تورک ملّتی و حادثه‌یِ کربلا-علی حیدر امیرTÜRK MİLLETİ VE HÂDİSE-İ KERBELA

تورک ملّتی و حادثه‌یِ کربلا

(ملّتِ تورک و حادثه‌یِ کربلا) 

علی حیدر امیر[1]

بیرینجی بؤلوم-اصل تورک‌جه متن. بخش اول متن اصلی تورکی

ایکینجی بؤلوم- مقاله‌نین فارس‌جا چئوری‌سی، ترجمه‌ی فارسی مقاله

تورک ملّتی و حادثه‌یِ کربلا

-«ته‌بریز»ده‌ سلطنت سوره‌ن بیر تورک خاندانی – چونکه ‌هولاکونون حکومتی کمّیت و کیفیت‌جه‌ بیر موغول دئییل، بیر «تورک» حکومتی‌یدی- هر ایکی عراق ایله ‌آزه‌ربایجان‌ی بیر قازان‌دا یوغوردو، اونلاری عینی مدنیتین قالبی‌نده ‌تؤکدوک‌ده‌ن سونرا، هیاتِ مجموعه‌سی‌نه ‌بویوک بیر «عجم» دامقاسی ووردو.

-بو حکومت سیاستاً «خاقان‌لیق»ا مربوط بیر «ایل‌خان‌لیق» ماهیتی‌نده ‌اولماق‌لا برابر، فعلاً حائز اولدوغو استقلالی «ایران‌لی‌لیق»ا مال ائتدی. شرق و غرب‌ه‌ شیعه‌لیک شعباتی‌نی یایدی. رفض و الحادی‌یه ‌تزییف ائدیله‌ن مسلک‌له‌ر غربی ایران‌دا و شرقی آنادولودا گونون موداسی اولدو.

-تورک‌ون بیر عرب دعواسی‌یلا ‌مناسبتی نه‌ده‌ن عبارت اولابیلیر؟

-تاریخیمیزده‌ فرس [فارس] ایله ‌تورک‌ون عادات و عنعناتی‌نی بیری بیری‌نه‌ قاریشدیران اوزون، موثّر و قدرت‌لی موسم‌له‌ره‌ تصادف ائدییوروز

-بیزیم بو مغشوش آقچالارلا فکر بازاری‌ندا آلیش وئریش ائتدیییمیز گون‌له‌ر آرتیق نهایت بولمالی‌دیر.

-یزیدله‌رین خلیفه‌ و مروان‌لارین سردار اولدوغو دورله‌ره‌ تیکیله‌ن گؤزله‌ریمیز نه ‌وقت باشقالاری‌نا عائد اوزاق ماجرالاردان آیریلیپ؛ که‌ندیمیزه، که‌ندی ماجرالاریمیزا باخاجاق، که‌ندی ماتمیمیزی، که‌ندی یارالاریمیزی گؤره‌جه‌ک؟ نه‌ وقت باشقالاری ایچین یاش تؤکمه‌ک‌ده‌ن واز گئچه‌ره‌ک، شهیدله‌ریمیزه‌ آغلایاجاق؟

-خرافه‌نین حیاتی‌نی تمدید ائده‌ن موسّسه‌له‌ر نه‌ زمانا قه‌ده‌ر قولاغیمیزین دیبی‌نده‌ ولوله‌اندازِ های و هوی اولاجاق‌دیر؟

-اجتماعی ساحه‌ده ‌استقلالیمیزی تاسیس و تحکیم ائتمه‌ک ایچین حسّ، فکر و قلبیمیزی بو پاس‌لی زنجیرله‌رده‌ن ده‌ قورتارماق مجبوریتی‌نده‌ییز.

اجتهاد، علمی، ادبی، اقتصادی مجموعه، سایی ١٩٦، صص ٣٨٣٤-٣٨٣٦، ١ کانون ثانی ١٩٢٦

قیمت‌لی اقتباس‌لار

تورک ملّتی و حادثه‌یِ کربلا

اۇزلو محرّرله‌ریمیزده‌ن «علی حیدر امیر به‌ی»، «وقت»ده‌ بو عنوان‌لا بیر مقاله ‌نشر ائتدی. بو مقاله ‌١٦٨ نومئرولو «اجتهاد»دا توحیدِ تدریسات مناسبتی‌یله ‌یازدیغیمیز سطرله‌ری تائید ائده‌ر ماهیت‌ده‌دیر. بو گوزه‌ل مقاله‌نین فقراتِ آتیه‌سی‌نی اقتباس ائدییوروز:

اون‌اوچ عصر اسلام عالَمی اؤنونده‌ یالین قیلیج یورویه‌ن ملّت، کوچوله ‌کوچوله‌ اه‌رکه‌ک نفوسونون اه‌سکی اوردولاری‌ندان بیری درجه‌سی‌نه‌ ایندییی‌نی گؤردو. اه‌ن زنده‌ عنصرلاری‌نی مجاهده ‌میدانی‌ندا بیراخمامیش ته‌ک بیر عائله ‌قالمادی. وطن خرابه‌سی‌نده ‌یوز بین‌له‌رجه ‌آنا، شهید اوغلونون سون مکتوبو اوزه‌ری‌نه‌ گؤزونون یاشی‌یلا برابر، قلبی‌نین قانی‌نی تؤکه‌رکه‌ن، بو ماتم‌زده‌له‌رین یانی‌باشی‌ندا یوز بین‌له‌رجه ‌آنا داها وار که ‌اولادی‌نین عاقبتی‌نه ‌دائر قطعی بیر خبر آلمامیش، تانری‌نین کَرَم و عنایتی‌نده‌ن اومودو‌نو که‌سمه‌میش، آغلاماق‌دان قورویان گؤزله‌ری‌نی غیب افق‌لاری‌نا تیکه‌ره‌ک، گئده‌ن‌له‌رین گئری گه‌لمه‌سی‌نی به‌ک‌له‌مه‌ک‌ده‌دیر.

