اعلامیه‌ی نیکیتین بر علیه ‌فرماندهان قوای تورک بومی:مجدالسلطنه، مشدی باقر و میرزه ‌آقا بلوری

اعلامیه‌ی نیکیتین بر علیه ‌فرماندهان قوای تورک بومی:

مجدالسلطنه، مشدی باقر و میرزه ‌آقا بلوری 

مئهران باهارلی

در این مقاله‌ یک اعلامیه‌ی تهدیدآمیز نائب کونسول روسیه‌ بازل نیکیتن را که ‌در تاریخ اوکتوبر ١٩١٥ خطاب به ‌اهالی اورمو منتشر کرده‌ است تقدیم کرده‌ام. یکی از نکاتی که ‌این اعلامیه ‌را یک وثیقه‌ی تاریخی مهم می‌کند آن است که‌ نیکیتین در آن نام رهبریت قوای مسلح مردمی تورک بومی در سال‌های مجادله‌ی ملی تورک، یعنی «جمشید خان سوباتای‌لی افشار – مجدالسلطنه» فرمانده‌ی کل مجاهدین تورک، «میرزه ‌آقا حاجی بیگ بلوری رئیس» فرمانده‌ی مجاهدین تورک تبریز، و «مشدی باقیر خان رئیس احرار» فرمانده‌ی مجاهدین تورک اورمو را یک‌جا اسم ‌برده‌ است. نفر چهارم  که ‌نام او در این اعلامیه ‌برده ‌شده ‌«حیدر بیگ وان‌اَر»[1]، والی عوثمان‌لی موصل در آن سال است که ‌طبق این اعلامیه‌ مشغول به ‌تشکیل و آماده ساختن قوای نظامی از تورک‌های تورک‌ایلی در موصل برای جنگ بر علیه ‌روسیه ‌و اوردوهای ائتلاف (بریتانیا، فرانسه) بود.

نیکیتین یک شخصیت ضد تورک بود. او مانند «شِد» مسیونر آمریکایی که‌ به‌ عنوان نایب کونسول آمریکا در اورمو هم عمل می‌کرد، «کوژول» پزشک نظامی مسئول آمبولانس فرانسوی (و سران تمام هئیت‌های میسیونری مسیحی اوروپایی – آمریکایی در اورمو و منطقه)، از عاملین تسليح و آموزش نظامی دسته‌جات آسوری‌ و ارمنی‌ و تشکیل قوای مسلحه‌ی مسیحی، و مخصوصا فاجعه‌ی تورک قیرقینی - جیلولوق و قتل عام و کشتار ١٤٠٠٠٠ تن تورک در غرب آزربایجان به ‌سال‌های جنگ جهانی اول است.

نیکیتین نقش مهمی در مهندسی قومی و دخالت غربی در تشکل ملت کورد، پروژه‌ی صلیبی – استعماری غربی برای تبدیل ملیت‌گرایی کورد به ‌یک ایدئولوژی ضد تورک، جدا کردن کوردها از عوثمان‌لی و تورک‌ها و رودررو قرار دادن آن‌ها (در آن دوره‌ به‌ جز تعدادی اندک، اکثریت کوردهای منطقه ‌متفق عوثمان‌لی و دشمن اوردوهای صلیبی بودند)، و نهایتا مبدل کردن حرکت ملی کورد به ‌یک نیروی نیابتی وکیل دولت‌های استعمارگر اوروپایی-غربی در منطقه ‌داشت. نیکیتین هم‌چنین برای کوردستان‌نمایی اورمو، شهری تورک که‌ در آن برهه ‌حتی یک درصد از نفوس آن کورد نه‌بود فعالیت می‌کرد. او در این استقامت چندین کتاب و مقاله ‌در اورمو در مورد کوردها چاپ کرد. در این اعلامیه‌ هم نیکیتین با هدف انکار مردم تورک و در نتیجه نادیده گرفته شدن ‌حقوق ملی‌شان، از کاربرد نام «تورک» که‌ بیش از ٩٥ درصد اهالی اورمو را تشکیل می‌دادند اجتناب کرده ‌و صرفا نام قومی «کورد» را به‌کار برده ‌است.

