اؤرنه‌یین هئچ بیر نسنه ایشیقدان داها یئیین گئده‌بیلمه‌ز.

٢-«گئده‌مه‌ز» یعنی تئوریک و یا تئکنیک اولاراق گئتمه ایمکانی واردیر. آنجاق باشقا نده‌نله‌رده‌ن (یاسالار، اخلاقی قوراللار، وقت-آراج-گوج-پارا وس‌نین اولماییشیندان) دولایی، گئتمه‌سی انگه‌ل.له‌نیر. اؤرنه‌یین: بورایا گله‌مه‌ز، چونکو وقتی یوخدور.

اؤزه‌ت:

١-اسکی تورکجه‌ده یئته‌رلیک اوچ فئعلله گؤسته‌ریلیردی:

 -«اوماق» فئعلی،

 -«اوماق»لی ایکی فئعلده‌ن اولوشان بیرله‌شیک فئعل (آلی‌اوماق، گلی‌اوماق)

 -«بیلمه‌ک»لی ایکی فئعلده‌ن اولوشان بیرله‌شیک فئعل (آلی‌بیلمه‌ک، گلی‌بیلمه‌ک)

٢-گونوموزده اوماق فئعلی‌نین، هم اولومسوز و هم اولوملو بیچیمله‌ری اونودولموشدور.

٣-«بیلمه‌ک»لی بیرله‌شیک فئعلی‌نین، اوفاق ده‌ییشیکلیکله‌ره اوغرایاراق (آلی بیلمه‌ک- آلابیلمه‌ک؛ گلی بیلمه‌‌ک-گله‌بیلمه‌ک)، اؤزه‌للیکله ایران و آزه‌ربایجان لهجه‌له‌رینده، اولومسوز و اولوملو بیچیمله‌ری‌نین هر ایکیسی ده ایشله‌کدیر: آلابیله‌ره‌م، گله‌بیلمه‌دیم، ....

٤-«اوماق»لی بیرله‌شیک فئعلی‌‌نین اولوملو بیچیمی اونودولموش، اولومسوز بیچیمی ایسه (یئته‌رسیزلیک) اؤنه‌ملی ده‌ییشیکلیکله‌ره اوغرایاراق ایستانبول تورکجه‌سینده قورونموشدور: آلی اومادی- آلامادی. بو بیچیم ایران و آزه‌ربایجاندا م سسی ایکیله‌مه‌سی و ن سسی اوره‌مه‌سینه اوغرامیشدیر: آلاممادی، آلانمادی، ..

سونوج و اؤنه‌ری:

١-«اوماق» فئعلینی دیرچه‌لتمه‌کده یارار واردیر. بو فئعلین یئری گونوموز تورکجه‌سینده بوش گؤرونور.

٢-«بیلمه‌ک»لی یئته‌رلیک قالیبی بیتیشیک یازیلمالیدیر. آلابیلمه‌ک و گؤره‌بیلمه‌ک دوغرودور، آلا بیلمه‌ک و گؤره بیلمه‌ک یانلیشدیر.

٣-اؤلچون دیلده «آلامماز» و «آلانماز» گیبی بیچیمله‌ر قوللانیلمامالیدیر. چونکو «–امماز» و «–انماز» گیبی سون‌اکله‌رین وارلیغی ایماژینی یارادیر. اویسا تورکجه‌ده بئله سون‌اکله‌ر یوخدور. بیزجه اؤلچون تورکجه‌ده «آلاماماق» بیچیمی (آلامادی، آلاماز، ... آلانمادی، آلامماز  یئرینه)، تورکییه‌ده اولدوغو گیبی، منیمسه‌نمه‌لیدیر.