لاکین نه ‌آغلاناجاق بیر تماشادیر، تَکْیه‌له‌رده‌ یینه ‌قازان‌لار قاینادی، دوران‌لار قورولدو. مرثیه‌له‌ر اوخوندو و:

دوشدو حسین آتی‌ندان، صحرایِ کربلایا

جبریل آمان، خبر وئر، سلطانِ انبیایا

فغانِ دلسوزو ایله ‌آغلایان‌لار، هایقیران‌لار و باییلیپ دوشه‌ن‌له‌ر اولدو. گئدیپ ده ‌گه‌لمه‌یه‌ن‌له‌رین اون‌بین‌له‌رجه‌سی آج، اون‌بین‌له‌رجه‌سی سوسوز، اون‌بین‌له‌رجه‌سی سیجاق‌دان اه‌رییه‌ره‌ک، یاخود سویوق‌دان دوناراق اؤلموش‌دو. بصره‌ده‌ن سامره‌یه‌ قه‌ده‌ر بوتون فرات بویوندا، ساری قامیش‌دان الله‌اکبر شاهقه‌سی‌نه ‌قه‌ده‌ر بوتون قافقاز اه‌ته‌یی‌نده، دالقالاری‌ندان یئنی‌چئری نعره‌سی گه‌له‌ن تونا یالی‌لاری‌ندا، بوتون قالیچییا جبهه‌سی‌نده ‌و بوتون مصر که‌مپ‌له‌ری‌نده ‌اون بئش نسل تورک گنج‌لییی‌نین بئشی اونو بیرده‌ن چورودو. او یئرله‌رده‌ شیمدی نه ‌بیر نشان، نه ‌بیر قبّه، نه‌ بیر آبیده‌ یوکسه‌لییور. کتیبه‌یِ شهدا قوم‌لار، بوزلار و سولارلا اؤرتولدو.

باش‌دان باشا ابدی بیر دشتِ کربلا اولان وطن خرابه‌سی‌نده اؤته‌یه، به‌ری‌یه‌ توپلانیپ اهلِ بیت ایچین آه‌ و زار ائده‌ن و:

بو آی ماهِ محرّ‌م‌دیر، لسان آغلار، جنان آغلار

زمین آغلار، زمان آغلار، بوتون کون و مکان آغلار

ندایِ جاهلانه‌سی‌نه ‌قارشی حالا گؤرمه‌یه‌ن، حالا ائشیتمه‌یه‌ن و جهالت‌له:

ائی نورِ چشمِ احمدِ مختار، یا حسین 

نقراتی‌نی هایقیریپ اینله‌یه‌ن بو قادین‌لی اه‌رکه‌ک‌لی سینه‌زن‌له‌ر کیم‌دیر؟ خرافه‌نین حیاتی‌نی تمدید ائده‌ن موسّسه‌له‌ر نه‌ زمانا قه‌ده‌ر قولاغیمیزین دیبی‌نده‌ ولوله‌اندازِ های و هوی اولاجاق‌دیر؟ یزیدله‌رین خلیفه‌ و مروان‌لارین سردار اولدوغو دورله‌ره‌ تیکیله‌ن گؤزله‌ریمیز نه ‌وقت باشقالاری‌نا عائد اوزاق ماجرالاردان آیریلیپ، که‌ندیمیزه، که‌ندی ماجرالاریمیزا باخاجاق، که‌ندی ماتمیمیزی، که‌ندی یارالاریمیزی گؤره‌جه‌ک؟ نه‌ وقت باشقالاری ایچین یاش تؤکمه‌ک‌ده‌ن واز گئچه‌ره‌ک شهیدله‌ریمیزه‌ آغلایاجاق؟ خنده‌میزی اولدوغو قه‌ده‌ر، گریه‌میزی ده‌ یابانجی‌لاردان قیسقاندیغیمیز گون گه‌لمه‌یه‌جه‌ک می یاربّی؟ ....

دوشوندوک‌جه‌ داها قَوی و قطعی ایمان ائدییوروم که‌ «قصصِ انبیاء» ناسیل اسرائیلیات‌ا تورک اه‌لی‌یله‌ هیکل دیک‌دیردی‌یسه، «حدیقه‌ السعداء» دا حادثه‌یِ کربلایا (١) تورک دیلی‌یله‌ شه‌نامه ‌یازدی. بؤیله‌ گمراه، لاکین قدیر و مستبد رهبر یوزونده‌ن‌دیر که‌ عرب‌له‌ره‌ اولدوغو قه‌ده‌ر عبرانی‌له‌ره‌ ده‌ عینی درجه‌ اوزاق دوران بیر ملّت، بیله‌ره‌ک یاخود بیلمه‌یه‌ره‌ک حالا ابراهیم پیغمبرین آرخاسی‌ندان گئتمه‌ک‌ده‌ و حالا اموی‌لیک - عبّاسی‌لیک منازعه‌سی‌نه‌ ماتم توتماق‌دادیر. بیری علمی‌نین وئردییی عظمتی «قصصِ انبیاء»لارلا تمثیل ائده‌جه‌یی‌نه ‌کشکه ‌تاریخی‌نده‌ن، بلاغتی‌نده‌ن و مجلّه‌سی‌نده‌ن سونرا قلمی قیریلسایدی. دیگری ده‌ عشقی‌نین گؤنلونده ‌یاخدیغی دها آتشی‌نی «حدیقه ‌السعداء»لارلا کؤروک‌له‌یه‌جه‌یی‌نه، کشکه دیوانی‌ندان، بنگ و باده‌سی‌نده‌ن، لیلا و مجنون‌وندان سونرا، قلبی دورسایدی.

سئودییی‌نه‌ و سئودییی‌نین باباسی‌نا صفِ شیعه‌ده ‌گؤرونمه‌ک ایچین حدیقه‌نین صحیفه‌له‌ری‌نده ‌سُعَدایِ شهدایا آغلایان فضولی کیم؛ هر سنه‌ محرّم‌ین بیری‌نده‌ن اونونا قه‌ده‌ر بو کتابین معیّن بحث‌له‌ری‌نی رمضان‌دا ختم سوره‌ر گیبی اوخویان، اوخوتوپ دینله‌یه‌ن و دینله‌ییپ سینه‌چاک اولان به‌ک‌تاشی‌لیک نه‌ره‌ده؛ نهایت شمرِ ذی الجوشن‌ین حسینِ مظلوم‌و اه‌نسه‌سی‌نده‌ن که‌سدییی گون، طِبْقی حج بایرامی‌ندا قوربان که‌سه‌ر گیبی، عناد و اصرار ایله ‌پیشیریلیپ داغیتیلان و عینی زمان‌دا سفینه‌یِ نوح‌ون جودی داغی‌نا اوتوردوغو گون‌ده‌ن قالمیش بیر عادت اولدوغو سؤیله‌نه‌ن آش نه‌ره‌ده؟ بیری بیری‌یله ‌هیچ مناسبتی اولمایان بو اوچ شانیت، ناسیل آنلاشیلماز و اسراری‌نا عقل ائره‌مه‌ز جریان‌لارین جبری‌یله‌ بیرله‌شدی، بیر ذهنیّتین رمزی اولدو؟ هیچ بیری‌یله ‌علاقه‌دار اولمایان تورک ملّتی‌نین باشی اوستونده ‌اوچ رنگ‌لی بیر بایراق گیبی عصرله‌رده‌ن بری دالقالانیپ دورویور؟