زمینه‌ی صدور اعلامیه‌ی نیکیتین: در آن مقطع اکثریت قاطع مردم و حتی مقامات تورک مخصوصا در غرب تورک‌ایلی از ماکو و خوی و سلماس و اورمو و سولدوز و بیجار تا اعماق استان‌های امروزی کوردستان و همدان و کرمانشاه‌ و مرکزی، .... طرف‌دار و متحد قوای عوثمان‌لی بودند. اوردوی عوثمان‌لی محبوب، ملجاء و اومیدگاه ‌آن‌ها بود. اخبار اقدامات مجدالسلطنه ‌و یاران او که ‌مشغول به ‌گردآوری قوای مردمی تورک در قالب یک نیروی نظامی منسجم بودند به ‌اورمو و دیگر شهرها و روستاهای تحت اشغال اوردوی روسیه‌ و مسیحیان می‌رسید، و باعث تهییج آن‌ها می‌شد. آن‌ها با بی صبری اومیدوار و منتظر آغاز عملیات اوردوی عوثمان‌لی و قوای مسلح تورک بومی برای آزادسازی اورمو و منطقه بودند. اخباری که می‌رسید هم‌چنین باعث تشجیع مردم به ایجاد دسته‌جات پارتیزانی برای قیام و نبرد بر علیه اوردوی روسیه ‌و قوای مسلح مسیحی می‌شد. به واقع در همه ‌جا از آزربایجان غربی گرفته‌ تا استان‌های امروزی همدان و مرکزی، دسته‌جات خودجوش متعددی موسوم به ‌«تورک چه‌ته‌له‌ری» تاسیس شده بود. اوضاع مخصوصا در منطقه‌ی اورمو که‌ مرکز غرب آزربایجان بود و رهبر سیاسی فرهیخته ‌و تورک‌گرا و فرمانده‌ی مجرب قوای مسلح بومی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه ‌از آن‌جا بود، به ‌حد انفجار رسیده ‌بود. هر آن امکان شورش و تهاجم تمام‌عیار اهالی – که ‌ورود قوای نظامی مجدالسلطنه‌ را منتظر بودند - بر علیه ‌اوردوی روسیه‌ وجود داشت.

 در چنین وضعیتی بود که‌ نیکیتین نائب کونسول روسیه‌ در اورمو این اعلامیه را به منظور مدیریت وضعیت منتشر کرد. هدف او آن بود که ‌مردم اورمو را به‌ترساند و با شیطان‌سازی و تخریب سیمای عوثمان‌لی و قوای مسلح بومی تورک و سه‌ رهبر عمده‌ی آن که‌ محبوب مردم بودند، روحیه‌ی مردم را شکسته ‌و مجبور به ‌قطع حمایتشان از آن‌ها به‌کند. به‌ همین سبب نیکیتین در اعلامیه‌ی خود عوثمان‌لی را عامل خساراتِ جانی و مالی و مصیبت‌ها و بدبختی ولایت اورمو و اطراف می‌نمایاند (در حالی که خود روسیه‌ی و دولت‌های اوروپایی – غربی و متحدان مسیحی اشغال‌گرشان مسبب اصلی این فجایع بودند). نیکیتین در ادامه قوای مسلح بومی تورک را تحقیر و ادعا می‌کند نفرات  و عساکر آن‌ها حتی قوای نظامی نیستند، بلکه «الواط، عساکر پابرهنه‌ و مفلوک که ‌با زور و اجبار توسط والی موصل متشکل شده‌اند، دزدهایی که ‌سلاح‌های داده ‌شده ‌به‌ ایشان را می‌فروشند و از نبردها فرار می‌کنند» هستند. او در آخر اعلامیه ‌رهبر ملی تورک «جمشید خان سوباتای‌لی افشار – مجدالسلطنه‌» فرمانده‌ی کل قوای مسلح تورک بومی، «مشدی باقر خان رئیس احرار» فرمانده‌ی قوای مسلح تورک بومی اورمو، و «حاجی میرزه‌آقا بلوری» فرماندهی قوام مسلح تورک بومی تبریز را علاوتا خائن به ‌دولتین قاجار و تزاری، و بدخواه‌وطن می‌خواند.

نوت: این اعلامیه ‌در کتاب «ارومیه، ناجی مشروطیت در غرب آذربایجان»، تالیف محقق تورک اورمویی مجید خلیل‌زاده ‌صص ٤٩٤-٤٩٥، به ‌نقل از پرینت کتاب چاپ نه‌شده‌ی «تاریخ ارومیه‌ در دهه‌های پایانی دوره ‌قاجار»، تالیف کیوان وزیری گرکانی، صص ٤٠١-٤٠٤ درج شده ‌است. دست‌رسی به ‌پرینت مزبور میسر نه‌شد. بنابراین فعلا معلوم نیست که ‌منبع اصلی این اعلامیه چیست، اصل آن ‌به ‌چه‌ زبانی است، اکنون در کجا حفظ می‌شود، و در صورت ترجمه ‌بودن، مترجم آن کیست. هم‌چنین، معلوم نیست اغلاط انشائی و املائی متعددی که‌ در این اعلامیه ‌وجود دارند، در اصل و یا ترجمه‌ی فارسی آن هم وجود داشته‌اند و یا ناشی از قرائت اشتباه‌آمیز اعلامیه ‌توسط ناشرین هستند.

