علی‌آللاهی‌های تورک و یا مذهب علوی تورکی در
جمهوری آزربایجان
مئهران باهارلی
در زیر مطلبی کوتاه در باره‌ی علی‌آللاهی‌های تورک و یا
مذهب علوی‌گری تورکی (قیزیلباشی-بکتاشی) برگرفته از کتاب «آزه‌ربایجان، جوغرافی-
طبیعی، ائتنوقرافیک و اقتصادی ملاحظات» را آورده‌ام. مولف کتاب محمدحسن ولیلی
باهارلی اطلاعات کوتاهی در باره‌ی اصول اعتقادات علی‌آللاهی‌گری تورک و پراکندگی
جغرافیایی سابق آنها در جمهوری آزربایجان داده و سپس می‌گوید که در سال تالیف کتاب
یعنی ١٩٢١، این مذهب در جمهوری آزربایجان هیچ پیرویی نداشته است.
١-محمدحسن ولیلی باهارلی به درستی علی آللاهی‌گری تورکی را
یک دین علیحده می‌نامد. همچنین به درستی آنرا کاملا جدا از دین اسلام می‌شمارد. واقعیت
آن است آنچه که در افکار عمومی و زبان روزمره به نام اسلام شناخته می‌شود، همان
است که متخصصین از آن با نام «اسلام اورتودوکس» مرکب از سنی‌گری و شیعی‌گری یاد می‌کنند.
از طرف دیگر، جریاناتی مانند علی‌آللاهی‌گری مصداق «اسلام هترودوکس» که در بستر
اسلامی، اما از تلفیق و التقاط ادیان و مذاهب و سیستمهای عقیدتی متفاوتی بوجود
آمده‌اند بشمار می‌روند. با توجه به این تعریف و تقسیم‌بندی، علی‌آللاهی‌گری تورکی
و دیگر جریانات اسلام هترودوکس، خارج از اسلام قرار دارند.
٢-آشنائی با مذهب علوی‌گری تورکی از چند جهت ضروری و مفید
است. از جمله:
الف-تصحیح این باور نادرست که علی‌آللاهی‌های تورک، شیعه
هستند. در حالیکه فرق بین علی‌آللاهی‌گری تورکی و شیعه‌ی امامی فارسی به اندازه‌ی فرق
بین دو دین است (همچنین اصطلاح علی‌آللاهی باید صرفا در مورد علوی‌گری تورکی بکار
رود. زیرا علی در باورهای اهل حق-یارسان لکی-گورانی-کوردی و نصیری‌گری عربی دارای جایگاه
مرکزی نیست).
ب-تصحیح این باور نادرست که قیزیلباشان و شاه اسماعیل که
موسس دولت قیزیلباشیه‌اند، حتی قاراقویونلوها و فضولی و ... شیعی بودند. در حالیکه
آنها بر مذهب علی‌آللاهی، یعنی علوی‌گری
تورکی بودند و هیچ یک شیعی نبودند (فضولی منسوب به طریقت بکتاشی بود).
ج- شیعی قلمداد کردن علویان تورک تاریخ از جمله دولتهای
تورکی قاراقویونلو و قیزیلباشیه (صفوی) و فضولی و ...، یکی از ابزارهای ناسیونالیسم فارسی برای تصاحب و غصب
تاریخ و میراث تمدنی و سنن دولتمداری تورک و شخصیتهای علوی تورک؛ و داخل نمودن آنها
به تاریخ و میراث تمدنی و طوائف و شخصیتهای ایرانی-فارسی است. به همین سبب با
تاکید بر منسوبیت آن شخصیتها و دولتها به مذهب علوی تورکی، تعلق آنها به تاریخ و
میراث تمدنی و سنن دولتمداری تورکی هم خود بخود عیان می‌شود.
د-آگاهی بر و پذیرفتن وجود علوی‌های تورک غیر شیعی، پیش‌شرط
مبارزه برای تامین حقوق علوی‌گری تورکی به عنوان یک مذهب-دین مستقل از سوی دولت
ایران (نیز تورکیه و عراق و سوریه) است.
ر- به علت شناخته نشدن علویان تورک در ایران به عنوان یک
گروه عقیدتی مستقل، آنها به مذهب کوردی یارسان (اهل حق) نزدیک شده و به موازات آن
در حال کورد شدن تدریجی؛ و یا در حال نزدیک شدن به مذهب فارسی شیعه‌ی امامی و به
موازات آن در حال فارس شدن تدریجی هستند
(در تورکیه علویان تورک در حال آسیمیله شدن در کوردها هستند). شناختن علوی‌گری
تورکی به عنوان یک مذهب –دین مستقل، به درجه‌ی معینی روند آسیمیلاسیون علویان تورک
در میان کوردها و فارسها را کند خواهد ساخت.
س-به سبب نبود جامعه‌ی علوی تورک در جمهوری آزربایجان،
همچنین حاکمیت کمونیستی در قرن بیستم که سعی در ایجاد یک ملت از همه جهت هموژن
داشت، نه تنها مردم بلکه جامعه‌ی محققین آن جمهوری نیز دارای برداشت صحیحی از
جامعه‌ی تورک در ایران نیستند. چنانچه اغلب آنها توده‌ی تورک ساکن در ایران را
دارای یک لهجه (آزربایجان قفقاز) متمرکز در یک ناحيه (آزربایجان) با یک فرهنگ و
سنت و موسیقی و لباس فولکلوریک و .. (آزربایجان قفقاز) و همه را نیز شیعی گمان می‌کنند.