ملّی تاریخیمیزده ‌اؤیله ‌مظلوم قانی فیشقیران فاجعه‌له‌ر وار که ‌دشتِ کربلا مظلوم‌لاری بو فاجعه‌له‌ره‌ نسبت‌له‌ بیر زمره‌یِ مسعود تشکیل ائده‌ر. تورک‌ون حکم سوردویو اؤلکه‌له‌رده‌ اؤیله‌ حقّ‌ی و حقیقت‌ی عصرله‌رجه‌ آغلاتمیش خطّه‌له‌ر وار که ‌دشتِ کربلا بو خطّه‌له‌ره ‌نسبت‌له‌ ارضِ موعود ساییلیر. تورک‌ون بیر عرب دعواسی‌یله ‌مناسبتی نه‌ده‌ن عبارت اولابیلیر که‌ سون ییل‌لارین ماتمی ایچی‌نده ‌بیله، ‌او دعوانین خاطراتی‌یلا ‌که‌ندیمیزده‌ن گئچییور و امام حسین‌ین شهادتی‌نه‌ بویوک باباسی‌نین سرگذشت‌له‌ری‌نده‌ن زیاده ‌یانیپ یاخیلییوروز.

کربلا فاجعه‌سی‌نه ‌منتهی اولان جدال، عن اصل بیر «بنی هاشم» – «بنی امیّه» ‌رقابتی‌نده‌ن عبارت ایکه‌ن، وقایعین جریانی مجادله‌یه‌ بیر «اولادِ علی» و «اولادِ معاویه»‌ مساله‌سی رنگی‌نی وئرمیش‌دیر.

«عرب‌ین ملّی وقوعاتی»‌یلا «اسلام‌ین دینی حادثاتی» بیری بیری‌نده‌ن دقّت‌له ‌تفریق ائدیلمه‌ک لازم‌دیر. «عراق»ا، اسلام عالَمی‌نده ‌بوگون مشهود اولان دینی، اجتماعی بوتون اختلاف‌لارین منشایی نظری‌یله‌ باخیلابیلیر. جمله‌سی‌نین ظهوروندا تصادفون حاضرلادیغی بو اشتراکِ منشاء دولایی‌سی‌یلا ‌بیر چوخ احتراص، بیر چوخ اجتهاد، بیر چوخ انفعال و انتقام اثرله‌ری بیری بیری‌نه ‌قاریشمیش، تمییز و تفریقی بالفعل غیر ممکن بیر حالا گه‌لمیش، سونرا هر بیری طریقت، مذهب و مسلک شکلی‌نده ‌اسلام عالَمی‌نین دؤرت گوشه‌سی‌نه ‌یاییلمیش‌دیر. بیزیم بو مغشوش آقچالارلا فکر بازاری‌ندا آلیش وئریش ائتدیییمیز گون‌له‌ر آرتیق نهایت بولمالی‌دیر.

نه ‌قه‌ده‌ر تاسف ائدیلسه ‌آزدیر که‌ «ته‌بریز»ده‌ سلطنت سوره‌ن بیر تورک خاندانی – چونکه  «هولاکو»نون حکومتی کمّیت و کیفیت‌جه‌ بیر موغول دئییل، بیر تورک حکومت‌یدی - هر ایکی عراق ایله ‌آزه‌ربایجان‌ی بیر قازان‌دا یوغوردو، اونلاری عینی مدنیت‌ین قالبی‌نده ‌تؤکدوک‌ده‌ن سونرا، هیاتِ مجموعه‌سی‌نه ‌بویوک بیر «عجم» دامقاسی ووردو. ایشته‌ بو حکومت سیاستاً «خاقان‌لیق»ا مربوط بیر «ایل‌خان‌لیق» ماهیتی‌نده ‌اولماق‌لا برابر، فعلاً حائز اولدوغو استقلالی «ایران‌لی‌لیق»ا مال ائتدی. شرق و غرب‌ه‌ شیعه‌لیک شعباتی‌نی یایدی، رفض و الحادی‌یه ‌تزییف ائدیله‌ن مسلک‌له‌ر غربی ایران‌دا و شرقی آنادولودا گونون موداسی اولدو. اؤیله‌ ظن ائدیلییور که ‌شیخ صفی که‌ندی‌لییی‌نده‌ن بعض شئی‌له‌ر ابداعا مجبور اولمامیش، هر شئیی حاضر بولماق و اه‌ن مساعد بیر زمینه‌ هوساتی‌نی فیلیزله‌ندیره‌جه‌ک توخوم‌لاری قولای‌جا اه‌کمیش‌دیر.

تاریخیمیزده‌ فرس [فارس] ایله ‌تورک‌ون عادات و عنعناتی‌نی بیری بیری‌نه‌ قاریشدیران اوزون، موثّر و قدرت‌لی موسم‌له‌ره‌ تصادف ائدییوروز و بوگون او موسم‌له‌رده‌ن قالمیش بعض الفت‌له‌رله‌ هنوز متحرّک بولونویوروز. اجتماعی ساحه‌ده ‌استقلالیمیزی تاسیس و تحکیم ائتمه‌ک ایچین حسّ، فکر و قلبیمیزی بو پاس‌لی زنجیرله‌رده‌ن ده‌ قورتارماق مجبوریتی‌نده‌ییز.

تورک مزاجی شرق‌ده‌ن غرب‌ه‌ دوغرو آنادولویو قاپلایان غیرِ شعوری بیر شیعه ‌مسلکی اوزه‌ری‌نده ‌ییل‌لارلا چالیشاراق به‌کتاشی‌لییین سه‌کیزینجی عصرده‌کی شکلی‌نی وجودا گه‌تیردی. بو چوخ گئنیش، چوخ حاکم بوتون تورک اکابرِ متفکّرینی‌نی حدودو ایچه‌ری‌سی‌نه ‌آلان بیر مسلک‌دی. تام بئش بوچوق عصر فائقیتی‌نی محافظه ‌ائتدی. سونرا قارا جهنّمین ساووردوغو کول‌له‌رین آلتی‌ندا عمودِ فقری‌سی اولدوغو اوجاق‌لارلا برابر ییخیلدی و انقاضی بیر کره‌ داها آفاقِ وطنه‌ یاییلدی. بونون ایچین‌دیر که‌ مولوی‌لیک‌ده‌ن سعدی‌لیییه‌ قه‌ده‌ر، بوتون طرقِ عِلیّه ‌آداب و ارکانی‌ندا به‌ک‌تاشی‌لییین واضح و ده‌رین ایزله‌ری‌نه ‌تصادف ائدیلیر.