متن اعلامیه‌ی نیکیتین

اوکتوبر ١٩١٥ [١٢ ذی‌حجّه ‌١٣٣٣، ٢٨ مهر ١٢٩٤]

«بر تمامِ عالَم آشکارا و مبرهن است که ‌از طرفِ عثمانی‌ها چه ‌از سابق و چه‌ از ایّامِ اخیره، خسار[ا]تِ جانی و مالی [و] چه‌ مصیبت‌ها و بدبختی به ‌اهالی‌یِ ولایتِ اورمیه ‌و اطراف، بدونِ تفاوتِ مذهبی اعمّ از مسیحی و شیعه‌ و سنّی و اکراد وارد شده؛ که‌ از طرفِ اهالی غیر از شکایت و عریضه، دیگر از عثمانی‌ها یادگاری باقی نیست. قونسول‌گری‌یِ اعلی‌حضرت امپراتوری [روسیه] از روزِ اوّلِ تجدیدِ افتتاحِ اداره‌یِ محترم خود، غیر از به‌بودی و رفاهیّتِ اهالی و پیش‌رفتِ امور زراعتِ و فلاحت و رواجِ تجارت، مقصود و آمالِ دیگر در نظر نه‌داشته، حتّی‌الامکان مشغولِ [تأمین] نظم و آسایش بوده‌ و هست.

و مع‌الأسف با وجودِ امنیّتِ حاصله‌ و حاضره، بعضی اشخاصِ شرور و فتنه‌طلب که‌ در موقعِ صلح دارایِ هیچ‌گونه ‌اعتبار [نه‌بوده] و [موردِ] اعتناءِ کسی نیستند و برایِ فوائدِ شخصی میل نه‌دارند ولایات منظّم، و اهالی آسوده‌ [و] مشغولِ کسب و کارِ خود باشند، (مصدرِ شایعاتِ بی اصل؟)[2] و بی اساس [شده] و اخبارِ کاذبه ‌انتشار می‌دهند. چون این (شایعات‌ها؟)[3] و رفتار باعثِ بی نظمی است، لهذا از طرفِ قونسول‌گری‌یِ [روسیه] اکیداً اخطار می‌شود:

کسانی که ‌متّهم به ‌توزیع و نشرِ این اخبارِ مضرّه‌ هستند، مجازاتِ سخت خواهند یافت و هیچ‌گونه ‌ترحّم و (تفقّد)[4] در حقِّ آن‌ها نه‌خواهد بود. و یقیناً صاحبانِ شعور و بصیرت، مرام و نیّتِ این اخطار را به‌ خوبی می‌فهمند و هم‌رأی هستند. برای این، [به] اهالی [با] حُسنِ نیّت ابلاغ می‌نمایند که‌ هرچه‌ [آن‌ها] در خصوصِ قوایِ عثمانی نشر می‌دهند دروغِ صرف است. از قرارِ معلوم اگر چند نفر عساکرِ پابرهنه ‌و مفلوک با زور و اجبار در موصل به‌ توسّطِ «حیدر بیگ» جمع شده، این عدّه‌ را قوایِ نظامی نه‌می‌توان حساب کرد. خودِ روسایِ این الواط به‌ آن‌ها اعتبار و وثوق نه‌دارند. از ترسِ این که‌ مبادا اسلحه ‌و توفنگ‌ها را به‌دزدند و یا به‌فروشند، حالا به‌ آن‌ها اسلحه ‌نه‌می‌دهند. اکثری از این عشایر به‌ روان‌دوز[5] نه‌رسیده ‌فرار اختیار نموده، الباقی‌یِ آن‌ها در بینِ روان‌دوز و وزنه[6] و ساووج‌بولاق پراکنده ‌شده ‌و در آن‌جاها شرکاءِ لایق به ‌خود از قبیلِ «مجدالسلطنه»، «مشهدی باقر» و «میرزه ‌آقا بلوری» دارند که‌ خائنِ دولتین و بدخواهانِ وطن هستند.

ویس‌قونسولِ دولتِ بهیّه‌یِ روسیه، نیکیتین»

---

[1] Haydar Bey (Vaner) (1873-1954) 25 Şubat 1915’te Musul Vali Vekilliğine getirilerek 4 Ekim 1915’te asil olarak atanması onaylandı.

[2] عبارت داخل پارانتز تصحیح شد. در کتاب این عبارت به صورت «متصدی شهرستانی اصلی و بی اساس و اخبار کاذبه انتشار می‌دهند» چاپ شده که بی‌معنی است.

[3] در کتاب به صورت «شهرتها» چاپ شده که بی‌معنی است. به صورت «شایعات‌ها» تصحیح شد

[4] در کتاب به صورت «تفضل» چاپ شده که معنی نه‌می‌دهد

[5] رواندوز، شهری واقع در شهرستان سوران استان اربیل عراق.

[6] وزنه، روستایی در دهستان حسن‌لو (اه‌سه‌ن‌لی) از توابع بخش محمدیار شهرستان نقده در استان آزربایجان غربی ایران است