در حالیکه جامعه‌ی تورک ساکن در ایران بسیار متنوع است و علاوه بر لهجه‌ها و سنن و
موسیقی‌ها و لباسهای فولکلوریک و ... گوناگون، به لحاظ اعتقادی نیز هوموژن نبوده،
مرکب از اقلا گروههای شیعی امامی، جعفری (نادری)، علوی (علی‌آللاهی)، سنی شافعی و
حنفی، باهایی، بی دین و .... است.
دو نکته‌ی حاشیه‌ای
٣- محمدحسن ولیلی باهارلی ملیت گروه ملی
که اکثریت جمعیتی جمهوری آزربایجان را تشکیل می‌دهد، «تورک» نامیده است. در سال ١٩٣٧ نام ملی «تورک» از سوی حزب کمونیست روسیه ممنوع و به جای آن نام ملی «آزربایجانی» تحمیل شد. اصطلاح دقیق
«آزه‌ربایجان‌ین تورک‌له‌ری» که وی بکار برده، به معنی تورکهای باشنده در آزربایجان
است، نه تورکهای آزربایجانی و .... (اصطلاح آزه‌ربایجان تورکو که عده‌ای به جای
آزه‌ربایجانلی تورک بکار می‌برند، اقلا در ایران نادرست است. زیرا اقلا در این کشور، گروهی ملی به
نام آزه‌ربایجان تورکو وجود ندارد. گروهی ملی بنام تورک وجود دارد که بخشی از آن
در آزربایجان و بخش دیگر آن در خارج آزربایجان ساکن است).
٤- کتاب محمدحسن ولیلی باهارلی به تورکی
معیار، مشترک و ادبی آن دوره نوشته شده است (دانیشمایاجاغیز، فقط به معنی اما، ائدیلمهکدهدیر به جای ائدیلیر،
ائدییورلار، گؤرونموشدور به جای گؤرونوب، بولونییورلار، گیبی، بؤیله، هپسی،
ییلدیریم، قاچییور، ائتمیش‌دیر به جای ائدیپدیر، ....). تورکی معیار، مشترک و ادبی
مذکور، در سال ١٩٣٧ از طرف حزب کمونیست روسیه با یک زبان معیار و ادبی جدیدی به
نام آزربایجانجا تعویض شد.
اصل مطلب به تورکی
محمدحسن ولیلی باهارلی. «آزه‌ربایجان، جوغرافی-
طبیعی، ائتنوقرافیک و اقتصادی ملاحظات»
حالِ حاضرده آزه‌ربایجان‌ین تورک‌له‌ری و دیگر اسلام قوم‌لاری
اسلام‌ین ایکی مذهبینه منسوب‌دورلار که بیری شیعه، دیگری ده سنّی‌دیر. بو مذهب‌له‌ر
ده خصوصی جریانلارا آیریلیرلارسا دا اونلاردان دانیشمایاجاغیز.
فقط
علی‌آللاهی‌له‌ری گؤسته‌رمه‌ک منفعت‌سیز اولمازدی. بونلار شیعه‌لییه حساب
اولونورلارسا دا، اسلامیت‌ین بوتون مذهب‌له‌ری طرفینده‌ن رد ائدیلمهکدهدیر.
علی‌آللاهی‌له‌ر
حضرت علی‌نی آللاه اولاراق قبول ائدییورلار. گویا علی انسان شکلینده انسانلارا
گؤرونموشدور و ایکینجی دفعه اولاراق یینه گلمه‌سی انتظاریندا بولونییورلار. او
زمان خیر شرّی، ایشیق قارانلیغی باساجاق. بؤیله که بوتون دنیا علی‌نین آللاهلیغینا
ایمان گتیره‌جه‌ک‌دیر. هپسی بیر آللاه‌ا اینانان گیبی، اونا ایناناجاق و بیر آللاه‌ا
اولان گیبی اونا سجده ائده‌جه‌ک‌له‌ر. علی‌نین بولوندوغو یئری اونلار بولوت‌لار
آراسیندا گمان ائدییورلار. گؤک گورولتوسونو اونون سسی، ییلدیریمی اونون حرکتی حساب
ائتمه‌ک‌ده‌دیرله‌ر.
علی‌آللاهی‌له‌رین
دین‌له‌ری اساسا اسلامیت‌ین و قرآن‌ین اساسینا ضددیر. بونا گؤره مسلمان‌لار علی‌آللاهی‌له‌رده‌ن
قاچییور. اونلار ایله قوهوملاشمییورلار. کافر دییه تلقّی ائدییورلار.
ایلک
اوّل بو مذهب، حجاز عرب‌له‌ری آراسیندا عربیستان‌دا وجودا گلمیشدی. اونلار علی‌نین
گؤزه‌ل سیماسینا روحلانیپ، اونو آللاه مقامینا یئتیردیله‌ر. آزه‌ربایجان‌ا ایسه بو
مذهب، هنوز یاشاماقدا اولان ایران آزه‌ربایجانی ولایت‌له‌رینده‌ن سرایت ائتمیش‌دیر.
بورادا علی‌آللاهی‌لیک ١٩ونجو عصرین آخرله‌رینه گیبی دوام ائده‌بیلمیش‌دیر.
بولوندوغو محل‌له‌ر بونلاردیر:
جبرائیل
قضاسیندا: داش کسه‌ن، غوارلی، قویجاق، جعفرآباد، قارخونلو، اؤزگز، قارادره و غیرله‌ری
زنگه‌زور
قضاسیندا: آلتینجی و شلدولی
حال
حاضرده تمامی‌یله بو مذهب محو اولموش‌دور.
No comments:
Post a Comment