تکیه‌ عددی، تورکیادا جوامع و مساجدین عددی‌نی گئچمیش و جماعت اعتباری‌یلا قادین و اه‌رکه‌ک نفوسون هه‌مه‌ن یاری‌سی‌نی مرید صفتی‌یله‌ ساحه‌سی‌نه ‌آلمیش بیر موسّسه‌دیر. قارشی‌سی‌ندا اونون روحاً و وجداناً حلول ائده‌ن تفصّحاتی‌یلا‌ اوغراشاجاق مقابل موسّسه‌ اولاراق، یالنیز مکتب، یالنیز تحصیل، یالنیز علم واردیر.

علی حیدر امیر

(١)-«کربلا» وقعه‌سی‌نین حقیقتی هر کسین بیلدییی گیبی دئییل‌دیر. حضرت حسن، خلیفه «یزید»ده‌ن معیّن تخصیصات آلماق‌دا اولدوغو حال‌دا، موتِ طبیعی ایله اؤلموش‌دور. «حضرت حسین»ه گه‌لینجه، او داخی تخصيصات مقابلی‌نده سیاست ایله اشتغال و ادعایِ خلافت ائتمه‌مه‌یی تعهد ائتمیش ایکه‌ن، وعدت‌ده خُلف ائتمیش و بالنتیجه حقیقتاً فاجع و جان‌خراش اولان عاقبته، اولاد و عیالی‌یلا برابر، معروض اولموش‌دور. «تاریخِ اسلامیت»یمیزه ده باخین. ع.ج. [عبدالله جودت]

TÜRK MİLLETİ VE HÂDİSE-İ KERBELA

Ali Haydar Emir

-Tebriz’de saltanat süren bir Türk hânedanı - çünkü Hülegü’nun hükümeti kemmiyet ve keyfiyetçe bir Moğol deyil, bir Türk hükümeti idi - her iki Irak ile Azerbaycan’ı bir kazanda yoğurdu, onları aynı medeniyetin kalıbında dökdükten sonra hey’et-i mecmûasına büyük bir Acem damgası vurdu.

-Bu hükümet siyaseten “Hakanlık”la merbût bir “İlhanlık” mâhiyetinde olmakla berâber, fiilen hâiz olduğu istiklâli “İranlılık”a mal etti. Şark ve garpa “Şielik” şüebâtını yaydı. Rıfz ve ilhâdiye tezyif edilen meslekler Garbî İran’da ve Şarkî Anadolu’da günün modası oldu.

-Türk’ün bir Arap davasıyla munasibeti neden ibaret olabilir?

-Tarihimizde Fers (Fars) ile Türk’ün adat ve ananâtını biri birine karıştıran uzun, müessir ve kudretli mevsimlere tesâdüf ediyoruz.

-Bizim bu mağşuş akçalarla fikir pazarında alış veriş ettiyimiz günler artık nihâyet bulmalıdır.

Yezidlerin halîfe ve Mervanların serdar olduğu devrlere dikilen gözlerimiz ne vakit başkalarına âid uzak mâceralardan ayrılıp, kendimize, kendi mâceralarımıza bakacak, kendi mâtemimizi, kendi yaralarımızı görecek? Ne vakit başkaları için yaş dökmekten vaz geçerek, şehitlerimize ağlayacak?

-Hurâfenin hayâtını temdîd eden müessiseler ne zamana kadar kulağımızın dibinde velvele endâz-ı hay ve huy olacaktır?

-İctimâi sahada istiklâlımızı te’sis ve tahkim etmek için hiss, fikir ve kalbimizi bu paslı zincirlerden kurtarmak mecbûriyetindeyiz.

İctihad. ilmî, edebî, iktisâdî mecmûa, sayı 196,  3834-3833, kânun sâni 1926

Kıymetli ıktibaslar

TÜRK MİLLETİ VE HÂDİSE-İ KERBELA

Uzlu muharrirlerimizden Ali Haydar Emir Bey Vakit’te bu unvanla bir makâle neşr etti. Bu makâle 168 numaralı ictihad’da tevhîd-i tedrîsât munâsibeti ile yazdığımız satırları te’yîd eder mâhiyettedir. Bu güzel makâlenin fakarât-ı âtiyesini ıktibas ediyoruz:

On üç asır İslam âlemi önünde yalın kılıç yürüyen millet, küçüle küçüle erkek nufûsunun eski ordularından biri derecesine indiyini gördü. En zinde unsurlarını mucâhide meydanında bırakmış tek bir âile kalmadı. Vatan harâbesinde yüz binlerce ana şehit oğlunun son mektubu üzerine gözünün yaşıyla berâber kalbinin kanını dökerken, bu mâtemzedelerin yanıbaşında yüz binlerce ana daha var ki evladının âkıbetine dâir kat’i bir haber almamış, Tanrının kerem ve inâyetinden umudununu kesmemiş, ağlamaktan kuruyan gözlerini kayıp ufuklarına dikerek, gidenlerin geri gelmesini beklemekdedir.

Lâkin ne ağlanacak bir temâşâdır, tekyelerde yine kazanlar kaynadı, devranlar kuruldu, mersiyeler okundu ve

Düşdü Hüseyin atından, Sahrâ-yı Kerbalâya

Cebril aman, haber ver Sultân-ı Enbiyâ’ya

Fığân-ı dilsôzu ile ağlayanlar, haykıranlar ve bayılıp düşenler oldu. Gidip de gelmeyenlerin onbinlercesi aç, onbinlercesi susuz, onbinlercesi sıcaktan eriyerek yahut soğuktan donarak ölmüştü. Basra’dan Samara’ya kadar bütün Fırat boyunda, Sarı Kamış’tan Allahü Ekber şâhıkasına kadar bütün Kafkaz eteyinde, dalgalarından Yeniçeri nârası gelen Tuna yalılarında, bütün Kaliçiya cephesinde ve bütün Mısır kamplarında on beş nesil Türk gençliyinin beşi onu birden çürüdü. O yerlerde şimdi ne bir nişan, ne bir kubbe, ne bir âbide yükseliyor. Ketîbe-yi Şüheda kumlar, buzlar ve sularla örtüldü.

Baştan başa ebedî bir Deşt-i Kerbela olan vatan harâbesinde öteye beriye toplanıp Ehl-i Beyt için âh ü zar eden ve

Bu ay mâh-i Muharremdir, lisan ağlar, cinân ağlar

Zemin ağlar, zaman ağlar, bütün kevn ü mekân ağlar

Nidâ-yi câhilânesine karşı hâla görmeyen, hâla işitmeyen ve cehâletle

Ey nûr-i çeşm-i Ahmed-i Muhtar, ya Hüseyin

nakaratını haykırıp inleyen bu kadınlı erkekli sînezenler kimdir? Hurâfenin hayâtını temdîd eden müessiseler ne zamana kadar kulağımızın dibinde velvele endâz-ı hay ve huy olacaktır? Yezidlerin halîfe ve Mervanların serdar olduğu devrlere dikilen gözlerimiz ne vakit başkalarına âid uzak mâceralardan ayrılıp kendi mâcelalarımıza bakacak, kendi mâtemimizi, kendi yaralarımızı görecek? Ne vakıt başkaları için yaş dökmekten vaz geçerek şehitlerimize ağlayacak? Handemizi olduğu kadar giryemizi de yabancılardan kıskandığımız gün gelmeyecek mi ya Rabbi?

Düşündükçe daha kavi ve kat’i îman ediyorum ki Kıses-i Enbiya nasıl İsrâiliyata Türk eliyle heykel diktirdiyse, Hadîkat üs-Süeda da hâdise-yi Kerbelaya Türk diliyle Şehname yazdı. Böyle gümrah lâkin kâdir ve müstebid rehber yüzündendir ki Araplara olduğu kadar İbrânilere de aynı derece uzak duran bir millet, bilerek yahut bilmeyerek hâlâ İbrâhim Peygamberin arkasından gitmekte ve hala Emevîlik - Abbasîlik munâzıasına mâtem tutmaktadır. Biri ilminin verdiyi azameti kıses-i Enbiyalarla temsil edeceyine keşki târihinden, belâğetinden ve mecellesinden sonra kalemi kırılsaydı. Diyeri de aşkının gönlünde yaktığı ateşini Hadîkat üs-Süedalarla körükleyeceyine, keşki Dîvanından, Beng ve Bâdesinden, Leyla ve Mecnunundan sonra kalbi dursaydı.

Sevdiyine ve sevdiyinin babasına saf-ı Şia’da görünmek için Hadîkatının sahifelerinde suedâ-yı şuhedâya ağlayan Fuzûli kim, her sene Muharremin birinden onuna kadar bu kitabın muayyen bahslarını Ramazanda hatım sürer gibi okuyan, okutup dinleyen ve dinleyip sîneçâk olan Bektâşilik nerede, nihayet Şimr-i Zilcevşen’in Hüseyn-i Mazlum’u ensesinden kesdiyi gün tıpkı Hac Bayramı’nda kurban keser gibi inat ve israrla pişirilip dağıtılan ve aynı zamanda Sefîne-yi Nûh’un Cûdi Dağı’nda oturduğu günden kalmış bir âdet olduğu söylenen aş nerede? Bir biriyle hiç munâsibeti olmayan bu üç şa’niyet nasıl anlaşılmaz ve esrarına akıl ermez cereyanların cebriyle birleşti, bir zihniyetin remzi oldu ve hiç biriyle alakadar olmayan Türk milletinin başı üstünde üç renkli bir bayrak gibi asırlardan beri dalgalanıp duruyor?

Milli târihimizde öyle mazlum kanı fışkıran fâcialar var ki Deşt-i Kerbela mazlumları bu fâcialara nisbetle bir zümre-i mesûd teşkil eder. Türk’ün hüküm sürdüyü ülkelerde öyle Hakk’ı ve Hakikatı asırlarca ağlatmış hıttalar var ki Deşt-i Kerbela bu hıttalara nisbetle Arz-ı Mev’ûd sayılır. Türk’ün bir Arap davasıyla munâsibeti neden ibâret olabilir ki son yılların mâtemi içinde bile o dâvanın hâtıratıyla kendimizden geçiyor ve İmam Hüseyin şehâdetine büyük babasının sergüzeştlerinden ziyâde yanıp yakılıyoruz?

Kerbela fâcıasına müntehi olan cidal, enasıl bir Beni Hâşim - Beni Ümeyye rekâbetinden ibâret iken, vakâyiin cereyanı mücâdeleye bir Evlâd-ı Ali ve Evlâd-ı Muâviye meselesi rengini vermiştir.

Arab’ın milli vukuâtıyla İslam’ın dîni hâdisâtı biri birinden dikkatle tefrik edilmek lazımdır. İrak’a İslam âleminde bugün meşhûd olan dîni, ictimâi bütün ihtilafların menşei nazarıyla bakılabilir. Cümlesinin zuhûrunda tesadüfün hazırladığı bu iştirâk-ı menşe dolayısıyla bir çok ihtiras, bir çok ictihad, bir çok infial ve intikam eserleri biri birine karışmış, temyîz ve tefrîki bilfiil gayr-i mümkün bir hala gelmiş, sonra her biri tarîkat, mezhep ve meslek şeklinde İslam âleminin dört gûşesine yayılmıştır. Bizim bu mağşuş fikir pazarında alış veriş ettiyimiz günler artık nihâyet bulmalıdır.

Ne kadar teessüf edilse azdır ki Tebriz’de salatanat süren bir Türk hânedanı - çünkü Hülegü’nün hükümeti kemmiyet ve keyfiyetçe bir Moğol deyil, bir Türk hükümetiydi - her iki Irak ile Azerbaycan’ı bir kazanda yoğurdu, onları aynı medeniyetin kalıbında dökdükten sonra he’yet-i mecmûasına büyük bir Acem damgası vurdu. İşte bu hükümet siyâseten “Hakanlık”a merbut bir “İlhanlık” mâhiyetinde olmakla berâber, fiilen hâiz olduğu istiklâlını İranlılığa mâl etti. Şark ve garpa Şielik şüebâtını yaydı, Rafz ve ilhâdiye tezyif edilen meslekler Garbî İran’da ve Şarkî Anadolu’da günün modası oldu. Öyle zann ediliyor ki Şeyh Sefi kendiliyinden bazı şeyler ibdâa mecbur olmamış, her şey hazır bulmak ve en musâid bir zemine hevesâtını filizlendirecek tohumları kolayca ekmiştir.

Târihimizde Fers (Fars) ile Türk’ün âdet ve ananâtını biri birine karıştıran uzun, müessir ve kudretli mevsimlere tesadüf ediyoruz ve bugün o mevsimlerden kalmış bazı ülfetlerle henüz müteharrik bulunuyoruz. İcitmâi sahada istiklâlımızı te’sis ve tahkim etmek için hiss, fikir ve kalbimizi bu paslı zincirlerden de kurtarmak mecbûriyetindeyiz.

Türk mizâcı şarktan garpa doğru Anadolu’yu kaplayan gayr-i şuûri bir Şie mesleyi üzerinde yıllarca çalışarak Bektâşiliyin sekizinci asırdaki şeklini vucûda getirdi. Bu çok geniş, çok hâkim bütün Türk ekâbir-i mütefekkirînini hudûdu içerisine alan bir meslekti. Tam beş buçuk asır fâikiyetini muhâfaza etti. Sonra kara cehennemin savurduğu küllerin altında amûd-i fakarası olduğu ocaklarla beraber yıkıldı ve enkazı bir kere daha âfâk-ı vatana yayıldı. Bunun içindir ki Mevlevilikten Sa’dililiye kadar bütün Turûk-i alliyede âdâb ve erkanında Bektâşiliyin vâzih ve derin izlerine tesâdüf edilir.

Tekye adedi Türkiye’de cevâmi ve mesâcidin adedini geçmiş ve cemâat itibariyla kadın ve erkek nufûsun hemen yarısını mürid sıfatıyla sahasına almış bir müessisedir. Karşısında onun rûhen ve vicdânen hulûl eden tefessühâtıyla uğraşacak mukâbil müessise yalnız mektep, yalnız ilim vardır.

Ali Haydar Emir

Kerbela vakasının hakîkatı her kesin bildiyi gibi deyildir. Hazret-i Hasan, halife Yezid’den müayyen tahsîsat almakta olduğu halde, mevt-i tabîi ile ölmüştür. Hazret-i Hüseyin’e gelince, o dahi tahsîsat mukâbilinde siyâset ile iştiğal ve iddiâ-yi hilâfet etmemeyi taahhüd etmiş iken, va’dette hulf etmiş ve binnetice hakîkaten fecî ve canhıraş olan âkibete, evlad ve ayalıyla berâber mâ’ruz olmuştur. Târih-i İslâmiyet’imize de bakın. (Abdullah Cevdet)

ملت تورک و حادثه‌‌ی کربلا

-خاندانی تورک که در تبریز سلطنت می‌کرد - حکومت «هولاکو» به لحاظ کمّیت و کیفیت نه موغول، بلکه یک حکومت تورک بود - هر دو عراق [عرب و عجم] را با آزربایجان در یک دیگ جوشانید و پس از آن که آن‌ها را به قالب یک تمدن واحد ریخت، به پیکر حاصله یک مهر بزرگ «عجم» [ایرانیت] را زد.

-دولت ایل‌خان‌لی که به لحاظ سیاسی ماهیت یک «ایل‌خان‌لیق» وابسته به «خاقان‌لیق» [امپراتوری موغول کبیر] را داشت، استقلال بالفعل خود را به «ایرانیت» متعلّق کرد؛ شعبات شیعی‌گری را به شرق و غرب منتشر ساخت و طرق و مذاهب تحریف شده با رفض و الحاد، در غرب ایران و شرق آناتولی به مود روز تبدیل شدند.

-رابطه‌ی تورک با یک نزاع عرب، چه می‌تواند باشد؟

-در تاریخمان، به دوره‌های طولانی، موثر و نیرومندی بر می‌خوریم که در طول آن‌ها رسوم و سنن تورک و فارس به هم در آمیخته است.

-روزهایی که ما با این سکّه‌های معیوب در بازار فکر و اندیشه، خرید و فروش می‌کنیم باید سرانجام به پایان برسد.

-چه وقت چشم‌های دوخته شده‌مان به دورانی که یزیدها خلیفه و مروان‌ها سردار بودند، به جای نگریستن به ماجراهای دور متعلّق به دیگران، به خودمان و ماجراهای خودمان خواهند نگریست و ماتم خودمان و زخم‌های خودمان را خواهند دید؟ و از ریختن اشک چشم برای دیگران دست برداشته، برای شهدای خودمان خواهند گریست؟

-نهادهایی که عمر خرافات را طولانی می‌کنند، تا به کی در کنار گوشمان ولوله و های و هوی به راه خواهند انداخت؟

-برای آن که استقلال خودمان در عرصه‌ی اجتماعی را تاسیس و تحکیم کنیم، مجبور هستیم که احساسات و اندیشه و قلب خودمان را از زنجیرهای زنگ‌زده‌ی [عادات و سنن فارس] هم رها سازیم.

اقتباس‌های باارزش

ملت تورک و حادثه‌‌ی کربلا

اجتهاد، علمی، ادبی، اقتصادی مجموعه، سایی ١٩٦، صص ٣٨٣٤-٣٨٣٦، ١ کانون ثانی ١٩٢٦

ترجمه از تورکی به فارسی: مئهران باهارلی

آقای علی حیدر امیر، از نویسنده‌گان حاذق ما، یک مقاله با این عنوان در [روزنامه‌ی] «وقت» منتشر کرد. این مقاله، تائید کننده‌ی سطور ما به مناسبت «توحید تدریسات» [یک‌سان و استاندارد نمودن مفردات و کتب درسی] در شماره‌ی ١٦٨ [نشریه‌ی] «اجتهاد» است. از این مقاله‌ی نیکو، بخش‌های آتی را نقل می‌کنیم:

ملتی [تورک] که سیزده قرن با شمشیر آخته پیشاپیش جهان اسلام حرکت می‌کرد، به موازات کوچک شدن پی‌درپی‌اش، کاهش جمعیت مذکّر خود به اندازه‌ی یکی از ارتش‌های قدیمش را مشاهده نمود. [در دهه‌های پایانی قرن نوزده تا پس از جنگ جهانی اوّل] حتی یک خانواده که شاداب‌ترین افراد خود را در میدان نبرد از دست نداده باشد نماند. در خرابه‌زار وطن، در حالی که صدها هزار مادر خون دل خود را به هم‌راه اشک چشمانشان بر روی آخرین نامه‌ی پسر شهید خود می‌ریزند، در مجاورت این ماتم‌زده‌گان، صدها هزار مادر دیگر هم وجود دارند که هنوز در باره‌ی سرنوشت اولاد خود خبری قطعی دریافت ننموده‌اند. اما از لطف و عنایت خداوند قطع اومید نکرده، چشمان خشک شده از فرط گریستن خود را به افق‌های ناپدید دوخته و منتظر باز آمدن رفته‌گان هستند.

ده‌ها هزار تن از رفته‌گانی که باز نیامدند، تشنه لب، ده‌ها هزارشان گرسنه، ده‌ها هزارشان سوخته از گرما و یا یخ‌زده از سرما جان خود را باخته‌اند. از بصره تا سامره، در سراسر طول فرات، از ساری‌قامیش [در قارس] تا قله‌ی اللّه اکبر [در شمال شرق آناتولی] در تمام دامنه‌ی قفقاز، در سواحل رودخانه‌ی تونا [دون در بالکان] که از امواجش نعره‌های یئنی چئری به گوش می‌رسد، در سراسر جبهه‌ی قالیچییا [در جنوب لهستان] و در همه‌ی کمپ‌های مصر، پانزده نسل از جوانان تورک، پنج تا و ده تا در یک‌جا پوسیدند. اکنون در آن سرزمین‌ها نه نشان و قبّه‌ای وجود دارد و نه یادمانی برپا شده است. کتیبه‌ی شهدا را شن‌ها و یخ‌ها و آب‌ها پوشانده است.

اما چه نمایش گریه‌آوری است که در تکیه‌ها، باز هم دیگ‌ها جوشید، ذکرها برپا و مرثیه‌ها خوانده شد. افرادی هم با ناله‌ی سوزان آتی گریستند، عده‌ای فریاد کشیدند و شماری بی‌هوش شده بر زمین افتادند:

حسین از اسبش بر صحرای کربلا پیاده شد

امان جبرائیل، به سلطان انبیا خبر بده

این مردان و زنان سینه‌زن که در گوشه و کنار خرابه‌زار وطنی که خود سرتاسر یک صحرای کربلای ابدی است، جمع شده و برای اهل بیت آه و زار می‌کنند و در مقابل ندای جاهلانه‌ی:

این ماه، ماه محرم است، لسان می‌گرید، جنان می‌گرید

زمین می‌گرید، زمان می‌گرید، کل کون و مکان می‌گرید

با یک نادانی که هنوز کور و کر است نقرات:

ای حسین، ای نور چشم احمد مختار

را فریاد کشیده و ناله می‌کنند، چه کسانی هستند؟ نهادهایی که عمر خرافات را طولانی می‌کنند، تا به کی در کنار گوشمان ولوله و های و هوی به راه خواهند انداخت؟ چه وقت چشم‌های دوخته شده‌مان به دورانی که یزیدها خلیفه و مروان‌ها سردار بودند، به جای نگریستن به ماجراهای دور متعلق به دیگران، به خودمان و ماجراهای خودمان خواهند نگریست و ماتم خودمان و زخم‌های خودمان را خواهند دید؟ و از ریختن اشک چشم برای دیگران دست برداشته، برای شهدای خودمان خواهند گریست؟ ای خداوند، آیا روزی نخواهد رسید که گریه‌هایمان را هم - به اندازه‌ی خنده‌هایمان-، از بیگانه‌گان دریغ کنیم؟

هر چه بیش‌تر تفکّر می‌کنم، شدیدتر و قطعی‌تر معتقد می‌شوم همان طور که «قصص انبیاء» [ربغوزی- رباطِ اوغوزلو] به دست تورک برای اسرائیلیات کالبد و جسد ساخت، «حدیقه السعداء» [فضولی] هم برای حادثه‌ی کربلا (١) به زبان تورکی شاه‌نامه نوشت. به سبب هم‌چو راه‌نمای گمراه اما توانا و خودرایی است که ملّتی [تورک] که از عبرانی‌ها همان قدر به دور است که از عرب‌ها، دانسته و یا نادانسته هنوز هم به دنبال ابراهیم پیغمبر رفته و هنوز هم برای منازعه‌ی «اموی»-«عبّاسی» ماتم می‌گیرد. ای کاش اوّلی [ربغوزی- رباطِ اوغوزلو]، به جای آن که عظمتی را که علم به وی داده بود با نگارش قصص انبیاء‌ها نمایان سازد، پس از تاریخ، بلاغت و رساله‌اش، قلمش می‌شکست. دیگری نیز [فضولی] ای کاش به جای آن که آتش نبوغی که عشقش در دل او برافروخته بود را با تالیف حدیقه السعداها شعله‌ور سازد، پس از تالیف دیوان و بنگ و باده و لیلا و مجنون‌اش، قلبش می‌ایستاد.

«فضولی»، که برای دیده شدن در صف شیعه‌ها توسّط معشوق و پدر معشوقش، در صفحه‌های حدیقه بر سعادت‌مندان شهیدان می‌گرید کجا؛ «بک‌تاشی‌گری» که هر سال از اول تا دهم محرّم بخش‌های معیّنی از این کتاب را - مانند ختم قرآن در ماه رمضان - می‌خواند و می‌خواناند و گوش می‌دهد و گوش داده سینه می‌دَرَد کجا؛ و بالاخره آن «آش» که در روزی که شمر ذی الجوشن سر حسین مظلوم را - مانند قربان که در عید حج بریده می‌شود - از پشت گردن برید، پخته می‌شود و گفته شده که سنّتی به یادگار مانده از زمان به گِل نشستن کشتی نوح در جودی داغی [جنوب غربی آناتولی] است، کجا؟ این سه که با یک‌دیگر هیچ تناسبی ندارند، چه‌گونه به زور جریان‌هایی غیر قابل درک که عقل ناتوان از آگاهی بر اسرار آن‌هاست، متّحد شده و به سمبول ذهنیتی مبدّل گشتند که مانند یک پرچم سه‌رنگ قرون متمادی است که بر سر ملّت تورک که با هیچ‌کدام رابطه‌ای ندارد، به احتزاز درآمده است؟

در تاریخ ملّی‌یمان، آن چنان فاجعه‌هایی وجود دارند که در آن‌ها خون مظلومان فوّاره می‌زند و مظلومان صحرای کربلا در مقایسه با مظلومان آن فجایع، یک زمره‌ی خوش‌بخت به حساب می‌آیند. و در ممالکی که تورک‌ها بر آن‌ها حکم رانده‌اند، آن چنان سرزمین‌هایی وجود دارند که قرون متمادی حقّ را و حقیقت را مکدّر کرده گریانده‌اند و دشت کربلا در مقایسه با این سرزمین‌ها، ارض موعود [بهشت رها یافته‌گان] شمرده می‌شود.

رابطه‌ی تورک با یک نزاع عرب، چه می‌تواند باشد که حتّی در حین ماتم سال‌های اخیر [جنگ جهانی اول]، با خاطرات آن دعوا از خود بی‌خود شده و به شهادت امام حسین، بیش‌تر از سرگذشت‌های پدربزرگش [پیغامبر اسلام] دل سوزانده و می‌گرییم؟

جدالی که منجر به فاجعه‌ی کربلا شد، در اصل یک رقابت «بنی هاشم» - «بنی امیّه» بود، که سیر حوادث به آن مجادله رنگ مساله‌ای بین «اولاد علی» و «اولاد معاویه» داده است.

ضروری است که «اتّفاقات ملّی عرب» را از «وقایع دینی اسلام» با دقّت از هم جدا ساخت. به «عراق»، می‌توان به صورت منشاء تمام اختلافات دینی و اجتماعی‌ای که امروز مشاهده می‌شود نگریست. به سبب این اشتراک منشاء [عراق] – که تصادف صرف آن را مهیّا کرده بود - در ظهور این اختلاف‌ها آثار طمع و حرص‌های بسیار و اجتهادهای متعدد و سرخورده‌گی و انتقام‌های فراوان با هم مخلوط شده؛ و عملاً تمییز و تفریق آن‌ها از هم به صورت غیر ممکن در آمده است. پس از آن نیز هر کدام، به شکل طریقت و مذهب و مسلک در چهار گوشه‌ی جهان اسلام پخش شده است. اما روزهایی که ما با این سکّه‌های معیوب در بازار فکر و اندیشه خرید و فروش می‌کنیم باید سرانجام به پایان برسد.

هر چقدر تاسّف بخوریم باز هم کم است. خاندانی تورک که در تبریز سلطنت می‌کرد - حکومت «هولاکو» به لحاظ کمّیت و کیفیت نه موغول، بلکه یک حکومت تورک بود - هر دو عراق [عرب و عجم] را با آزربایجان در یک دیگ جوشانید و پس از آن که آن‌ها را به قالب یک تمدّن واحد ریخت، به پیکر حاصله یک مُهر بزرگ «عجم» [ایرانیت] را زد. این حکومت [دولت ایل‌خان‌لی] – که به لحاظ سیاسی ماهیت یک «ایل‌خان‌لیق» وابسته به «خاقان‌لیق» [امپراتوری موغول کبیر] را داشت - استقلال بالفعل خود را به «ایرانیت» متعلّق کرد؛ شعبات شیعی‌گری را به شرق و غرب منتشر ساخت و طرق و مذاهب تحریف شده با رفض و الحاد، در غرب ایران و شرق آناتولی به مود روز تبدیل شدند. ظاهراً شیخ صفی [الدّین اردبیلی]، خود مجبور به ایجاد چیزهایی بدعت‌آمیز نبوده است. بلکه همه چیز را حاضر و آماده [شده توسّط دولت ایل‌خان‌لی] یافته و به راحتی بذرهایی که هوس‌های وی را می‌بایست برویانند را در مساعدترین زمین‌ها کاشته است.

در تاریخمان، به دوره‌های طولانی، موثّر و نیرومندی بر می‌خوریم که در طول آن‌ها رسوم و سنن تورک و فارس به هم در آمیخته است. امروز هم با عادت‌هایی به یادگار مانده از آن دوره‌ها به حرکت در می‌آئیم. برای آن که استقلال خودمان در عرصه‌ی اجتماعی را تاسیس و تحکیم کنیم، مجبور هستیم که احساسات و اندیشه و قلب خودمان را از این زنجیرهای زنگ‌زده [عادات و سنن فارس] هم رها سازیم.

مزاج و ذائقه‌ی تورک، پس از سال‌ها کار کردن بر روی یک مذهب غیر شعوری تشیّع [حروفیه] که از شرق به سوی غرب آمده و آناتولی را فراگرفته بود، فورم قرن هشتمی بک‌تاشی‌گری را به وجود آورد. این، طریقتی بسیار گسترده و مسلّط بود که تمام بزرگان متفکّرین تورک را به داخل حدود خود کشانید و برتریت خود را دقیقاً به مدت پنج قرن و نیم محافظه کرد. سپس به هم‌راه اوجاق‌هایش - که در زیر خاکستری که جهنّم سیاه می‌پراکند به منزله‌ی ستون فقراتش بودند -، سرنگون شد و آوارهایش یک‌بار دیگر در آفاق وطن پخش گردید. به همین سبب است که به ردّ و اثرهای واضح و عمیق بک‌تاشی‌گری در ارکان و آداب همه‌ی طریقت‌های بلندمرتبه، از مولوی‌لیک تا سعدی‌لیک، برخورد می‌شود.

در تورکیه، «تکیه»‌ موسّسه‌ای است که تعدادش، از تعداد جامع‌ها و مسجدها فزونی یافته و به اعتبار جماعت و پیروان، تقریباً نصف جمعیت مردان و زنان را به عنوان مرید به محدوده‌ی خود داخل کرده است. در مقابل آن، به عنوان موسّسه‌ای که بتواند با چرب‌زبانی‌های تکیه که به روح و وجدان حلول می‌کنند مقابله نماید؛ تنها مدرسه، تنها تحصیل و تنها علم وجود دارند.

علی حیدر امیر

(١)-حقیقتِ واقعه‌یِ کربلا، آن طوری نیست که همه می‌دانند. حضرتِ حسن، در حالی که از خلیفه یزید، تخصیصاتِ معیّنی دریافت می‌کرد، به مرگ طبیعی فوت کرده است. و امّا حضرتِ حسین، او هم با آن که در مقابل دریافتِ تخصیصات متعهّد شده بود که از فعالیتِ سیاسی دوری کرده و ادّعایِ خلافت ننماید، خُلفِ وعده نموده و در نتیجه‌یِ آن، به همراهِ اولاد و خانوارش دوچار سرنوشتی حقیقتاً فجیع و جان‌خراش شده است. نگاه کنید به [کتاب] «تاریخِ اسلامیت» ما. ع. ج. [عبداللّه جودت]

---

[1] ALI HAYDAR EMİR ALPAGUT, 30 Ağustos 1886 Gelibolu, 2 Ekim 1937 Heybeliada. Türk deniz harp tarihçisi, tarihçi